Listin að lifa ekki tilbúnu lífi annarra Elfa Ýr Gylfadóttir skrifar 8. júní 2023 07:30 „Myndaðu þér strax skoðun, helst fleiri en eina, áður en sannleikurinn kemur í ljós”. Þessi setning birtist á samfélagsmiðli á dögunum og margir líkuðu við eða settu broskarl við færsluna. Við höfum öll séð færslur þar sem höfundur hefði mátt hinkra við áður en hann birti öllum hálfkláraða hugleiðingu á samfélagsmiðli eða í athugasemdakerfi. Eitthvað markvert gerist á hverjum einasta degi. Við erum jafnan ekki á staðnum þegar það gerist, vitum lítið sem ekkert um málið en samt eru svo margir sem fullyrða eitthvað eða hafa sterkar skoðanir. Þegar heildarmyndin lítur loks dagsins ljós og fullyrðingar játa sig sigraðar fyrir staðreyndum málsins, líta margir netverjar vandræðalega út eftir að hafa látið gamminn geisa á takkaborðinu. Í árdaga netsins trúðu margir á hina tækniútópíska hugmynd um að brátt rynni upp dagur raunverulegs frelsis og lýðræðis á Vesturlöndum. Að við gætum brátt leitað sjálf allra upplýsinga á netinu, myndað okkur upplýstar skoðanir og að sérstakir hliðverðir upplýsinga og skoðana myndu brátt heyra sögunni til. Í þessu myndi felast raunverulegt sjálfstæði. En það leið ekki á löngu áður en tæknifyrirtæki stækkuðu, keyptu upp smærri samkeppnisaðila og voru farin að búa til samfélög á netinu með hundruð milljóna eða milljarða notenda. Samfélagsmiðlar sem eru í einkaeigu, eða í beinum tengslum við erlend stjórnvöld, og hafa það að megin markmið að græða peninga með því að safna persónuupplýsingum um notendur, fá þá til að nota miðlana – helst eins lengi og eins mikið og hægt er. Sá böggull fylgir skammrifi að þetta er viðskiptamódel sem virðist vera á kostnað lýðræðis, félagslegra tengsla í raunheimum og andlegrar heilsu heilla kynslóða. Sítengdur hversdagsleikinn spyr áleitinna spurninga um það hvernig við lítum á okkur sjálf í tengslum við umheiminn. Aldrei í sögunni höfum við haft sama aðgengi að upplýsingum í formi texta, mynda og myndbrota. En á sama tíma hefur aldrei verið jafn erfitt að greina milli þess sem er satt og rétt og rangupplýsinga. Gagnrýnin hugsun tekur nefnilega tíma - og tíminn er takmörkuð auðlind. En hvernig myndum við okkur sjálfstæða skoðun þegar ógagnsæir algóritmar birta okkur valdar upplýsingar í bergmálshellum líðandi stundar? Er það hægt þegar upplýsingarnar eru klæðskerasaumaðar að okkur miðað við nokkur þeirra 52.000 mismunandi persónueinkenna milljarða manna, sem samfélagsmiðlarnir safna? Hvað felst í sjálfstæðri hugsun þegar áhrifavaldar keppast við að fá sem flesta fylgjendur og flest ”læk” í stöðugri samkeppni um athygli. Hvernig tekur maður sjálfstæða ákvörðun um það hvernig maður vill lifa lífinu þegar samfélagsmiðlarnir hafa opnað fyrir flóðgátt hugmynda um það hvernig aðrir lifa lífi sínu? Hvernig er okkar eigin sjálfsmynd þegar samfélagsmiðlarnir þjálfa okkur í að láta skoðanir annarra skilgreina hver við erum, hvernig okkur líður og jafnvel hvernig við upplifum okkur sjálf? Hætt er við því að samanburðurðurinn við íburðarmikið og tilbúið líf annarra taki fljótt gleðina frá okkur. Þessi skortur á gleði birtist m.a. í auknum kvíða og þunglyndi sem virðist aukast í takti við aukna samfélagsmiðlanotkun. Sjálfstæði á sér nefnilega ólíkar birtingarmyndir. Sjálfstæð hugsun krefst þess að við fáum aðgang að réttum og áreiðanlegum upplýsingum úr mörgum ólíkum áttum. Að við fáum þjálfun í að vera gagnrýnin á það sem við sjáum, lesum og heyrum og getum myndað okkur upplýstar skoðanir út frá því. Áður völdum við miðlana sem við lásum, nú velja miðlarnir okkur með algóritmum sínum út frá persónusniði okkar. Að lifa sjálfstæðu lífi krefst þess að við getum stjórnað og stýrt okkar eigin lífi og tekið ábyrgð á eigin gjörðum. Að við lifum innihaldsríku lífi sem veitir okkur gleði og hamingju, en reynum ekki að að lifa tilbúnu lífi annarra. Að móta eigin sjálfsmynd krefst þess að vera meðvitaður um hæfileika, hugsun, hegðun og tilfinningar sínar. En sjálfsmynd mótast í félagslegum samskiptum við annað fólk. Spyrja má hvert sé hið raunverulega sjálfstæði okkar þegar færustu sérfræðingar heims á sínu sviði hafa hannað miðla með það að markmiði að gera miðlana ávanabindandi. Við leyfum stórfyrirtækjum, óáreittum, að leika sér að lífefnafræði heilans með því að framkalla augnabliks dópamín vímu í hvert skipti sem við fáum læk eða viðbrögð á samfélagsmiðlum, svo dæmi sé nefnt. Er ekki full ástæða til þess að við, bæði sem lýðræðissamfélag og einstaklingar, förum að taka af alvöru á því hvernig tæknin hefur áhrif á líf okkar? Með þeim hætti tökum við ábyrgð á eigin sjálfstæði. Höfundur er fjölmiðlafræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Elfa Ýr Gylfadóttir Fjölmiðlar Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Jarðakaup í nýjum tilgangi Halla Hrund Logadóttir Skoðun Eldri borgarar fá lítið út úr kjarasamningunum Kári Jónasson Skoðun Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir Skoðun Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason Skoðun Ráðherra sem fer þvert á vilja Alþingis Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Eyjólfur Ármannsson,Guðmundur Ingi Kristinsson,Inga Sæland,Jakob Frímann Magnússon,Tómas A. Tómasson Skoðun Opið bréf til Heru Bjarkar Anna Tómasdóttir,Margrét Manda Jónsdóttir,Marta Jóns Hjördísardóttir Skoðun Þreytandi grænþvottur Birgitta Stefánsdóttir Skoðun Að skoða meira inn í sumar ástæður misnotkunar Matthildur Björnsdóttir Skoðun „Við áttum aldrei möguleika“ Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Hvað tökum við með okkur? Magnús Bergmann Skoðun Skoðun Skoðun Að skoða meira inn í sumar ástæður misnotkunar Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Fundur NAMMCO í vikunni Micah Garen skrifar Skoðun Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Leiðin að bílprófinu Þuríður B. Ægisdóttir skrifar Skoðun Draumalandið Luxemburg og íslenskir jafnaðarmenn - þriðji hluti Ólafur Sveinsson skrifar Skoðun Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun V. Sköpunarsaga þjóðsögu –Guðmundarmálið skyndilega skellt á borð Hafþór S. Ciesielski skrifar Skoðun Forsendur krafna um íslenskukunnáttu Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Eldri borgarar fá lítið út úr kjarasamningunum Kári Jónasson skrifar Skoðun Hræðsla er hjálplegur þjónn, en hræðilegt yfirvald Jón Þór Ólafsson skrifar Skoðun „Kvótasetning grásleppu snýst um að tryggja arðsemi“? Örn Pálsson skrifar Skoðun Hvað tökum við með okkur? Magnús Bergmann skrifar Skoðun Þreytandi grænþvottur Birgitta Stefánsdóttir skrifar Skoðun Ráðherra sem fer þvert á vilja Alþingis Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Eyjólfur Ármannsson,Guðmundur Ingi Kristinsson,Inga Sæland,Jakob Frímann Magnússon,Tómas A. Tómasson skrifar Skoðun Hvað á ég að gera? Rannveig Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Jarðakaup í nýjum tilgangi Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Íslenskur matur Bjarni Jónsson skrifar Skoðun „Við áttum aldrei möguleika“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Lán úr óláni Ísleifur Arnórsson skrifar Skoðun Síðasta kynslóðin! Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Skoðun Að læra íslensku til að finnast þú vera hluti af samfélaginu Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Virði lýðræðis Sigríður Hrund Pétursdóttir skrifar Skoðun Ójöfnuður - andhverfa lýðræðis Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Mars er mánuður árvekni um ristilkrabbamein Agnes Smáradóttir,Sigurdís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Norræna módelið og framtíð lýðræðis Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Frelsi og fjárhagslegt öryggi ungbarnafjölskyldna Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Sigurbogi Dagbjört Ósk Steindórsdóttir skrifar Skoðun Er hækkun húsnæðisbóta á óregluvæddum leigumarkaði heimska eða meðvitaður stuðningur við eignafólk? Guðmundur Hrafn Arngrímsson skrifar Skoðun Af hverju er útspil SA um verkbann alvarlegt fyrir þig? Sunna Arnardóttir skrifar Skoðun Jarðgöng sem gagnast Benedikt Vilhjálmsson Warén skrifar Sjá meira
„Myndaðu þér strax skoðun, helst fleiri en eina, áður en sannleikurinn kemur í ljós”. Þessi setning birtist á samfélagsmiðli á dögunum og margir líkuðu við eða settu broskarl við færsluna. Við höfum öll séð færslur þar sem höfundur hefði mátt hinkra við áður en hann birti öllum hálfkláraða hugleiðingu á samfélagsmiðli eða í athugasemdakerfi. Eitthvað markvert gerist á hverjum einasta degi. Við erum jafnan ekki á staðnum þegar það gerist, vitum lítið sem ekkert um málið en samt eru svo margir sem fullyrða eitthvað eða hafa sterkar skoðanir. Þegar heildarmyndin lítur loks dagsins ljós og fullyrðingar játa sig sigraðar fyrir staðreyndum málsins, líta margir netverjar vandræðalega út eftir að hafa látið gamminn geisa á takkaborðinu. Í árdaga netsins trúðu margir á hina tækniútópíska hugmynd um að brátt rynni upp dagur raunverulegs frelsis og lýðræðis á Vesturlöndum. Að við gætum brátt leitað sjálf allra upplýsinga á netinu, myndað okkur upplýstar skoðanir og að sérstakir hliðverðir upplýsinga og skoðana myndu brátt heyra sögunni til. Í þessu myndi felast raunverulegt sjálfstæði. En það leið ekki á löngu áður en tæknifyrirtæki stækkuðu, keyptu upp smærri samkeppnisaðila og voru farin að búa til samfélög á netinu með hundruð milljóna eða milljarða notenda. Samfélagsmiðlar sem eru í einkaeigu, eða í beinum tengslum við erlend stjórnvöld, og hafa það að megin markmið að græða peninga með því að safna persónuupplýsingum um notendur, fá þá til að nota miðlana – helst eins lengi og eins mikið og hægt er. Sá böggull fylgir skammrifi að þetta er viðskiptamódel sem virðist vera á kostnað lýðræðis, félagslegra tengsla í raunheimum og andlegrar heilsu heilla kynslóða. Sítengdur hversdagsleikinn spyr áleitinna spurninga um það hvernig við lítum á okkur sjálf í tengslum við umheiminn. Aldrei í sögunni höfum við haft sama aðgengi að upplýsingum í formi texta, mynda og myndbrota. En á sama tíma hefur aldrei verið jafn erfitt að greina milli þess sem er satt og rétt og rangupplýsinga. Gagnrýnin hugsun tekur nefnilega tíma - og tíminn er takmörkuð auðlind. En hvernig myndum við okkur sjálfstæða skoðun þegar ógagnsæir algóritmar birta okkur valdar upplýsingar í bergmálshellum líðandi stundar? Er það hægt þegar upplýsingarnar eru klæðskerasaumaðar að okkur miðað við nokkur þeirra 52.000 mismunandi persónueinkenna milljarða manna, sem samfélagsmiðlarnir safna? Hvað felst í sjálfstæðri hugsun þegar áhrifavaldar keppast við að fá sem flesta fylgjendur og flest ”læk” í stöðugri samkeppni um athygli. Hvernig tekur maður sjálfstæða ákvörðun um það hvernig maður vill lifa lífinu þegar samfélagsmiðlarnir hafa opnað fyrir flóðgátt hugmynda um það hvernig aðrir lifa lífi sínu? Hvernig er okkar eigin sjálfsmynd þegar samfélagsmiðlarnir þjálfa okkur í að láta skoðanir annarra skilgreina hver við erum, hvernig okkur líður og jafnvel hvernig við upplifum okkur sjálf? Hætt er við því að samanburðurðurinn við íburðarmikið og tilbúið líf annarra taki fljótt gleðina frá okkur. Þessi skortur á gleði birtist m.a. í auknum kvíða og þunglyndi sem virðist aukast í takti við aukna samfélagsmiðlanotkun. Sjálfstæði á sér nefnilega ólíkar birtingarmyndir. Sjálfstæð hugsun krefst þess að við fáum aðgang að réttum og áreiðanlegum upplýsingum úr mörgum ólíkum áttum. Að við fáum þjálfun í að vera gagnrýnin á það sem við sjáum, lesum og heyrum og getum myndað okkur upplýstar skoðanir út frá því. Áður völdum við miðlana sem við lásum, nú velja miðlarnir okkur með algóritmum sínum út frá persónusniði okkar. Að lifa sjálfstæðu lífi krefst þess að við getum stjórnað og stýrt okkar eigin lífi og tekið ábyrgð á eigin gjörðum. Að við lifum innihaldsríku lífi sem veitir okkur gleði og hamingju, en reynum ekki að að lifa tilbúnu lífi annarra. Að móta eigin sjálfsmynd krefst þess að vera meðvitaður um hæfileika, hugsun, hegðun og tilfinningar sínar. En sjálfsmynd mótast í félagslegum samskiptum við annað fólk. Spyrja má hvert sé hið raunverulega sjálfstæði okkar þegar færustu sérfræðingar heims á sínu sviði hafa hannað miðla með það að markmiði að gera miðlana ávanabindandi. Við leyfum stórfyrirtækjum, óáreittum, að leika sér að lífefnafræði heilans með því að framkalla augnabliks dópamín vímu í hvert skipti sem við fáum læk eða viðbrögð á samfélagsmiðlum, svo dæmi sé nefnt. Er ekki full ástæða til þess að við, bæði sem lýðræðissamfélag og einstaklingar, förum að taka af alvöru á því hvernig tæknin hefur áhrif á líf okkar? Með þeim hætti tökum við ábyrgð á eigin sjálfstæði. Höfundur er fjölmiðlafræðingur.
Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir Skoðun
Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason Skoðun
Ráðherra sem fer þvert á vilja Alþingis Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Eyjólfur Ármannsson,Guðmundur Ingi Kristinsson,Inga Sæland,Jakob Frímann Magnússon,Tómas A. Tómasson Skoðun
Opið bréf til Heru Bjarkar Anna Tómasdóttir,Margrét Manda Jónsdóttir,Marta Jóns Hjördísardóttir Skoðun
Skoðun Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason skrifar
Skoðun V. Sköpunarsaga þjóðsögu –Guðmundarmálið skyndilega skellt á borð Hafþór S. Ciesielski skrifar
Skoðun Ráðherra sem fer þvert á vilja Alþingis Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Eyjólfur Ármannsson,Guðmundur Ingi Kristinsson,Inga Sæland,Jakob Frímann Magnússon,Tómas A. Tómasson skrifar
Skoðun Er hækkun húsnæðisbóta á óregluvæddum leigumarkaði heimska eða meðvitaður stuðningur við eignafólk? Guðmundur Hrafn Arngrímsson skrifar
Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir Skoðun
Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason Skoðun
Ráðherra sem fer þvert á vilja Alþingis Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Eyjólfur Ármannsson,Guðmundur Ingi Kristinsson,Inga Sæland,Jakob Frímann Magnússon,Tómas A. Tómasson Skoðun
Opið bréf til Heru Bjarkar Anna Tómasdóttir,Margrét Manda Jónsdóttir,Marta Jóns Hjördísardóttir Skoðun