Tíðahvörf og hormónar – að taka upplýsta ákvörðun Kolbrún Pálsdóttir, Ólöf K. Bjarnadóttir, Sigurdís Haraldsdóttir og Svanheiður Lóa Rafnsdóttir skrifa 30. janúar 2024 08:00 Umræða um hormónameðferð við tíðahvörf hefur tröllriðið þjóðinni síðustu misseri og sérstaklega verið háværar þær raddir sem lofsama slíka meðferð. Í samræmi við þessa umræðu hefur hormónameðferð aukist margfalt eða estrógen tvöfalt, prógesterón áttfalt og testósterón meðferð um 16-falt hjá konum á síðustu 3-5 árum (upplýsingar frá Lyfjagagnagrunni Landlæknis). Það er þekkt að hormónameðferð gerir gagn hjá þeim konum sem hafa mikil lífsgæðaskerðandi tíðahvarfaeinkenni og einnig er hormónameðferð mikilvæg hjá þeim konum sem fara í snemmbær tíðahvörf og getur þá stuðlað að betri beinheilsu, hjartaheilsu og dregið úr líkum á heilabilun. Hins vegar er vert að staldra við og skoða þessa gríðarlegu vaxandi notkun því hormónameðferð hjá konum með lítil sem engin einkenni gæti valdið sumum konum meiri skaða en gagni. Estrógen og prógesterón eru hormón framleidd í eggjastokkum og byrjar framleiðsla við upphaf tíða og heldur áfram þar til að tíðahvörfum kemur sem er að meðaltali um 50 ára aldur. Vitað er að þessi innri framleiðsla getur haft áhrif á brjóstakrabbameinsáhættu en konur sem byrja snemma á tíðum eða fara seint í tíðahvörf eru í meiri áhættu á að þróa með sér brjóstakrabbamein og eggjastokkakrabbamein miðað við þær sem hafa styttra tímabil innri hormónaframleiðslu. Því skyldi engan undra að ytri hormónar (þ.e. estrógen og prógesterón gjafir) geta einnig valdið aukinni áhættu á brjóstakrabbameini. Þessu var vel lýst í stórri rannsókn sem nefnist Women´s Health Initiative (WHI) sem birtist fyrst 2002. Í þeirri rannsókn voru konur á aldrinum 50-79 ára settar á estrógen og prógesteron (eða estrógen eitt sér ef þær höfðu farið í legnám) og fylgt eftir að meðaltali í 5-7 ár. Rannsóknin með samsettu estrógen og prógesterón meðferðinni var stöðvuð snemma þegar kom í ljós aukið áhættuhlutfall á brjóstakrabbameini. Hins vegar sýndi estrógen eitt sér (sem eingöngu er hægt að beita hjá konum án legs) fram á verndandi áhrif gegn brjóstakrabbameini. Rannsóknir frá Bretlandi hafa sýnt fram á sams konar áhættuaukningu með samsettri hormónameðferð. Þar sem áhætta á brjóstakrabbameini á lífsleiðinni frá 25-85 ára aldurs er að meðaltali um 14% þá getur verið um verulega aukningu að ræða ef slík áhætta tvöfaldast. Hvað varðar krabbamein í eggjastokkum þá vantar stærri framskyggnar rannsóknir en faraldsfræðirannsóknir benda til vægrar áhættuaukningar við notkun samsettrar hormónameðferðar við 5 ára notkun og helst áhættuaukningin eftir að notkun hormóna er hætt. Áhættan eykst eftir því sem konur eru eldri á meðferðinni. Þó ber að hafa í huga að lífstímaáhætta fyrir eggjastokkakrabbameini hjá konum án þekktra áhættugena er lág eða 1,4-2%. Mikið hefur verið rætt um nýjar tegundir hormóna og hvort minni áhætta fylgi því að gefa hormóna um húð en nýlegar rannsóknir hafa einnig sýnt fram á aukna áhættu á brjóstakrabbameini; það er eingöngu ef estrógen er gefið um leggöng sem ekki hefur verið sýnt fram á aukna brjóstakrabbameinsáhættu. Konur með fyrri sögu um brjóstakrabbamein ættu að forðast hormónameðferð, aðra en staðbundna notkun estrógens í leggöng.Þegar verið er að hefja hormónameðferð þarf að huga að grunnáhættu á krabbameinum í brjóstum og kvenlíffærum. Þá getur bæði verið um að ræða undirliggjandi þekktar meinvaldandi stökkbreytingar í genum eða sterka fjölskyldusögu þar sem slíkt er í flestum tilfellum frábending fyrir meðferð. Einnig ætti ekki að setja konur á hormónameðferð ef þær eru með sögu um blóðtappa, heilablóðfall, lifrarsjúkdóm eða óútskýrðar blæðingar um leggöng. Mikil aukning á notkun testósteróns er einnig umhugsunarverð þar sem fáar rannsóknir hafa skoðað langtímaáhrif testósteróns á konur. Testósterón meðferð getur átt við í völdum tilfellum en við teljum varhugavert að nota slíka meðferð hjá fjölda kvenna án þess að hafa að baki rannsóknir sem sýna a.m.k. ekki fram á skaða af meðferðinni. Aukaverkanir testósterón meðferðar hjá konum geta verið óafturkræfar og eru þar algengastar skallamyndun, óæskilegur hárvöxtur og dýpkun raddar. Af ofangreindu er ljóst að hormónameðferð er flókin meðferð þar sem vega þarf inn marga þætti þegar hefja á meðferð. Lífsgæði vega þungt en við teljum ljóst að ein uppskrift hentar ekki öllum konum og mikilvægt er að upplýst umræða eigi sér stað. Jafnframt að þegar meðferð er hafin sé hugað að því að beita henni í sem stystan tíma, nota eins lága skammta og hægt er og fylgja konum vel eftir. Kolbrún Pálsdóttir, yfirlæknir kvenlækningateymis LandspítalaÓlöf K. Bjarnadóttir, krabbameinslæknir LandspítalaSigurdís Haraldsdóttir, krabbameinslæknir og yfirlæknir Landspítala, dósent við læknadeild Háskóla ÍslandsSvanheiður Lóa Rafnsdóttir, yfirlæknir Brjóstamiðstöðvar og brjóstaskurðlækningadeildar Landspítala Heimildir: Rossouw JE, Anderson GL, Prentice RL, et al. Writing Group for the Women’s Health Initiative Investigators. Risks and benefits of estrogen plus progestin in healthy postmenopausal women: principal results from the Women’s Health Initiative randomized controlled trial. JAMA 2002; 288: 321–33. The Women’s Health Initiative Randomized Controlled Trial. Effects of conjugated equine estrogen in postmenopausal women with hysterectomy. JAMA 2004; 291: 1701–12. Beral V et al. Million Women Study Collaborators. Breast cancer and hormone-replacement therapy in the Million Women Study. Lancet. 2003 Aug 9;362(9382):419-27. Collaborative group on hormonal factors in breast cancer. Type and timing of menopausal hormone therapy and breast cancer risk: individual participant meta-analysis of the worldwide epidemiological evidence. Lancet 2019; 394: 1159-68. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kvenheilsa Heilbrigðismál Mest lesið Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Sköpum störf við hæfi! Unnur Hrefna Jóhannsóttir skrifar Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán skrifar Skoðun Tikkað í skipulagsboxin Samúel Torfi Pétursson skrifar Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjúklingur settur í fangaklefa Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Opið bréf til fjármálaráðherra, Daða Más Kristóferssonar Íris Róbertsdóttir skrifar Skoðun Ég kalla hann Isildur; mentorinn minn er gervigreind Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Hvað er „furry“ annars? Jóhanna Jódís Antonsdóttir skrifar Skoðun Jafnaðarmennskan og verkalýðsbaráttan Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Hljóð og mynd íslenskra varna Arnór Sigurjónsson skrifar Skoðun Kveðjur úr Grafarvogi til þeirra sem kasta steinum úr glerhúsi Davíð Már Sigurðsson skrifar Sjá meira
Umræða um hormónameðferð við tíðahvörf hefur tröllriðið þjóðinni síðustu misseri og sérstaklega verið háværar þær raddir sem lofsama slíka meðferð. Í samræmi við þessa umræðu hefur hormónameðferð aukist margfalt eða estrógen tvöfalt, prógesterón áttfalt og testósterón meðferð um 16-falt hjá konum á síðustu 3-5 árum (upplýsingar frá Lyfjagagnagrunni Landlæknis). Það er þekkt að hormónameðferð gerir gagn hjá þeim konum sem hafa mikil lífsgæðaskerðandi tíðahvarfaeinkenni og einnig er hormónameðferð mikilvæg hjá þeim konum sem fara í snemmbær tíðahvörf og getur þá stuðlað að betri beinheilsu, hjartaheilsu og dregið úr líkum á heilabilun. Hins vegar er vert að staldra við og skoða þessa gríðarlegu vaxandi notkun því hormónameðferð hjá konum með lítil sem engin einkenni gæti valdið sumum konum meiri skaða en gagni. Estrógen og prógesterón eru hormón framleidd í eggjastokkum og byrjar framleiðsla við upphaf tíða og heldur áfram þar til að tíðahvörfum kemur sem er að meðaltali um 50 ára aldur. Vitað er að þessi innri framleiðsla getur haft áhrif á brjóstakrabbameinsáhættu en konur sem byrja snemma á tíðum eða fara seint í tíðahvörf eru í meiri áhættu á að þróa með sér brjóstakrabbamein og eggjastokkakrabbamein miðað við þær sem hafa styttra tímabil innri hormónaframleiðslu. Því skyldi engan undra að ytri hormónar (þ.e. estrógen og prógesterón gjafir) geta einnig valdið aukinni áhættu á brjóstakrabbameini. Þessu var vel lýst í stórri rannsókn sem nefnist Women´s Health Initiative (WHI) sem birtist fyrst 2002. Í þeirri rannsókn voru konur á aldrinum 50-79 ára settar á estrógen og prógesteron (eða estrógen eitt sér ef þær höfðu farið í legnám) og fylgt eftir að meðaltali í 5-7 ár. Rannsóknin með samsettu estrógen og prógesterón meðferðinni var stöðvuð snemma þegar kom í ljós aukið áhættuhlutfall á brjóstakrabbameini. Hins vegar sýndi estrógen eitt sér (sem eingöngu er hægt að beita hjá konum án legs) fram á verndandi áhrif gegn brjóstakrabbameini. Rannsóknir frá Bretlandi hafa sýnt fram á sams konar áhættuaukningu með samsettri hormónameðferð. Þar sem áhætta á brjóstakrabbameini á lífsleiðinni frá 25-85 ára aldurs er að meðaltali um 14% þá getur verið um verulega aukningu að ræða ef slík áhætta tvöfaldast. Hvað varðar krabbamein í eggjastokkum þá vantar stærri framskyggnar rannsóknir en faraldsfræðirannsóknir benda til vægrar áhættuaukningar við notkun samsettrar hormónameðferðar við 5 ára notkun og helst áhættuaukningin eftir að notkun hormóna er hætt. Áhættan eykst eftir því sem konur eru eldri á meðferðinni. Þó ber að hafa í huga að lífstímaáhætta fyrir eggjastokkakrabbameini hjá konum án þekktra áhættugena er lág eða 1,4-2%. Mikið hefur verið rætt um nýjar tegundir hormóna og hvort minni áhætta fylgi því að gefa hormóna um húð en nýlegar rannsóknir hafa einnig sýnt fram á aukna áhættu á brjóstakrabbameini; það er eingöngu ef estrógen er gefið um leggöng sem ekki hefur verið sýnt fram á aukna brjóstakrabbameinsáhættu. Konur með fyrri sögu um brjóstakrabbamein ættu að forðast hormónameðferð, aðra en staðbundna notkun estrógens í leggöng.Þegar verið er að hefja hormónameðferð þarf að huga að grunnáhættu á krabbameinum í brjóstum og kvenlíffærum. Þá getur bæði verið um að ræða undirliggjandi þekktar meinvaldandi stökkbreytingar í genum eða sterka fjölskyldusögu þar sem slíkt er í flestum tilfellum frábending fyrir meðferð. Einnig ætti ekki að setja konur á hormónameðferð ef þær eru með sögu um blóðtappa, heilablóðfall, lifrarsjúkdóm eða óútskýrðar blæðingar um leggöng. Mikil aukning á notkun testósteróns er einnig umhugsunarverð þar sem fáar rannsóknir hafa skoðað langtímaáhrif testósteróns á konur. Testósterón meðferð getur átt við í völdum tilfellum en við teljum varhugavert að nota slíka meðferð hjá fjölda kvenna án þess að hafa að baki rannsóknir sem sýna a.m.k. ekki fram á skaða af meðferðinni. Aukaverkanir testósterón meðferðar hjá konum geta verið óafturkræfar og eru þar algengastar skallamyndun, óæskilegur hárvöxtur og dýpkun raddar. Af ofangreindu er ljóst að hormónameðferð er flókin meðferð þar sem vega þarf inn marga þætti þegar hefja á meðferð. Lífsgæði vega þungt en við teljum ljóst að ein uppskrift hentar ekki öllum konum og mikilvægt er að upplýst umræða eigi sér stað. Jafnframt að þegar meðferð er hafin sé hugað að því að beita henni í sem stystan tíma, nota eins lága skammta og hægt er og fylgja konum vel eftir. Kolbrún Pálsdóttir, yfirlæknir kvenlækningateymis LandspítalaÓlöf K. Bjarnadóttir, krabbameinslæknir LandspítalaSigurdís Haraldsdóttir, krabbameinslæknir og yfirlæknir Landspítala, dósent við læknadeild Háskóla ÍslandsSvanheiður Lóa Rafnsdóttir, yfirlæknir Brjóstamiðstöðvar og brjóstaskurðlækningadeildar Landspítala Heimildir: Rossouw JE, Anderson GL, Prentice RL, et al. Writing Group for the Women’s Health Initiative Investigators. Risks and benefits of estrogen plus progestin in healthy postmenopausal women: principal results from the Women’s Health Initiative randomized controlled trial. JAMA 2002; 288: 321–33. The Women’s Health Initiative Randomized Controlled Trial. Effects of conjugated equine estrogen in postmenopausal women with hysterectomy. JAMA 2004; 291: 1701–12. Beral V et al. Million Women Study Collaborators. Breast cancer and hormone-replacement therapy in the Million Women Study. Lancet. 2003 Aug 9;362(9382):419-27. Collaborative group on hormonal factors in breast cancer. Type and timing of menopausal hormone therapy and breast cancer risk: individual participant meta-analysis of the worldwide epidemiological evidence. Lancet 2019; 394: 1159-68.
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann Skoðun
Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar
Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann Skoðun