Íslensku menntaverðlaunin og vandi íslenska skólakerfisins Meyvant Þórólfsson skrifar 16. nóvember 2024 10:29 Hinn 5. nóvember síðastliðinn voru Íslensku menntaverðlaunin svonefndu veitt í sjötta sinn eftir að þau voru endurvakin frá fyrri tíð. Tilnefningarnar báru vott um metnaðarfullt og skapandi skólastarf, sem vonandi hafði ræktað hjá íslenskum ungmennum þá mannkosti, er forseti Íslands tiltók í lokaræðu sinni við verðlaunaafhendinguna: „Mennsku, samkennd, seiglu, virðingu, hugrekki, auðmýkt og kærleika“. Varúðarverð þróun eftir 1996 Sá sem þetta ritar hefur starfað í íslensku skólakerfi í hálfa öld, sautján ár „á gólfinu“ sem kennari og skólastjórnandi, þar af níu ár á landsbyggðinni og síðar sem háskólakennari og rannsakandi við Menntavísindasvið Háskóla Íslands. Með þá reynslu að baki get ég staðfest að nýbreytniverkefni eiga sér eftirtektarverða sögu í íslensku skólakerfi, sér í lagi vegna frumlegra hugmynda er byggst hafa á áhuga og framtaki einstakra eldhuga. Undir áhrifum erlendra strauma um valddreifingu í rekstri opinberra stofnana fluttist heildarrekstur grunnskóla frá ríkinu til sveitarfélaga árið 1996. Menn trúðu því að allt starf yrði skilvirkara með því að færa reksturinn nær vettvangi; aðkoma íbúa í dreifðum byggðum landsins myndi skila farsælla skólastarfi og sjálfstæði skóla og skólahverfa yrði öllum til heilla. En böggull fylgdi hér skammrifi og gerir það enn. Menntamálaráðuneytið bauð hingað forstöðumanni Skolverket í Svíþjóð til að kynna kosti slíkra kerfisbreytinga þar í landi, en láðist að gefa því gaum að eyríkið Ísland, eitt fjárfrekasta skólakerfi veraldar, var sjálft rekið eins og lítið sveitarfélag á þessum tíma með mannfjölda upp á 270.000, en Svíþjóð með 10 milljónir íbúa. Öllum mátti vera ljóst að fámennum byggðarlögum hér tækist aldrei að standa undir allri þeirri þjónustu sem þeim var ætlað samkvæmt lögum og námskrám. Staðan er síst betri nú í þessum efnum, t.d. hvað varðar starfsþróun kennara og stjórnenda, stuðning við skólaþróun og faglega ráðgjöf af ýmsu tagi. Hér hefur ríkt æpandi ójöfnuður allt frá breytingunni 1996 og fram á okkar daga. Hann hefur fyrst og fremst bitnað á nemendum og aðstandendum þeirra. Ísland birtist ekki einungis sem lítið sveitarfélag, heldur þróaðist hér sérstætt skipulag fámennra skóla með samkennslu í aldursblönduðum námshópum og blönduðu stjórnkerfi. Urmull áhugaverðra nýbreytniverkefna skaut upp kollinum, sprotar sem mismiklar spurnir fóru af. Þrátt fyrir veika stöðu fjölmargra sveitarfélaga og deyfðarmók menntamálayfirvalda náði slík sprotamenning að hjara gegnum tíðina og hefur meira að segja orðið sífellt sýnilegri og skrautlegri eftir því sem fram liðu stundir. Súrrealísk heiti sprotaverkefna víðs vegar um landið bera þess vott: Stafrænar spírur, Mixið, Skóli í skýjunum, Snillismiðja, Sprettur, Snjallræði, Læsi fyrir lífið, Memm, Mixtúra, NýMið, Skapandi smiðjur, Spjaldtölvuverkefnið, Vendikennsla og þannig mætti lengi telja. Metnaðarfull sprotaverkefni, en öll vitum við að slíkir sprotar hljóta á endanum svipuð örlög og „döggin demantstæra sem í dögun er horfin“. Kaótískt kerfi í þróun Það hljómar eflaust kaldhæðnislega að telja þróun íslenska skólakerfisins varúðarverða, enda viljum við öll „lyfta því sem vel er gert og blása ólíkum styrkleikum byr undir báða vængi“ svo enn sé vitnað til orða forseta Íslands. En undirritaður óttast þó að hér hafi þróast kaótískt kerfi í menntamálum í kjölfar breytinganna 1996 og vísar í samanburðarrannsóknir IEA og OECD því til stuðnings. Þær mæla nefnilega ekki einungis námsárangur, heldur einnig bakgrunnsupplýsingar, sem gefa víðtæka mynd af skólakerfinu. Samkvæmt þeim gögnum er Ísland eitt fárra þátttökulanda er teljast ekki búa við miðlæga stýringu skólastarfs. Aðalnámskrár hafa jafnan ekki talist nægilega skýrar, ef undan er skilin Aðalnámskrá 1999, og val á námsefni, námsgögnum og námsskipulagi er opið og frjálst auk þess sem miðlægt samræmt námsmat hefur verið í skötulíki. Það er engu líkara en íslensk menntamálayfirvöld kjósi að bjóða PISA heim af skyldurækni einni saman, svona eins og þegar sípexandi ættingja er boðið til jólahlaðborðs á aðventunni til að friða samviskuna. Flestir súpa hveljur þegar ættinginn birtist, en svo missir hann athyglina smám saman og allir varpa öndinni léttar. Þegar OECD birta niðurstöður PISA á jólaföstu þriðja hvert ár kippist litla eyþjóðin við og blæs til funda um niðurstöður. En athyglin dvín jafnóðum þegar sérfræðingar stíga fram og benda á vankanta PISA hvað varðar áreiðanleika og réttmæti. Þegar kemur fram á þorra er allt samviskubit að engu orðið og litla skólakerfið mjakast áfram í sínu kaótíska værðarmóki, eins og ævinlega. Næsta fyrirlögn PISA verður í mars næstkomandi með megináherslu á náttúruvísindi. Sáralítil vitneskja liggur fyrir um stöðu þess námssviðs í íslenskum skólum. Aðalnámskrá hefur lengst af reynst gagnslítil og fátt er vitað um inntak þessa námssviðs, kennsluhætti eða námsaðstöðu í skólum landsins. Að auki hefur samræmt námsmat í náttúruvísindum ekki þekkst hér svo áratugum skiptir. Þessi staða er ekki síst undarleg af því náttúruvísindi (science) eru skilgreind sem kjarnanámsgrein í mörgum þeim nágrannalöndum sem við viljum bera okkur saman við, við hlið stærðfræði og móðurmáls, og prófað er úr þeim miðlægt. Meðal annarra orða: Ætlar litla eyþjóðin eina ferðina enn að bjóða PISA hingað í mars 2025 svona rétt til að friða samviskuna? Niðurstöður birtast svo á aðventunni 2026 með hvelli, en sérfræðingar kveða alla ólund jafnskjótt niður með því að útlista breyskleika PISA. Einhverjir hljóta að spyrja: Hvert er markmiðið með þátttöku Íslands í OECD PISA? Hvað kostar hún? Höfundur er fyrrverandi prófessor við Menntavísindasvið HÍ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla- og menntamál PISA-könnun Grunnskólar Mest lesið Loksins fær þyrlan heimili fyrir norðan Njáll Trausti Friðbertsson Skoðun Opið bréf til stjórnvalda Elín Ýr Arnar Hafdísardóttir Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun Við skuldum þeim að hlusta Ólafur Adolfsson Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun Daði Már týnir sjálfum sér Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Huglæg réttlætiskennd og skattar á verðmætasköpun Kristinn Karl Brynjarsson Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun Ég á þetta ég má þetta Arnar Atlason Skoðun Skoðun Skoðun Næstu sólarhringar á Gaza skipta sköpum Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Huglæg réttlætiskennd og skattar á verðmætasköpun Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Loksins fær þyrlan heimili fyrir norðan Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Opið bréf til stjórnvalda Elín Ýr Arnar Hafdísardóttir skrifar Skoðun Við skuldum þeim að hlusta Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar Skoðun Alvarleg staða í umhverfi fréttamiðla Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Skoðun Stéttarkerfi Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum Hamas. Einungis þannig getum við stöðvað hryllinginn á Gaza BIrgir Finnsson skrifar Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Æfingin skapar meistarann! Sigurjón Már Fox Gunnarsson skrifar Skoðun 140 sinnum líklegra að verða fyrir eldingu Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Traust í húfi Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Verðmætasköpun án virðingar Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar Skoðun Daði Már týnir sjálfum sér Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur við náttúruna og sjálfbæra þróun Anna María Ágústsdóttir skrifar Skoðun Aðgerðir gegn mansali í forgangi Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar Skoðun Framtíðin fær húsnæði Ingunn Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Börnin sem deyja á Gaza Elín Pjetursdóttir skrifar Skoðun Brýr, sýkingar og börn Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Hvað er lýðskóli eiginlega? Margrét Gauja Magnúsdóttir skrifar Skoðun Búum til pláss fyrir framtíðina Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Hættuleg ofnotkun svefnlyfja á Íslandi Drífa Sigfúsdóttir skrifar Skoðun Kveikjum neistann um allt land Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Sjá meira
Hinn 5. nóvember síðastliðinn voru Íslensku menntaverðlaunin svonefndu veitt í sjötta sinn eftir að þau voru endurvakin frá fyrri tíð. Tilnefningarnar báru vott um metnaðarfullt og skapandi skólastarf, sem vonandi hafði ræktað hjá íslenskum ungmennum þá mannkosti, er forseti Íslands tiltók í lokaræðu sinni við verðlaunaafhendinguna: „Mennsku, samkennd, seiglu, virðingu, hugrekki, auðmýkt og kærleika“. Varúðarverð þróun eftir 1996 Sá sem þetta ritar hefur starfað í íslensku skólakerfi í hálfa öld, sautján ár „á gólfinu“ sem kennari og skólastjórnandi, þar af níu ár á landsbyggðinni og síðar sem háskólakennari og rannsakandi við Menntavísindasvið Háskóla Íslands. Með þá reynslu að baki get ég staðfest að nýbreytniverkefni eiga sér eftirtektarverða sögu í íslensku skólakerfi, sér í lagi vegna frumlegra hugmynda er byggst hafa á áhuga og framtaki einstakra eldhuga. Undir áhrifum erlendra strauma um valddreifingu í rekstri opinberra stofnana fluttist heildarrekstur grunnskóla frá ríkinu til sveitarfélaga árið 1996. Menn trúðu því að allt starf yrði skilvirkara með því að færa reksturinn nær vettvangi; aðkoma íbúa í dreifðum byggðum landsins myndi skila farsælla skólastarfi og sjálfstæði skóla og skólahverfa yrði öllum til heilla. En böggull fylgdi hér skammrifi og gerir það enn. Menntamálaráðuneytið bauð hingað forstöðumanni Skolverket í Svíþjóð til að kynna kosti slíkra kerfisbreytinga þar í landi, en láðist að gefa því gaum að eyríkið Ísland, eitt fjárfrekasta skólakerfi veraldar, var sjálft rekið eins og lítið sveitarfélag á þessum tíma með mannfjölda upp á 270.000, en Svíþjóð með 10 milljónir íbúa. Öllum mátti vera ljóst að fámennum byggðarlögum hér tækist aldrei að standa undir allri þeirri þjónustu sem þeim var ætlað samkvæmt lögum og námskrám. Staðan er síst betri nú í þessum efnum, t.d. hvað varðar starfsþróun kennara og stjórnenda, stuðning við skólaþróun og faglega ráðgjöf af ýmsu tagi. Hér hefur ríkt æpandi ójöfnuður allt frá breytingunni 1996 og fram á okkar daga. Hann hefur fyrst og fremst bitnað á nemendum og aðstandendum þeirra. Ísland birtist ekki einungis sem lítið sveitarfélag, heldur þróaðist hér sérstætt skipulag fámennra skóla með samkennslu í aldursblönduðum námshópum og blönduðu stjórnkerfi. Urmull áhugaverðra nýbreytniverkefna skaut upp kollinum, sprotar sem mismiklar spurnir fóru af. Þrátt fyrir veika stöðu fjölmargra sveitarfélaga og deyfðarmók menntamálayfirvalda náði slík sprotamenning að hjara gegnum tíðina og hefur meira að segja orðið sífellt sýnilegri og skrautlegri eftir því sem fram liðu stundir. Súrrealísk heiti sprotaverkefna víðs vegar um landið bera þess vott: Stafrænar spírur, Mixið, Skóli í skýjunum, Snillismiðja, Sprettur, Snjallræði, Læsi fyrir lífið, Memm, Mixtúra, NýMið, Skapandi smiðjur, Spjaldtölvuverkefnið, Vendikennsla og þannig mætti lengi telja. Metnaðarfull sprotaverkefni, en öll vitum við að slíkir sprotar hljóta á endanum svipuð örlög og „döggin demantstæra sem í dögun er horfin“. Kaótískt kerfi í þróun Það hljómar eflaust kaldhæðnislega að telja þróun íslenska skólakerfisins varúðarverða, enda viljum við öll „lyfta því sem vel er gert og blása ólíkum styrkleikum byr undir báða vængi“ svo enn sé vitnað til orða forseta Íslands. En undirritaður óttast þó að hér hafi þróast kaótískt kerfi í menntamálum í kjölfar breytinganna 1996 og vísar í samanburðarrannsóknir IEA og OECD því til stuðnings. Þær mæla nefnilega ekki einungis námsárangur, heldur einnig bakgrunnsupplýsingar, sem gefa víðtæka mynd af skólakerfinu. Samkvæmt þeim gögnum er Ísland eitt fárra þátttökulanda er teljast ekki búa við miðlæga stýringu skólastarfs. Aðalnámskrár hafa jafnan ekki talist nægilega skýrar, ef undan er skilin Aðalnámskrá 1999, og val á námsefni, námsgögnum og námsskipulagi er opið og frjálst auk þess sem miðlægt samræmt námsmat hefur verið í skötulíki. Það er engu líkara en íslensk menntamálayfirvöld kjósi að bjóða PISA heim af skyldurækni einni saman, svona eins og þegar sípexandi ættingja er boðið til jólahlaðborðs á aðventunni til að friða samviskuna. Flestir súpa hveljur þegar ættinginn birtist, en svo missir hann athyglina smám saman og allir varpa öndinni léttar. Þegar OECD birta niðurstöður PISA á jólaföstu þriðja hvert ár kippist litla eyþjóðin við og blæs til funda um niðurstöður. En athyglin dvín jafnóðum þegar sérfræðingar stíga fram og benda á vankanta PISA hvað varðar áreiðanleika og réttmæti. Þegar kemur fram á þorra er allt samviskubit að engu orðið og litla skólakerfið mjakast áfram í sínu kaótíska værðarmóki, eins og ævinlega. Næsta fyrirlögn PISA verður í mars næstkomandi með megináherslu á náttúruvísindi. Sáralítil vitneskja liggur fyrir um stöðu þess námssviðs í íslenskum skólum. Aðalnámskrá hefur lengst af reynst gagnslítil og fátt er vitað um inntak þessa námssviðs, kennsluhætti eða námsaðstöðu í skólum landsins. Að auki hefur samræmt námsmat í náttúruvísindum ekki þekkst hér svo áratugum skiptir. Þessi staða er ekki síst undarleg af því náttúruvísindi (science) eru skilgreind sem kjarnanámsgrein í mörgum þeim nágrannalöndum sem við viljum bera okkur saman við, við hlið stærðfræði og móðurmáls, og prófað er úr þeim miðlægt. Meðal annarra orða: Ætlar litla eyþjóðin eina ferðina enn að bjóða PISA hingað í mars 2025 svona rétt til að friða samviskuna? Niðurstöður birtast svo á aðventunni 2026 með hvelli, en sérfræðingar kveða alla ólund jafnskjótt niður með því að útlista breyskleika PISA. Einhverjir hljóta að spyrja: Hvert er markmiðið með þátttöku Íslands í OECD PISA? Hvað kostar hún? Höfundur er fyrrverandi prófessor við Menntavísindasvið HÍ.
Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun
Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun
Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun
Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar
Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar
Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar
Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar
Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun
Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun
Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun