Tölfræðileg líkindi og merkingarleg tengsl – Frá mynstrum til skilnings Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 18. nóvember 2024 10:02 Í heimi þar sem upplýsingar flæða stöðugt um okkur gegnir tölfræði lykilhlutverki við að ráða í flókinn veruleika. Tölfræðileg líkindi og merkingaleg tengsl eru ekki aðeins tól heldur leiðarljós sem hjálpa okkur að skilja heiminn. Fyrri nálgunin veitir innsýn í mynstur og samband milli breyta, á meðan sú síðarnefnda dregur fram samhengi og dýpri merkingu sem tölurnar einar geta ekki veitt. Tölfræðin býður upp á öflugar aðferðir til að greina mynstur í stórum gagnasöfnum. Með aðferðum eins og fylgnigreiningu, tilgátuprófunum og forspárlíkönum getum við metið hvort og hversu sterk tengsl eru á milli breyta. Til dæmis, ef tölfræðilegar greiningar sýna að aukin netnotkun tengist lakari svefnvenjum, getum við dregið ályktun um tilvist sambands. Hins vegar eru líkindi oft eins og kort – þau segja okkur hvar eitthvað gerist en ekki alltaf hvers vegna eða hvernig. Að treysta eingöngu á tölfræðileg líkindi getur leitt til ofmats á niðurstöðum, sérstaklega þegar ruglandi breytur eða skekkja í gögnum eru til staðar. Þetta er vel þekkt í rannsóknum þar sem fylgni er oft misskild sem orsök. Í þessu samhengi er vert að nefna algengar villur eins og „p-hacking,“ þar sem rannsakendur leita af tilviljanakenndum tengslum í gögnum til að ná tölfræðilegri marktækni. Þetta getur leitt til falskra jákvæðra niðurstaðna, þar sem fylgni er dregin fram án þess að hún hafi nokkra raunverulega merkingu. Sem dæmi má nefna rannsóknir á mataræði, þar sem einstakar matvörur hafa í gegnum tíðina verið tengdar við ótal sjúkdóma eða heilsufarsbætur. Við nánari skoðun kemur oft í ljós að tengslin eru afleiðing ruglandi þátta, svo sem lífsstíls eða annarra umhverfisáhrifa. Vandamálið er að margir staldra við tölfræðileg gögn og hafa ofurtrú á þeim. Þeir sjá tölurnar sem óyggjandi sönnun og álykta að niðurstöður tölfræðinnar séu endanlegar. Hins vegar skortir oft innsæi í mannlega hegðun, sögulegar aðstæður og flókin samspil ytri breyta sem liggja undir yfirborðinu. Afleiðingin er sú að þeir sem byggja ákvarðanir eingöngu á gögnum rekast sífellt á veggi. Gögnin eru vissulega gagnleg, en án túlkunar og samhengis eru þau aðeins brot úr stærra púsluspili. Merkingaleg tengsl leitast við að svara spurningum á borð við: Af hverju gerist þetta? Og hvernig? Tökum dæmi úr heilbrigðisgeiranum. Rannsóknir sýna að sjúklingar með alvarlegt þunglyndi eru líklegri til að glíma við líkamlegan sársauka. Tölfræðilega séð gæti þetta bent til þess að sársauki valdi þunglyndi, en þegar merkingaleg tengsl eru skoðuð kemur í ljós að orsakasambandið er oft gagnvirkt. Þunglyndi getur gert fólk viðkvæmara fyrir sársauka, og langvarandi sársauki getur á sama tíma aukið hættuna á þunglyndi. Að skilja þetta tvíhliða samband gerir heilbrigðisstarfsfólki kleift að veita árangursríkari meðferð. Svipaða sögu má segja í viðskiptaheiminum. Fyrirtæki gætu tekið eftir því að sala á ákveðinni vöru eykst á tilteknum árstímum. Á yfirborðinu mætti draga þá ályktun að árstíðin sjálf sé drifkrafturinn. En með því að skoða merkingaleg tengsl, eins og breytingar á neysluhegðun, menningarlegar hefðir eða jafnvel áhrif markaðsherferða, geta fyrirtæki komist að því að þessi aukning stafar af fleiri þáttum en eingöngu árstíðabundnum sveiflum. Slíkur skilningur gerir þeim kleift að betrumbæta stefnumótun sína og hámarka arðsemi. Þegar stefnumótun er annars vegar er samþætting tölfræðilegra líkinda og merkingalegra tengsla sérstaklega mikilvæg. Stjórnvöld og fyrirtæki sem treysta eingöngu á tölfræði til að móta stefnu eiga á hættu að bregðast skakkt við. Sem dæmi má nefna lýðheilsuátak sem miðar að því að draga úr reykingum. Tölfræðin gæti sýnt að ákveðin kynslóð reyki minna eftir tilkomu átaksins, en án þess að kafa í merkingaleg tengsl – eins og breytt viðhorf til heilsu, hækkað verð á tóbaki eða áhrif samfélagsmiðla – er hætta á að stefnumótun byggist á rangri forsendu. Að skilja samhengið gerir stefnumótendum kleift að þróa inngrip sem raunverulega skila árangri. Leiðin frá tölfræðilegum mynstrum til merkingalegs skilnings er ekki einföld, en hún er nauðsynleg til að umbreyta hráum gögnum í þekkingu. Að sameina þessa tvo þætti gefur okkur ekki aðeins skýrari mynd af heiminum heldur einnig dýpri innsýn sem getur leitt til betri ákvarðanatöku og raunverulegra breytinga. Gögnin segja sögur – en það er hlutverk okkar að skilja þær. Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Mamma er gulur góð einkunn? Díana Dögg Víglundsdóttir Skoðun Halldór 07.06.2025 Halldór Faglegt mat eða lukka? II. Viðurkenning og höfnun Bogi Ragnarsson Skoðun Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir Skoðun Engu slaufað Eydís Ásbjörnsdóttir Skoðun Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson Skoðun Krabbameinsfélagið í stafni í aðdraganda storms Halla Þorvaldsdóttir Skoðun Brottvísanir sem öllum var sama um Finnur Thorlacius Eiríksson Skoðun Gervigreind í vinnunni: Frá hamri til heilabús Björgmundur Guðmundsson Skoðun Kolbrún og Kafka Pétur Orri Pétursson Skoðun Skoðun Skoðun Kolbrún og Kafka Pétur Orri Pétursson skrifar Skoðun Brottvísanir sem öllum var sama um Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar Skoðun Mamma er gulur góð einkunn? Díana Dögg Víglundsdóttir skrifar Skoðun Gervigreind í vinnunni: Frá hamri til heilabús Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Engu slaufað Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Faglegt mat eða lukka? II. Viðurkenning og höfnun Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Krabbameinsfélagið í stafni í aðdraganda storms Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Lénsherratímabilið er hafið Einar G Harðarson skrifar Skoðun Þéttur eða þríklofinn Sjálfstæðisflokkur Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Bras og brall við gerð Brákarborgar Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Getur uppbyggilegur fréttaflutningur aukið velsæld í íslensku samfélagi? Ása Fríða Kjartansdóttir, Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar Skoðun „Elska skaltu náunga þinn“ – gegn rasisma, hatri og sögufölsunum öfga hægrisins Guðrún Ósk Þórudóttir skrifar Skoðun Ósk um sérbýli, garð og rólegt umhverfi dregur fólk frá höfuðborgarsvæðinu Margrét Þóra Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Auðlindarentan heim í hérað Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Héraðsvötn og Kjalölduveitu í nýtingarflokk Jens Garðar Helgason,Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun Eru borgir barnvænar? Þétting byggðar og staða barna í skipulagi Lára Ingimundardóttir skrifar Skoðun Hvað kosta mannréttindi? Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Faglegt mat eða lukka? I: Frá kennslustofu til stafbókar Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Hvers vegna ekki bókun 35? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun 1 stk. ísl. ríkisborgararéttur - kr. 1,600 Róbert Björnsson skrifar Skoðun Ný nálgun fyrir börn með fjölþættan vanda Guðmundur Ingi Þóroddsson,Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Setjum kraft í íslenskukennslu fullorðinna Anna Linda Sigurðardóttir skrifar Skoðun Áhrif veiðigjalda ná út fyrir atvinnugreinina Ásgerður Kristín Gylfadóttir skrifar Skoðun Við stöndum með Anahitu og Elissu Valgerður Árnadóttir,Rósa Líf Darradóttir,Aldís Amah Hamilton,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson skrifar Skoðun RÚV - ljósritunarstofa ríkisins? Birgir Finnsson skrifar Skoðun Að vera hvítur og kristinn Guðbrandur Einarsson skrifar Skoðun Heilbrigðisþjónusta í heimabyggð – loksins orðin að veruleika Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Komum heil heim eftir hvítasunnuhelgina Ágúst Mogensen skrifar Skoðun Leiðin til Parísar (bókstaflega) Ólafur St. Arnarsson skrifar Sjá meira
Í heimi þar sem upplýsingar flæða stöðugt um okkur gegnir tölfræði lykilhlutverki við að ráða í flókinn veruleika. Tölfræðileg líkindi og merkingaleg tengsl eru ekki aðeins tól heldur leiðarljós sem hjálpa okkur að skilja heiminn. Fyrri nálgunin veitir innsýn í mynstur og samband milli breyta, á meðan sú síðarnefnda dregur fram samhengi og dýpri merkingu sem tölurnar einar geta ekki veitt. Tölfræðin býður upp á öflugar aðferðir til að greina mynstur í stórum gagnasöfnum. Með aðferðum eins og fylgnigreiningu, tilgátuprófunum og forspárlíkönum getum við metið hvort og hversu sterk tengsl eru á milli breyta. Til dæmis, ef tölfræðilegar greiningar sýna að aukin netnotkun tengist lakari svefnvenjum, getum við dregið ályktun um tilvist sambands. Hins vegar eru líkindi oft eins og kort – þau segja okkur hvar eitthvað gerist en ekki alltaf hvers vegna eða hvernig. Að treysta eingöngu á tölfræðileg líkindi getur leitt til ofmats á niðurstöðum, sérstaklega þegar ruglandi breytur eða skekkja í gögnum eru til staðar. Þetta er vel þekkt í rannsóknum þar sem fylgni er oft misskild sem orsök. Í þessu samhengi er vert að nefna algengar villur eins og „p-hacking,“ þar sem rannsakendur leita af tilviljanakenndum tengslum í gögnum til að ná tölfræðilegri marktækni. Þetta getur leitt til falskra jákvæðra niðurstaðna, þar sem fylgni er dregin fram án þess að hún hafi nokkra raunverulega merkingu. Sem dæmi má nefna rannsóknir á mataræði, þar sem einstakar matvörur hafa í gegnum tíðina verið tengdar við ótal sjúkdóma eða heilsufarsbætur. Við nánari skoðun kemur oft í ljós að tengslin eru afleiðing ruglandi þátta, svo sem lífsstíls eða annarra umhverfisáhrifa. Vandamálið er að margir staldra við tölfræðileg gögn og hafa ofurtrú á þeim. Þeir sjá tölurnar sem óyggjandi sönnun og álykta að niðurstöður tölfræðinnar séu endanlegar. Hins vegar skortir oft innsæi í mannlega hegðun, sögulegar aðstæður og flókin samspil ytri breyta sem liggja undir yfirborðinu. Afleiðingin er sú að þeir sem byggja ákvarðanir eingöngu á gögnum rekast sífellt á veggi. Gögnin eru vissulega gagnleg, en án túlkunar og samhengis eru þau aðeins brot úr stærra púsluspili. Merkingaleg tengsl leitast við að svara spurningum á borð við: Af hverju gerist þetta? Og hvernig? Tökum dæmi úr heilbrigðisgeiranum. Rannsóknir sýna að sjúklingar með alvarlegt þunglyndi eru líklegri til að glíma við líkamlegan sársauka. Tölfræðilega séð gæti þetta bent til þess að sársauki valdi þunglyndi, en þegar merkingaleg tengsl eru skoðuð kemur í ljós að orsakasambandið er oft gagnvirkt. Þunglyndi getur gert fólk viðkvæmara fyrir sársauka, og langvarandi sársauki getur á sama tíma aukið hættuna á þunglyndi. Að skilja þetta tvíhliða samband gerir heilbrigðisstarfsfólki kleift að veita árangursríkari meðferð. Svipaða sögu má segja í viðskiptaheiminum. Fyrirtæki gætu tekið eftir því að sala á ákveðinni vöru eykst á tilteknum árstímum. Á yfirborðinu mætti draga þá ályktun að árstíðin sjálf sé drifkrafturinn. En með því að skoða merkingaleg tengsl, eins og breytingar á neysluhegðun, menningarlegar hefðir eða jafnvel áhrif markaðsherferða, geta fyrirtæki komist að því að þessi aukning stafar af fleiri þáttum en eingöngu árstíðabundnum sveiflum. Slíkur skilningur gerir þeim kleift að betrumbæta stefnumótun sína og hámarka arðsemi. Þegar stefnumótun er annars vegar er samþætting tölfræðilegra líkinda og merkingalegra tengsla sérstaklega mikilvæg. Stjórnvöld og fyrirtæki sem treysta eingöngu á tölfræði til að móta stefnu eiga á hættu að bregðast skakkt við. Sem dæmi má nefna lýðheilsuátak sem miðar að því að draga úr reykingum. Tölfræðin gæti sýnt að ákveðin kynslóð reyki minna eftir tilkomu átaksins, en án þess að kafa í merkingaleg tengsl – eins og breytt viðhorf til heilsu, hækkað verð á tóbaki eða áhrif samfélagsmiðla – er hætta á að stefnumótun byggist á rangri forsendu. Að skilja samhengið gerir stefnumótendum kleift að þróa inngrip sem raunverulega skila árangri. Leiðin frá tölfræðilegum mynstrum til merkingalegs skilnings er ekki einföld, en hún er nauðsynleg til að umbreyta hráum gögnum í þekkingu. Að sameina þessa tvo þætti gefur okkur ekki aðeins skýrari mynd af heiminum heldur einnig dýpri innsýn sem getur leitt til betri ákvarðanatöku og raunverulegra breytinga. Gögnin segja sögur – en það er hlutverk okkar að skilja þær. Höfundur er lögfræðingur.
Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson Skoðun
Skoðun Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson skrifar
Skoðun Getur uppbyggilegur fréttaflutningur aukið velsæld í íslensku samfélagi? Ása Fríða Kjartansdóttir, Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun „Elska skaltu náunga þinn“ – gegn rasisma, hatri og sögufölsunum öfga hægrisins Guðrún Ósk Þórudóttir skrifar
Skoðun Ósk um sérbýli, garð og rólegt umhverfi dregur fólk frá höfuðborgarsvæðinu Margrét Þóra Sæmundsdóttir skrifar
Skoðun Eru borgir barnvænar? Þétting byggðar og staða barna í skipulagi Lára Ingimundardóttir skrifar
Skoðun Ný nálgun fyrir börn með fjölþættan vanda Guðmundur Ingi Þóroddsson,Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar
Skoðun Við stöndum með Anahitu og Elissu Valgerður Árnadóttir,Rósa Líf Darradóttir,Aldís Amah Hamilton,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson skrifar
Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson Skoðun