Tölfræðileg líkindi og merkingarleg tengsl – Frá mynstrum til skilnings Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 18. nóvember 2024 10:02 Í heimi þar sem upplýsingar flæða stöðugt um okkur gegnir tölfræði lykilhlutverki við að ráða í flókinn veruleika. Tölfræðileg líkindi og merkingaleg tengsl eru ekki aðeins tól heldur leiðarljós sem hjálpa okkur að skilja heiminn. Fyrri nálgunin veitir innsýn í mynstur og samband milli breyta, á meðan sú síðarnefnda dregur fram samhengi og dýpri merkingu sem tölurnar einar geta ekki veitt. Tölfræðin býður upp á öflugar aðferðir til að greina mynstur í stórum gagnasöfnum. Með aðferðum eins og fylgnigreiningu, tilgátuprófunum og forspárlíkönum getum við metið hvort og hversu sterk tengsl eru á milli breyta. Til dæmis, ef tölfræðilegar greiningar sýna að aukin netnotkun tengist lakari svefnvenjum, getum við dregið ályktun um tilvist sambands. Hins vegar eru líkindi oft eins og kort – þau segja okkur hvar eitthvað gerist en ekki alltaf hvers vegna eða hvernig. Að treysta eingöngu á tölfræðileg líkindi getur leitt til ofmats á niðurstöðum, sérstaklega þegar ruglandi breytur eða skekkja í gögnum eru til staðar. Þetta er vel þekkt í rannsóknum þar sem fylgni er oft misskild sem orsök. Í þessu samhengi er vert að nefna algengar villur eins og „p-hacking,“ þar sem rannsakendur leita af tilviljanakenndum tengslum í gögnum til að ná tölfræðilegri marktækni. Þetta getur leitt til falskra jákvæðra niðurstaðna, þar sem fylgni er dregin fram án þess að hún hafi nokkra raunverulega merkingu. Sem dæmi má nefna rannsóknir á mataræði, þar sem einstakar matvörur hafa í gegnum tíðina verið tengdar við ótal sjúkdóma eða heilsufarsbætur. Við nánari skoðun kemur oft í ljós að tengslin eru afleiðing ruglandi þátta, svo sem lífsstíls eða annarra umhverfisáhrifa. Vandamálið er að margir staldra við tölfræðileg gögn og hafa ofurtrú á þeim. Þeir sjá tölurnar sem óyggjandi sönnun og álykta að niðurstöður tölfræðinnar séu endanlegar. Hins vegar skortir oft innsæi í mannlega hegðun, sögulegar aðstæður og flókin samspil ytri breyta sem liggja undir yfirborðinu. Afleiðingin er sú að þeir sem byggja ákvarðanir eingöngu á gögnum rekast sífellt á veggi. Gögnin eru vissulega gagnleg, en án túlkunar og samhengis eru þau aðeins brot úr stærra púsluspili. Merkingaleg tengsl leitast við að svara spurningum á borð við: Af hverju gerist þetta? Og hvernig? Tökum dæmi úr heilbrigðisgeiranum. Rannsóknir sýna að sjúklingar með alvarlegt þunglyndi eru líklegri til að glíma við líkamlegan sársauka. Tölfræðilega séð gæti þetta bent til þess að sársauki valdi þunglyndi, en þegar merkingaleg tengsl eru skoðuð kemur í ljós að orsakasambandið er oft gagnvirkt. Þunglyndi getur gert fólk viðkvæmara fyrir sársauka, og langvarandi sársauki getur á sama tíma aukið hættuna á þunglyndi. Að skilja þetta tvíhliða samband gerir heilbrigðisstarfsfólki kleift að veita árangursríkari meðferð. Svipaða sögu má segja í viðskiptaheiminum. Fyrirtæki gætu tekið eftir því að sala á ákveðinni vöru eykst á tilteknum árstímum. Á yfirborðinu mætti draga þá ályktun að árstíðin sjálf sé drifkrafturinn. En með því að skoða merkingaleg tengsl, eins og breytingar á neysluhegðun, menningarlegar hefðir eða jafnvel áhrif markaðsherferða, geta fyrirtæki komist að því að þessi aukning stafar af fleiri þáttum en eingöngu árstíðabundnum sveiflum. Slíkur skilningur gerir þeim kleift að betrumbæta stefnumótun sína og hámarka arðsemi. Þegar stefnumótun er annars vegar er samþætting tölfræðilegra líkinda og merkingalegra tengsla sérstaklega mikilvæg. Stjórnvöld og fyrirtæki sem treysta eingöngu á tölfræði til að móta stefnu eiga á hættu að bregðast skakkt við. Sem dæmi má nefna lýðheilsuátak sem miðar að því að draga úr reykingum. Tölfræðin gæti sýnt að ákveðin kynslóð reyki minna eftir tilkomu átaksins, en án þess að kafa í merkingaleg tengsl – eins og breytt viðhorf til heilsu, hækkað verð á tóbaki eða áhrif samfélagsmiðla – er hætta á að stefnumótun byggist á rangri forsendu. Að skilja samhengið gerir stefnumótendum kleift að þróa inngrip sem raunverulega skila árangri. Leiðin frá tölfræðilegum mynstrum til merkingalegs skilnings er ekki einföld, en hún er nauðsynleg til að umbreyta hráum gögnum í þekkingu. Að sameina þessa tvo þætti gefur okkur ekki aðeins skýrari mynd af heiminum heldur einnig dýpri innsýn sem getur leitt til betri ákvarðanatöku og raunverulegra breytinga. Gögnin segja sögur – en það er hlutverk okkar að skilja þær. Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Ég er ekki hættuleg – ég er veik Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun Að henda bókum í börn Hildur Ýr Ísberg Skoðun Tími til að endurhugsa hagvöxt! Dóra Guðrún Guðmundsdóttir,Soffia S. Sigurgeisdóttir,Elva Rakel Jónsdóttir Skoðun Vita bændur ekki hvað bændum er fyrir bestu? Trausti Hjálmarsson Skoðun Lífsbjörg okkar er í veði Hanna Katrín Friðriksson Skoðun Á hvaða vegferð er heilbrigðisráðherra? Kjartan Helgi Ólafsson Skoðun Ljósið – samtök úti í bæ Jens Garðar Helgason Skoðun Þögnin í háskólanum Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Jafnréttisbærinn Hafnarfjörður – nema þegar þú ert þolandi Ingibjörg Gróa Gunnarsdóttir Skoðun Aðferðarfræði til að auka áfallaþol þjóða Böðvar Tómasson Skoðun Skoðun Skoðun Er hægt að bíða lengur? Björg Baldursdóttir skrifar Skoðun Tími til að fagna, minna á og hvetja áfram – 50 ár frá Kvennaverkfallinu Ólöf Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Jafnréttisbærinn Hafnarfjörður – nema þegar þú ert þolandi Ingibjörg Gróa Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Um meint hlutleysi Kína í Úkraínustríðinu Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Ljósið – samtök úti í bæ Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Af lokuðum búsetuúrræðum og sérlausnum í flugi Þorgerður M Þorbjarnardóttir,Halldór Reynisson skrifar Skoðun Á hvaða vegferð er heilbrigðisráðherra? Kjartan Helgi Ólafsson skrifar Skoðun VR-félagar, ykkar er valið! Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Laufey og brúin milli kynslóðanna Gunnar Salvarsson skrifar Skoðun Árangur skólanna, hvað veist þú um hann? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Ég er ekki hættuleg – ég er veik Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Kartöflurnar eru of dýrar til að kasta í veiðiþjófa Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Þögnin í háskólanum Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Neyðarkall frá Gaza: Svona getur þú hjálpað skrifar Skoðun Tími til að endurhugsa hagvöxt! Dóra Guðrún Guðmundsdóttir,Soffia S. Sigurgeisdóttir,Elva Rakel Jónsdóttir skrifar Skoðun Hvíti stafur menningarinnar Sigþór U. Hallfreðsson skrifar Skoðun Hafnarfjörður er leiðandi í jafnréttismálum Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Aðferðarfræði til að auka áfallaþol þjóða Böðvar Tómasson skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Hvernig borgarfulltrúar verðmeta tímann þinn Ragnhildur Alda Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Lífsbjörg okkar er í veði Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Að henda bókum í börn Hildur Ýr Ísberg skrifar Skoðun Vita bændur ekki hvað bændum er fyrir bestu? Trausti Hjálmarsson skrifar Skoðun Ein stærð passar ekki fyrir öll Sigrún Birgisdóttir ,Þóra Leósdóttir skrifar Skoðun Ömmur án landamæra Signý Jóhannesdóttir skrifar Skoðun Peningar, vald og hvítþvottur þjóðarmorðs: Velkomin í nýja heimsmynd Trumps Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Ísland fyrst svo…hvað? Ingibjörg Þóra Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hræðilegar aðstæður geta breytt manni til hins betra! Kristján Hafþórsson skrifar Skoðun Hinsegin ungmenni í Hafnarfirði mæta afgangi Óskar Steinn Ómarsson skrifar Skoðun Framtíð Framsóknar byrjar í grasrótinni Jónína Brynjólfsdóttir skrifar Sjá meira
Í heimi þar sem upplýsingar flæða stöðugt um okkur gegnir tölfræði lykilhlutverki við að ráða í flókinn veruleika. Tölfræðileg líkindi og merkingaleg tengsl eru ekki aðeins tól heldur leiðarljós sem hjálpa okkur að skilja heiminn. Fyrri nálgunin veitir innsýn í mynstur og samband milli breyta, á meðan sú síðarnefnda dregur fram samhengi og dýpri merkingu sem tölurnar einar geta ekki veitt. Tölfræðin býður upp á öflugar aðferðir til að greina mynstur í stórum gagnasöfnum. Með aðferðum eins og fylgnigreiningu, tilgátuprófunum og forspárlíkönum getum við metið hvort og hversu sterk tengsl eru á milli breyta. Til dæmis, ef tölfræðilegar greiningar sýna að aukin netnotkun tengist lakari svefnvenjum, getum við dregið ályktun um tilvist sambands. Hins vegar eru líkindi oft eins og kort – þau segja okkur hvar eitthvað gerist en ekki alltaf hvers vegna eða hvernig. Að treysta eingöngu á tölfræðileg líkindi getur leitt til ofmats á niðurstöðum, sérstaklega þegar ruglandi breytur eða skekkja í gögnum eru til staðar. Þetta er vel þekkt í rannsóknum þar sem fylgni er oft misskild sem orsök. Í þessu samhengi er vert að nefna algengar villur eins og „p-hacking,“ þar sem rannsakendur leita af tilviljanakenndum tengslum í gögnum til að ná tölfræðilegri marktækni. Þetta getur leitt til falskra jákvæðra niðurstaðna, þar sem fylgni er dregin fram án þess að hún hafi nokkra raunverulega merkingu. Sem dæmi má nefna rannsóknir á mataræði, þar sem einstakar matvörur hafa í gegnum tíðina verið tengdar við ótal sjúkdóma eða heilsufarsbætur. Við nánari skoðun kemur oft í ljós að tengslin eru afleiðing ruglandi þátta, svo sem lífsstíls eða annarra umhverfisáhrifa. Vandamálið er að margir staldra við tölfræðileg gögn og hafa ofurtrú á þeim. Þeir sjá tölurnar sem óyggjandi sönnun og álykta að niðurstöður tölfræðinnar séu endanlegar. Hins vegar skortir oft innsæi í mannlega hegðun, sögulegar aðstæður og flókin samspil ytri breyta sem liggja undir yfirborðinu. Afleiðingin er sú að þeir sem byggja ákvarðanir eingöngu á gögnum rekast sífellt á veggi. Gögnin eru vissulega gagnleg, en án túlkunar og samhengis eru þau aðeins brot úr stærra púsluspili. Merkingaleg tengsl leitast við að svara spurningum á borð við: Af hverju gerist þetta? Og hvernig? Tökum dæmi úr heilbrigðisgeiranum. Rannsóknir sýna að sjúklingar með alvarlegt þunglyndi eru líklegri til að glíma við líkamlegan sársauka. Tölfræðilega séð gæti þetta bent til þess að sársauki valdi þunglyndi, en þegar merkingaleg tengsl eru skoðuð kemur í ljós að orsakasambandið er oft gagnvirkt. Þunglyndi getur gert fólk viðkvæmara fyrir sársauka, og langvarandi sársauki getur á sama tíma aukið hættuna á þunglyndi. Að skilja þetta tvíhliða samband gerir heilbrigðisstarfsfólki kleift að veita árangursríkari meðferð. Svipaða sögu má segja í viðskiptaheiminum. Fyrirtæki gætu tekið eftir því að sala á ákveðinni vöru eykst á tilteknum árstímum. Á yfirborðinu mætti draga þá ályktun að árstíðin sjálf sé drifkrafturinn. En með því að skoða merkingaleg tengsl, eins og breytingar á neysluhegðun, menningarlegar hefðir eða jafnvel áhrif markaðsherferða, geta fyrirtæki komist að því að þessi aukning stafar af fleiri þáttum en eingöngu árstíðabundnum sveiflum. Slíkur skilningur gerir þeim kleift að betrumbæta stefnumótun sína og hámarka arðsemi. Þegar stefnumótun er annars vegar er samþætting tölfræðilegra líkinda og merkingalegra tengsla sérstaklega mikilvæg. Stjórnvöld og fyrirtæki sem treysta eingöngu á tölfræði til að móta stefnu eiga á hættu að bregðast skakkt við. Sem dæmi má nefna lýðheilsuátak sem miðar að því að draga úr reykingum. Tölfræðin gæti sýnt að ákveðin kynslóð reyki minna eftir tilkomu átaksins, en án þess að kafa í merkingaleg tengsl – eins og breytt viðhorf til heilsu, hækkað verð á tóbaki eða áhrif samfélagsmiðla – er hætta á að stefnumótun byggist á rangri forsendu. Að skilja samhengið gerir stefnumótendum kleift að þróa inngrip sem raunverulega skila árangri. Leiðin frá tölfræðilegum mynstrum til merkingalegs skilnings er ekki einföld, en hún er nauðsynleg til að umbreyta hráum gögnum í þekkingu. Að sameina þessa tvo þætti gefur okkur ekki aðeins skýrari mynd af heiminum heldur einnig dýpri innsýn sem getur leitt til betri ákvarðanatöku og raunverulegra breytinga. Gögnin segja sögur – en það er hlutverk okkar að skilja þær. Höfundur er lögfræðingur.
Tími til að endurhugsa hagvöxt! Dóra Guðrún Guðmundsdóttir,Soffia S. Sigurgeisdóttir,Elva Rakel Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Tími til að fagna, minna á og hvetja áfram – 50 ár frá Kvennaverkfallinu Ólöf Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Jafnréttisbærinn Hafnarfjörður – nema þegar þú ert þolandi Ingibjörg Gróa Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Af lokuðum búsetuúrræðum og sérlausnum í flugi Þorgerður M Þorbjarnardóttir,Halldór Reynisson skrifar
Skoðun Tími til að endurhugsa hagvöxt! Dóra Guðrún Guðmundsdóttir,Soffia S. Sigurgeisdóttir,Elva Rakel Jónsdóttir skrifar
Skoðun Peningar, vald og hvítþvottur þjóðarmorðs: Velkomin í nýja heimsmynd Trumps Helen Ólafsdóttir skrifar
Tími til að endurhugsa hagvöxt! Dóra Guðrún Guðmundsdóttir,Soffia S. Sigurgeisdóttir,Elva Rakel Jónsdóttir Skoðun