Tölfræðileg líkindi og merkingarleg tengsl – Frá mynstrum til skilnings Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 18. nóvember 2024 10:02 Í heimi þar sem upplýsingar flæða stöðugt um okkur gegnir tölfræði lykilhlutverki við að ráða í flókinn veruleika. Tölfræðileg líkindi og merkingaleg tengsl eru ekki aðeins tól heldur leiðarljós sem hjálpa okkur að skilja heiminn. Fyrri nálgunin veitir innsýn í mynstur og samband milli breyta, á meðan sú síðarnefnda dregur fram samhengi og dýpri merkingu sem tölurnar einar geta ekki veitt. Tölfræðin býður upp á öflugar aðferðir til að greina mynstur í stórum gagnasöfnum. Með aðferðum eins og fylgnigreiningu, tilgátuprófunum og forspárlíkönum getum við metið hvort og hversu sterk tengsl eru á milli breyta. Til dæmis, ef tölfræðilegar greiningar sýna að aukin netnotkun tengist lakari svefnvenjum, getum við dregið ályktun um tilvist sambands. Hins vegar eru líkindi oft eins og kort – þau segja okkur hvar eitthvað gerist en ekki alltaf hvers vegna eða hvernig. Að treysta eingöngu á tölfræðileg líkindi getur leitt til ofmats á niðurstöðum, sérstaklega þegar ruglandi breytur eða skekkja í gögnum eru til staðar. Þetta er vel þekkt í rannsóknum þar sem fylgni er oft misskild sem orsök. Í þessu samhengi er vert að nefna algengar villur eins og „p-hacking,“ þar sem rannsakendur leita af tilviljanakenndum tengslum í gögnum til að ná tölfræðilegri marktækni. Þetta getur leitt til falskra jákvæðra niðurstaðna, þar sem fylgni er dregin fram án þess að hún hafi nokkra raunverulega merkingu. Sem dæmi má nefna rannsóknir á mataræði, þar sem einstakar matvörur hafa í gegnum tíðina verið tengdar við ótal sjúkdóma eða heilsufarsbætur. Við nánari skoðun kemur oft í ljós að tengslin eru afleiðing ruglandi þátta, svo sem lífsstíls eða annarra umhverfisáhrifa. Vandamálið er að margir staldra við tölfræðileg gögn og hafa ofurtrú á þeim. Þeir sjá tölurnar sem óyggjandi sönnun og álykta að niðurstöður tölfræðinnar séu endanlegar. Hins vegar skortir oft innsæi í mannlega hegðun, sögulegar aðstæður og flókin samspil ytri breyta sem liggja undir yfirborðinu. Afleiðingin er sú að þeir sem byggja ákvarðanir eingöngu á gögnum rekast sífellt á veggi. Gögnin eru vissulega gagnleg, en án túlkunar og samhengis eru þau aðeins brot úr stærra púsluspili. Merkingaleg tengsl leitast við að svara spurningum á borð við: Af hverju gerist þetta? Og hvernig? Tökum dæmi úr heilbrigðisgeiranum. Rannsóknir sýna að sjúklingar með alvarlegt þunglyndi eru líklegri til að glíma við líkamlegan sársauka. Tölfræðilega séð gæti þetta bent til þess að sársauki valdi þunglyndi, en þegar merkingaleg tengsl eru skoðuð kemur í ljós að orsakasambandið er oft gagnvirkt. Þunglyndi getur gert fólk viðkvæmara fyrir sársauka, og langvarandi sársauki getur á sama tíma aukið hættuna á þunglyndi. Að skilja þetta tvíhliða samband gerir heilbrigðisstarfsfólki kleift að veita árangursríkari meðferð. Svipaða sögu má segja í viðskiptaheiminum. Fyrirtæki gætu tekið eftir því að sala á ákveðinni vöru eykst á tilteknum árstímum. Á yfirborðinu mætti draga þá ályktun að árstíðin sjálf sé drifkrafturinn. En með því að skoða merkingaleg tengsl, eins og breytingar á neysluhegðun, menningarlegar hefðir eða jafnvel áhrif markaðsherferða, geta fyrirtæki komist að því að þessi aukning stafar af fleiri þáttum en eingöngu árstíðabundnum sveiflum. Slíkur skilningur gerir þeim kleift að betrumbæta stefnumótun sína og hámarka arðsemi. Þegar stefnumótun er annars vegar er samþætting tölfræðilegra líkinda og merkingalegra tengsla sérstaklega mikilvæg. Stjórnvöld og fyrirtæki sem treysta eingöngu á tölfræði til að móta stefnu eiga á hættu að bregðast skakkt við. Sem dæmi má nefna lýðheilsuátak sem miðar að því að draga úr reykingum. Tölfræðin gæti sýnt að ákveðin kynslóð reyki minna eftir tilkomu átaksins, en án þess að kafa í merkingaleg tengsl – eins og breytt viðhorf til heilsu, hækkað verð á tóbaki eða áhrif samfélagsmiðla – er hætta á að stefnumótun byggist á rangri forsendu. Að skilja samhengið gerir stefnumótendum kleift að þróa inngrip sem raunverulega skila árangri. Leiðin frá tölfræðilegum mynstrum til merkingalegs skilnings er ekki einföld, en hún er nauðsynleg til að umbreyta hráum gögnum í þekkingu. Að sameina þessa tvo þætti gefur okkur ekki aðeins skýrari mynd af heiminum heldur einnig dýpri innsýn sem getur leitt til betri ákvarðanatöku og raunverulegra breytinga. Gögnin segja sögur – en það er hlutverk okkar að skilja þær. Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun „Oft er flagð undir fögru skinni“ Guðmunda G. Guðmundsdóttir Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson Skoðun Ráðherra gengur fram án laga Svanur Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson skrifar Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Til hamingju Íslendingar með nýja Óperu Andri Björn Róbertsson skrifar Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson skrifar Skoðun „Oft er flagð undir fögru skinni“ Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir skrifar Skoðun Fjögurra daga vinnuvika – nýr veruleiki? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ráðherra gengur fram án laga Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hagkvæmur kostur utan friðlands Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og inntak Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Sumargjöf Þórunn Sigurðardóttir skrifar Skoðun Hannað fyrir miklu stærri markaði Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Grafarvogur framtíðar verður til Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Málþófið um veiðigjöldin vekur miskunnsama Samverja Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Menntastefna 2030 Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ágætu fyrrum samstarfsaðilar á Þjóðminjasafni Íslands Uggi Jónsson skrifar Skoðun Ferðamannaþorpin - Náttúruvá Þóra B. Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar Skoðun Laxaharmleikur Jóhannes Sturlaugsson skrifar Skoðun Lýðræðið í skötulíki! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Barnaræninginn Pútín Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson skrifar Skoðun Málfrelsi og mörk þess á vettvangi lýðræðisins Helga Vala Helgadóttir skrifar Skoðun Sjókvíaeldi á Íslandi fjarstýrt með gervigreind frá Noregi Ingólfur Ásgeirsson skrifar Sjá meira
Í heimi þar sem upplýsingar flæða stöðugt um okkur gegnir tölfræði lykilhlutverki við að ráða í flókinn veruleika. Tölfræðileg líkindi og merkingaleg tengsl eru ekki aðeins tól heldur leiðarljós sem hjálpa okkur að skilja heiminn. Fyrri nálgunin veitir innsýn í mynstur og samband milli breyta, á meðan sú síðarnefnda dregur fram samhengi og dýpri merkingu sem tölurnar einar geta ekki veitt. Tölfræðin býður upp á öflugar aðferðir til að greina mynstur í stórum gagnasöfnum. Með aðferðum eins og fylgnigreiningu, tilgátuprófunum og forspárlíkönum getum við metið hvort og hversu sterk tengsl eru á milli breyta. Til dæmis, ef tölfræðilegar greiningar sýna að aukin netnotkun tengist lakari svefnvenjum, getum við dregið ályktun um tilvist sambands. Hins vegar eru líkindi oft eins og kort – þau segja okkur hvar eitthvað gerist en ekki alltaf hvers vegna eða hvernig. Að treysta eingöngu á tölfræðileg líkindi getur leitt til ofmats á niðurstöðum, sérstaklega þegar ruglandi breytur eða skekkja í gögnum eru til staðar. Þetta er vel þekkt í rannsóknum þar sem fylgni er oft misskild sem orsök. Í þessu samhengi er vert að nefna algengar villur eins og „p-hacking,“ þar sem rannsakendur leita af tilviljanakenndum tengslum í gögnum til að ná tölfræðilegri marktækni. Þetta getur leitt til falskra jákvæðra niðurstaðna, þar sem fylgni er dregin fram án þess að hún hafi nokkra raunverulega merkingu. Sem dæmi má nefna rannsóknir á mataræði, þar sem einstakar matvörur hafa í gegnum tíðina verið tengdar við ótal sjúkdóma eða heilsufarsbætur. Við nánari skoðun kemur oft í ljós að tengslin eru afleiðing ruglandi þátta, svo sem lífsstíls eða annarra umhverfisáhrifa. Vandamálið er að margir staldra við tölfræðileg gögn og hafa ofurtrú á þeim. Þeir sjá tölurnar sem óyggjandi sönnun og álykta að niðurstöður tölfræðinnar séu endanlegar. Hins vegar skortir oft innsæi í mannlega hegðun, sögulegar aðstæður og flókin samspil ytri breyta sem liggja undir yfirborðinu. Afleiðingin er sú að þeir sem byggja ákvarðanir eingöngu á gögnum rekast sífellt á veggi. Gögnin eru vissulega gagnleg, en án túlkunar og samhengis eru þau aðeins brot úr stærra púsluspili. Merkingaleg tengsl leitast við að svara spurningum á borð við: Af hverju gerist þetta? Og hvernig? Tökum dæmi úr heilbrigðisgeiranum. Rannsóknir sýna að sjúklingar með alvarlegt þunglyndi eru líklegri til að glíma við líkamlegan sársauka. Tölfræðilega séð gæti þetta bent til þess að sársauki valdi þunglyndi, en þegar merkingaleg tengsl eru skoðuð kemur í ljós að orsakasambandið er oft gagnvirkt. Þunglyndi getur gert fólk viðkvæmara fyrir sársauka, og langvarandi sársauki getur á sama tíma aukið hættuna á þunglyndi. Að skilja þetta tvíhliða samband gerir heilbrigðisstarfsfólki kleift að veita árangursríkari meðferð. Svipaða sögu má segja í viðskiptaheiminum. Fyrirtæki gætu tekið eftir því að sala á ákveðinni vöru eykst á tilteknum árstímum. Á yfirborðinu mætti draga þá ályktun að árstíðin sjálf sé drifkrafturinn. En með því að skoða merkingaleg tengsl, eins og breytingar á neysluhegðun, menningarlegar hefðir eða jafnvel áhrif markaðsherferða, geta fyrirtæki komist að því að þessi aukning stafar af fleiri þáttum en eingöngu árstíðabundnum sveiflum. Slíkur skilningur gerir þeim kleift að betrumbæta stefnumótun sína og hámarka arðsemi. Þegar stefnumótun er annars vegar er samþætting tölfræðilegra líkinda og merkingalegra tengsla sérstaklega mikilvæg. Stjórnvöld og fyrirtæki sem treysta eingöngu á tölfræði til að móta stefnu eiga á hættu að bregðast skakkt við. Sem dæmi má nefna lýðheilsuátak sem miðar að því að draga úr reykingum. Tölfræðin gæti sýnt að ákveðin kynslóð reyki minna eftir tilkomu átaksins, en án þess að kafa í merkingaleg tengsl – eins og breytt viðhorf til heilsu, hækkað verð á tóbaki eða áhrif samfélagsmiðla – er hætta á að stefnumótun byggist á rangri forsendu. Að skilja samhengið gerir stefnumótendum kleift að þróa inngrip sem raunverulega skila árangri. Leiðin frá tölfræðilegum mynstrum til merkingalegs skilnings er ekki einföld, en hún er nauðsynleg til að umbreyta hráum gögnum í þekkingu. Að sameina þessa tvo þætti gefur okkur ekki aðeins skýrari mynd af heiminum heldur einnig dýpri innsýn sem getur leitt til betri ákvarðanatöku og raunverulegra breytinga. Gögnin segja sögur – en það er hlutverk okkar að skilja þær. Höfundur er lögfræðingur.
Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun
Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar
Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar
Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar
Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar
Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar
Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun