Tölfræðileg líkindi og merkingarleg tengsl – Frá mynstrum til skilnings Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 18. nóvember 2024 10:02 Í heimi þar sem upplýsingar flæða stöðugt um okkur gegnir tölfræði lykilhlutverki við að ráða í flókinn veruleika. Tölfræðileg líkindi og merkingaleg tengsl eru ekki aðeins tól heldur leiðarljós sem hjálpa okkur að skilja heiminn. Fyrri nálgunin veitir innsýn í mynstur og samband milli breyta, á meðan sú síðarnefnda dregur fram samhengi og dýpri merkingu sem tölurnar einar geta ekki veitt. Tölfræðin býður upp á öflugar aðferðir til að greina mynstur í stórum gagnasöfnum. Með aðferðum eins og fylgnigreiningu, tilgátuprófunum og forspárlíkönum getum við metið hvort og hversu sterk tengsl eru á milli breyta. Til dæmis, ef tölfræðilegar greiningar sýna að aukin netnotkun tengist lakari svefnvenjum, getum við dregið ályktun um tilvist sambands. Hins vegar eru líkindi oft eins og kort – þau segja okkur hvar eitthvað gerist en ekki alltaf hvers vegna eða hvernig. Að treysta eingöngu á tölfræðileg líkindi getur leitt til ofmats á niðurstöðum, sérstaklega þegar ruglandi breytur eða skekkja í gögnum eru til staðar. Þetta er vel þekkt í rannsóknum þar sem fylgni er oft misskild sem orsök. Í þessu samhengi er vert að nefna algengar villur eins og „p-hacking,“ þar sem rannsakendur leita af tilviljanakenndum tengslum í gögnum til að ná tölfræðilegri marktækni. Þetta getur leitt til falskra jákvæðra niðurstaðna, þar sem fylgni er dregin fram án þess að hún hafi nokkra raunverulega merkingu. Sem dæmi má nefna rannsóknir á mataræði, þar sem einstakar matvörur hafa í gegnum tíðina verið tengdar við ótal sjúkdóma eða heilsufarsbætur. Við nánari skoðun kemur oft í ljós að tengslin eru afleiðing ruglandi þátta, svo sem lífsstíls eða annarra umhverfisáhrifa. Vandamálið er að margir staldra við tölfræðileg gögn og hafa ofurtrú á þeim. Þeir sjá tölurnar sem óyggjandi sönnun og álykta að niðurstöður tölfræðinnar séu endanlegar. Hins vegar skortir oft innsæi í mannlega hegðun, sögulegar aðstæður og flókin samspil ytri breyta sem liggja undir yfirborðinu. Afleiðingin er sú að þeir sem byggja ákvarðanir eingöngu á gögnum rekast sífellt á veggi. Gögnin eru vissulega gagnleg, en án túlkunar og samhengis eru þau aðeins brot úr stærra púsluspili. Merkingaleg tengsl leitast við að svara spurningum á borð við: Af hverju gerist þetta? Og hvernig? Tökum dæmi úr heilbrigðisgeiranum. Rannsóknir sýna að sjúklingar með alvarlegt þunglyndi eru líklegri til að glíma við líkamlegan sársauka. Tölfræðilega séð gæti þetta bent til þess að sársauki valdi þunglyndi, en þegar merkingaleg tengsl eru skoðuð kemur í ljós að orsakasambandið er oft gagnvirkt. Þunglyndi getur gert fólk viðkvæmara fyrir sársauka, og langvarandi sársauki getur á sama tíma aukið hættuna á þunglyndi. Að skilja þetta tvíhliða samband gerir heilbrigðisstarfsfólki kleift að veita árangursríkari meðferð. Svipaða sögu má segja í viðskiptaheiminum. Fyrirtæki gætu tekið eftir því að sala á ákveðinni vöru eykst á tilteknum árstímum. Á yfirborðinu mætti draga þá ályktun að árstíðin sjálf sé drifkrafturinn. En með því að skoða merkingaleg tengsl, eins og breytingar á neysluhegðun, menningarlegar hefðir eða jafnvel áhrif markaðsherferða, geta fyrirtæki komist að því að þessi aukning stafar af fleiri þáttum en eingöngu árstíðabundnum sveiflum. Slíkur skilningur gerir þeim kleift að betrumbæta stefnumótun sína og hámarka arðsemi. Þegar stefnumótun er annars vegar er samþætting tölfræðilegra líkinda og merkingalegra tengsla sérstaklega mikilvæg. Stjórnvöld og fyrirtæki sem treysta eingöngu á tölfræði til að móta stefnu eiga á hættu að bregðast skakkt við. Sem dæmi má nefna lýðheilsuátak sem miðar að því að draga úr reykingum. Tölfræðin gæti sýnt að ákveðin kynslóð reyki minna eftir tilkomu átaksins, en án þess að kafa í merkingaleg tengsl – eins og breytt viðhorf til heilsu, hækkað verð á tóbaki eða áhrif samfélagsmiðla – er hætta á að stefnumótun byggist á rangri forsendu. Að skilja samhengið gerir stefnumótendum kleift að þróa inngrip sem raunverulega skila árangri. Leiðin frá tölfræðilegum mynstrum til merkingalegs skilnings er ekki einföld, en hún er nauðsynleg til að umbreyta hráum gögnum í þekkingu. Að sameina þessa tvo þætti gefur okkur ekki aðeins skýrari mynd af heiminum heldur einnig dýpri innsýn sem getur leitt til betri ákvarðanatöku og raunverulegra breytinga. Gögnin segja sögur – en það er hlutverk okkar að skilja þær. Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Halldór 28.06.2025 Halldór Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir Skoðun Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson Skoðun Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen Skoðun Þjónusta sem gleður – skilar sér beint í kassann Margrét Reynisdóttir Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson Skoðun Skoðun Skoðun Skattafíkn í skjóli réttlætis: Tímavélin stillt á 2012 Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson skrifar Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir skrifar Skoðun Þjónusta sem gleður – skilar sér beint í kassann Margrét Reynisdóttir skrifar Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn – Rödd skynseminnar í borginni Ómar Már Jónsson skrifar Skoðun Virði barna og ungmenna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Lægri gjöld, fleiri tækifæri Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar Skoðun Öflugar varnir krefjast stöndugra fréttamiðla Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Gott frumvarp, en hvað með verklagið? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson skrifar Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lífeyrissjóðirnir og Íslandsbanki, hluthafafundur á mánudag Bolli Héðinsson skrifar Skoðun „Þegar arkitektinn fer á flug“ - opinber umræða á villigötum Eyrún Arnarsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfið þarf stjórnvöld með bein í nefinu Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Börn eru hvorki veiðigjöld né öryggis- og varnarmál Grímur Atlason skrifar Skoðun Í vörn gegn sjálfum sér? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Mig langar að byggja heim með frið og umlykja með ást Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þjóðin stendur með sjúkraliðum Sandra B. Franks skrifar Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Veiðigjöld, gaslýsingar og valdníðsla Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Sjá meira
Í heimi þar sem upplýsingar flæða stöðugt um okkur gegnir tölfræði lykilhlutverki við að ráða í flókinn veruleika. Tölfræðileg líkindi og merkingaleg tengsl eru ekki aðeins tól heldur leiðarljós sem hjálpa okkur að skilja heiminn. Fyrri nálgunin veitir innsýn í mynstur og samband milli breyta, á meðan sú síðarnefnda dregur fram samhengi og dýpri merkingu sem tölurnar einar geta ekki veitt. Tölfræðin býður upp á öflugar aðferðir til að greina mynstur í stórum gagnasöfnum. Með aðferðum eins og fylgnigreiningu, tilgátuprófunum og forspárlíkönum getum við metið hvort og hversu sterk tengsl eru á milli breyta. Til dæmis, ef tölfræðilegar greiningar sýna að aukin netnotkun tengist lakari svefnvenjum, getum við dregið ályktun um tilvist sambands. Hins vegar eru líkindi oft eins og kort – þau segja okkur hvar eitthvað gerist en ekki alltaf hvers vegna eða hvernig. Að treysta eingöngu á tölfræðileg líkindi getur leitt til ofmats á niðurstöðum, sérstaklega þegar ruglandi breytur eða skekkja í gögnum eru til staðar. Þetta er vel þekkt í rannsóknum þar sem fylgni er oft misskild sem orsök. Í þessu samhengi er vert að nefna algengar villur eins og „p-hacking,“ þar sem rannsakendur leita af tilviljanakenndum tengslum í gögnum til að ná tölfræðilegri marktækni. Þetta getur leitt til falskra jákvæðra niðurstaðna, þar sem fylgni er dregin fram án þess að hún hafi nokkra raunverulega merkingu. Sem dæmi má nefna rannsóknir á mataræði, þar sem einstakar matvörur hafa í gegnum tíðina verið tengdar við ótal sjúkdóma eða heilsufarsbætur. Við nánari skoðun kemur oft í ljós að tengslin eru afleiðing ruglandi þátta, svo sem lífsstíls eða annarra umhverfisáhrifa. Vandamálið er að margir staldra við tölfræðileg gögn og hafa ofurtrú á þeim. Þeir sjá tölurnar sem óyggjandi sönnun og álykta að niðurstöður tölfræðinnar séu endanlegar. Hins vegar skortir oft innsæi í mannlega hegðun, sögulegar aðstæður og flókin samspil ytri breyta sem liggja undir yfirborðinu. Afleiðingin er sú að þeir sem byggja ákvarðanir eingöngu á gögnum rekast sífellt á veggi. Gögnin eru vissulega gagnleg, en án túlkunar og samhengis eru þau aðeins brot úr stærra púsluspili. Merkingaleg tengsl leitast við að svara spurningum á borð við: Af hverju gerist þetta? Og hvernig? Tökum dæmi úr heilbrigðisgeiranum. Rannsóknir sýna að sjúklingar með alvarlegt þunglyndi eru líklegri til að glíma við líkamlegan sársauka. Tölfræðilega séð gæti þetta bent til þess að sársauki valdi þunglyndi, en þegar merkingaleg tengsl eru skoðuð kemur í ljós að orsakasambandið er oft gagnvirkt. Þunglyndi getur gert fólk viðkvæmara fyrir sársauka, og langvarandi sársauki getur á sama tíma aukið hættuna á þunglyndi. Að skilja þetta tvíhliða samband gerir heilbrigðisstarfsfólki kleift að veita árangursríkari meðferð. Svipaða sögu má segja í viðskiptaheiminum. Fyrirtæki gætu tekið eftir því að sala á ákveðinni vöru eykst á tilteknum árstímum. Á yfirborðinu mætti draga þá ályktun að árstíðin sjálf sé drifkrafturinn. En með því að skoða merkingaleg tengsl, eins og breytingar á neysluhegðun, menningarlegar hefðir eða jafnvel áhrif markaðsherferða, geta fyrirtæki komist að því að þessi aukning stafar af fleiri þáttum en eingöngu árstíðabundnum sveiflum. Slíkur skilningur gerir þeim kleift að betrumbæta stefnumótun sína og hámarka arðsemi. Þegar stefnumótun er annars vegar er samþætting tölfræðilegra líkinda og merkingalegra tengsla sérstaklega mikilvæg. Stjórnvöld og fyrirtæki sem treysta eingöngu á tölfræði til að móta stefnu eiga á hættu að bregðast skakkt við. Sem dæmi má nefna lýðheilsuátak sem miðar að því að draga úr reykingum. Tölfræðin gæti sýnt að ákveðin kynslóð reyki minna eftir tilkomu átaksins, en án þess að kafa í merkingaleg tengsl – eins og breytt viðhorf til heilsu, hækkað verð á tóbaki eða áhrif samfélagsmiðla – er hætta á að stefnumótun byggist á rangri forsendu. Að skilja samhengið gerir stefnumótendum kleift að þróa inngrip sem raunverulega skila árangri. Leiðin frá tölfræðilegum mynstrum til merkingalegs skilnings er ekki einföld, en hún er nauðsynleg til að umbreyta hráum gögnum í þekkingu. Að sameina þessa tvo þætti gefur okkur ekki aðeins skýrari mynd af heiminum heldur einnig dýpri innsýn sem getur leitt til betri ákvarðanatöku og raunverulegra breytinga. Gögnin segja sögur – en það er hlutverk okkar að skilja þær. Höfundur er lögfræðingur.
Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar
Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar
Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar
Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar