Vofa húsagans býsnast enn Haukur Már Helgason skrifar 31. maí 2024 12:01 Árið 1995 urðu tímamót á Íslandi þegar tjáningarfrelsi var lögleitt að því leyti sem kannski mestu máli skiptir: þá varð íbúum landsins frjálst að gagnrýna embættismenn. Nánar til tekið var 108. grein hegningarlaga fjarlægð en hún hljómaði svo: „Hver, sem hefur í frammi skammaryrði, aðrar móðganir í orðum eða athöfnum við opinberan starfsmann, þegar hann er að gegna skyldustarfi sínu, eða við hann eða um hann út af því, skal sæta sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að 3 árum. Aðdróttun, þótt sönnuð sé, varðar sektum, ef hún er borin fram á ótilhlýðilegan hátt.“ Þótt sönnuð sé. Embættismenn – það voru þá þingmenn, ráðherrar, skrifstofustjórar, lögreglumenn, lögreglustjórar og sýslumenn, saksóknarar og dómarar, fangelsismálastjóri, fangaverðir, prestar … þessa hópa var ef til vill ekki með öllu bannað að gagnrýna en störf þeirra var bannað að gagnrýna „á ótilhlýðilegan hátt“, jafnvel þó að sönnur hefðu verið færðar á inntak gagnrýninnar. Í þessari mynd var 108. greinin 55 ára gömul þegar hún var loks felld burt, samin við gerð Almennra hegningarlaga sem tóku gildi árið 1940. Inntakið átti sér þó dýpri rætur. Með Tilskipun um húsagann sem tók gildi árið 1746 var húsbændum landsins gert skylt að „áminna sín börn og hjú“ um að „tala sín á milli um Guðrækilega og uppbyggilega hluti“ eða „annað það sem ærlegt er og rétt kristnum manni sæmilegt“ en „vakta sig fyrir ósæmilegu tali og gamni, eiðum og blóti, hégómlegum historium eða svokölluðum sögum, og amorsvísum, eða rímum“. Á þeim tíma var ekkert lögreglulið í landinu en landsmönnum öllum gert að sinna löggæslu samkvæmt goggunarröð sem náði frá æðstu embættum niður til sýslumanna, gegnum húsbændur inn á heimilin, og ef eitthvað skyldi út af bregða, ef einhver yrði uppvís að því að segja sögur eða fara með ósæmileg gamanmál, þá „álitist þeir með gapastokknum eftir undangengna aðvörun og gagni það ekki, þá með hærra og harðara straffi“. Síðan eru liðin 278 ár og þessu oki hefur verið smálétt af íbúum landsins. Stærstu skrefin í þá átt hafa verið stigin með réttarbótum frá útlöndum. Burtfelling 108. greinarinnar var eitt slíkt skref. Árið 1983 skrifaði Þorgeir Þorgeirson rithöfundur tvær blaðagreinar þar sem hann greindi frá frásögnum sem hann hafði heyrt af lögregluofbeldi í Reykjavík. Á grundvelli 108. greinarinnar var Þorgeir dæmdur fyrir þessar greinar, meðal annars vegna orðalagsins „einkennisklædd villidýr“, sem þar birtist, ásamt orðunum „einkennisbúin óargadýr“, „lögregluhrottar“ og fleira. Það vildi svo heppilega til að Þorgeir þekkti til réttar síns, ekki aðeins samkvæmt íslenskum lögum heldur hugmyndinni um mannréttindi, almennt, og Mannréttindasáttmála Evrópu sérstaklega. Hann höfðaði því mál gegn íslenska ríkinu fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu, varði raunar um áratug í þann málarekstur, þar til hann hafði þar fullan sigur, sem leiddi loks til þessarar lagabreytingar. Í huga íslenskrar valdastéttar var Þorgeir á þessum tíma alls ekki skemmtilegur maður. Þetta rifjaðist upp fyrir mér á dögunum, ekki í fyrsta sinn en í nýju samhengi, þegar ég sat við lestur sagnfræðirita sem eiga það sameiginlegt að birta vandaða heimildavinnu en draga af þeim undarlega afmarkaðar og hófstilltar ályktanir. Allt í einu rann upp fyrir mér ljós: 108. grein hegningarlaga hafði auðvitað ekki bara áhrif á blaðamenn og rithöfunda heldur líka á störf sagnfræðinga. Ef til vill var ekki hvert einasta sagnfræðirit sem birtist fyrir árið 1995 heft af þeirri tilhlýðilegu kurteisi sem lögin kröfðust en líklega er þó vert að gruna þau öll um það. Þá hafa lögin áreiðanlega ekki verið ein að verki – lög eru þá fyrst orðin rótgróin þegar þorri fólks tekur ekki eftir að það fylgir þeim, upplifir þau sem náttúrulega staðreynd um góða siði og rétta breytni. Sérstaklega skemmtilegt fólk. Sú óhóflega kurteisi, stundum undirgefni, sem annars vönduð sagnfræðirit eiga til að sýna í garð valdamanna, lífs og liðinna – sú tilhneiging, andspænis vafa, að gera ráð fyrir að embættismenn og stofnanir hafi haft góðar og gildar – ef ekki beint réttmætar þá skiljanlegar – ástæður fyrir hverri sinni gjörð, sú slagsíða var einfaldlega lögbundin. Að einhverju leyti geta þess háttar skorður kannski verið frjósamar fyrir bókmenntir. Sumir segja að svona höft séu kjöraðstæður fyrir svolítið barrokk eða orðskrúð, því þá þarf að leita krókaleiðanna til að segja hlutina samt. En þau eru sannarlega ekki holl fyrir samfélagsumræðu, eða þá beitingu orða sem er ætlað að breyta einhverju. Að nafninu til hefur okkur nú, í 29 ár, verið frjálst að tala skýrt um fólk með völd. En gamlir vanar breytast hægt og enn getur margt verið í húfi, þó að fangelsisrefsing liggi ekki við, að fylgja þeim viðmiðum sem segjast vera sjálfsögð kurteisi og mannasiðir. Enn er til fólk sem blöskrar, þykir taka út fyrir allan þjófabálk, þegar annað fólk talar skýrt, reynir ekki einu sinni að vera skemmtilegt. Vofa húsagans stingur nú upp kollinum, eina ferðina enn, í kringum forsetakosningar. Sameiginlegt verkefni okkar hinna er að halda til streitu þessu ólokna verkefni sem við köllum nútíma. Höfundur er rithöfundur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Forsetakosningar 2024 Skoðun: Forsetakosningar 2024 Mest lesið Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson Skoðun Ef Veðurstofan spáði vitlausu veðri í 40 ár, væri það bara í lagi? Björn Ólafsson Skoðun Málfrelsi og mörk þess á vettvangi lýðræðisins Helga Vala Helgadóttir Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir Skoðun Sjókvíaeldi á Íslandi fjarstýrt með gervigreind frá Noregi Ingólfur Ásgeirsson Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun Skoðun Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Barnaræninginn Pútín Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson skrifar Skoðun Málfrelsi og mörk þess á vettvangi lýðræðisins Helga Vala Helgadóttir skrifar Skoðun Sjókvíaeldi á Íslandi fjarstýrt með gervigreind frá Noregi Ingólfur Ásgeirsson skrifar Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Stjórnarandstaðan er vannýtt auðlind Jón Daníelsson skrifar Skoðun Ef Veðurstofan spáði vitlausu veðri í 40 ár, væri það bara í lagi? Björn Ólafsson skrifar Skoðun Hægri sósíalismi Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun 5 ára vegferð að skóla framtíðarinnar – eða ekki! Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar Skoðun Það sem ekki má segja um það sem enginn vill sjá Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Listin að verða fullkomlega ósammála sjálfri sér á mettíma Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Þingmenn auðvaldsins Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Arðgreiðslur í sjávarútvegi: Staðreyndir gegn fullyrðingum Elliði Vignisson skrifar Skoðun Verðugur bandamaður? Steinar Harðarson skrifar Skoðun Við þurfum nýja sýn á stjórnmál okkar - Mamdani-sýn Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Sósíalistaflokkurinn heimilislaus - hvað næst? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Rán um hábjartan dag Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Af hverju er verðbólga ennþá svona há? Ólafur Margeirsson skrifar Skoðun Sól, sumar og símafriður: 10 ráð varðandi skjánotkun í sumarfríinu Anna Laufey Stefánsdóttir,Kristín Ólöf Grétarsdóttir,Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Uppbygging hjúkrunarheimila Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Jafnrétti grundvallarforsenda friðar og öryggis í heiminum Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Sjá meira
Árið 1995 urðu tímamót á Íslandi þegar tjáningarfrelsi var lögleitt að því leyti sem kannski mestu máli skiptir: þá varð íbúum landsins frjálst að gagnrýna embættismenn. Nánar til tekið var 108. grein hegningarlaga fjarlægð en hún hljómaði svo: „Hver, sem hefur í frammi skammaryrði, aðrar móðganir í orðum eða athöfnum við opinberan starfsmann, þegar hann er að gegna skyldustarfi sínu, eða við hann eða um hann út af því, skal sæta sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að 3 árum. Aðdróttun, þótt sönnuð sé, varðar sektum, ef hún er borin fram á ótilhlýðilegan hátt.“ Þótt sönnuð sé. Embættismenn – það voru þá þingmenn, ráðherrar, skrifstofustjórar, lögreglumenn, lögreglustjórar og sýslumenn, saksóknarar og dómarar, fangelsismálastjóri, fangaverðir, prestar … þessa hópa var ef til vill ekki með öllu bannað að gagnrýna en störf þeirra var bannað að gagnrýna „á ótilhlýðilegan hátt“, jafnvel þó að sönnur hefðu verið færðar á inntak gagnrýninnar. Í þessari mynd var 108. greinin 55 ára gömul þegar hún var loks felld burt, samin við gerð Almennra hegningarlaga sem tóku gildi árið 1940. Inntakið átti sér þó dýpri rætur. Með Tilskipun um húsagann sem tók gildi árið 1746 var húsbændum landsins gert skylt að „áminna sín börn og hjú“ um að „tala sín á milli um Guðrækilega og uppbyggilega hluti“ eða „annað það sem ærlegt er og rétt kristnum manni sæmilegt“ en „vakta sig fyrir ósæmilegu tali og gamni, eiðum og blóti, hégómlegum historium eða svokölluðum sögum, og amorsvísum, eða rímum“. Á þeim tíma var ekkert lögreglulið í landinu en landsmönnum öllum gert að sinna löggæslu samkvæmt goggunarröð sem náði frá æðstu embættum niður til sýslumanna, gegnum húsbændur inn á heimilin, og ef eitthvað skyldi út af bregða, ef einhver yrði uppvís að því að segja sögur eða fara með ósæmileg gamanmál, þá „álitist þeir með gapastokknum eftir undangengna aðvörun og gagni það ekki, þá með hærra og harðara straffi“. Síðan eru liðin 278 ár og þessu oki hefur verið smálétt af íbúum landsins. Stærstu skrefin í þá átt hafa verið stigin með réttarbótum frá útlöndum. Burtfelling 108. greinarinnar var eitt slíkt skref. Árið 1983 skrifaði Þorgeir Þorgeirson rithöfundur tvær blaðagreinar þar sem hann greindi frá frásögnum sem hann hafði heyrt af lögregluofbeldi í Reykjavík. Á grundvelli 108. greinarinnar var Þorgeir dæmdur fyrir þessar greinar, meðal annars vegna orðalagsins „einkennisklædd villidýr“, sem þar birtist, ásamt orðunum „einkennisbúin óargadýr“, „lögregluhrottar“ og fleira. Það vildi svo heppilega til að Þorgeir þekkti til réttar síns, ekki aðeins samkvæmt íslenskum lögum heldur hugmyndinni um mannréttindi, almennt, og Mannréttindasáttmála Evrópu sérstaklega. Hann höfðaði því mál gegn íslenska ríkinu fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu, varði raunar um áratug í þann málarekstur, þar til hann hafði þar fullan sigur, sem leiddi loks til þessarar lagabreytingar. Í huga íslenskrar valdastéttar var Þorgeir á þessum tíma alls ekki skemmtilegur maður. Þetta rifjaðist upp fyrir mér á dögunum, ekki í fyrsta sinn en í nýju samhengi, þegar ég sat við lestur sagnfræðirita sem eiga það sameiginlegt að birta vandaða heimildavinnu en draga af þeim undarlega afmarkaðar og hófstilltar ályktanir. Allt í einu rann upp fyrir mér ljós: 108. grein hegningarlaga hafði auðvitað ekki bara áhrif á blaðamenn og rithöfunda heldur líka á störf sagnfræðinga. Ef til vill var ekki hvert einasta sagnfræðirit sem birtist fyrir árið 1995 heft af þeirri tilhlýðilegu kurteisi sem lögin kröfðust en líklega er þó vert að gruna þau öll um það. Þá hafa lögin áreiðanlega ekki verið ein að verki – lög eru þá fyrst orðin rótgróin þegar þorri fólks tekur ekki eftir að það fylgir þeim, upplifir þau sem náttúrulega staðreynd um góða siði og rétta breytni. Sérstaklega skemmtilegt fólk. Sú óhóflega kurteisi, stundum undirgefni, sem annars vönduð sagnfræðirit eiga til að sýna í garð valdamanna, lífs og liðinna – sú tilhneiging, andspænis vafa, að gera ráð fyrir að embættismenn og stofnanir hafi haft góðar og gildar – ef ekki beint réttmætar þá skiljanlegar – ástæður fyrir hverri sinni gjörð, sú slagsíða var einfaldlega lögbundin. Að einhverju leyti geta þess háttar skorður kannski verið frjósamar fyrir bókmenntir. Sumir segja að svona höft séu kjöraðstæður fyrir svolítið barrokk eða orðskrúð, því þá þarf að leita krókaleiðanna til að segja hlutina samt. En þau eru sannarlega ekki holl fyrir samfélagsumræðu, eða þá beitingu orða sem er ætlað að breyta einhverju. Að nafninu til hefur okkur nú, í 29 ár, verið frjálst að tala skýrt um fólk með völd. En gamlir vanar breytast hægt og enn getur margt verið í húfi, þó að fangelsisrefsing liggi ekki við, að fylgja þeim viðmiðum sem segjast vera sjálfsögð kurteisi og mannasiðir. Enn er til fólk sem blöskrar, þykir taka út fyrir allan þjófabálk, þegar annað fólk talar skýrt, reynir ekki einu sinni að vera skemmtilegt. Vofa húsagans stingur nú upp kollinum, eina ferðina enn, í kringum forsetakosningar. Sameiginlegt verkefni okkar hinna er að halda til streitu þessu ólokna verkefni sem við köllum nútíma. Höfundur er rithöfundur.
Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson Skoðun
Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir Skoðun
„Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun
Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar
Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar
Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar
Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar
Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar
Skoðun Sól, sumar og símafriður: 10 ráð varðandi skjánotkun í sumarfríinu Anna Laufey Stefánsdóttir,Kristín Ólöf Grétarsdóttir,Skúli Bragi Geirdal skrifar
Skoðun Jafnrétti grundvallarforsenda friðar og öryggis í heiminum Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar
Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson Skoðun
Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir Skoðun
„Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun