Stjórnvöld sinna ekki skyldum sínum gagnvart umhverfinu Auður Önnu Magnúsdóttir skrifar 17. september 2020 10:30 Fyrirtækið Rio Tinto rak nýverið forstjóra sinn og tvo aðra hátt setta stjórnendur fyrir að sprengja upp hella í Ástralíu þar sem frumbyggjar höfðu búið í 46 þúsund ár. Ómetanlegar menningarminjar voru eyðilagðar. Fyrirtækið hafði fengið öll tilskilin leyfi til að sprengja hellana frá yfirvöldum. Er það ekki hlutverk yfirvalda vernda almannahagsmuni og verðmætar menningarminjar fyrir ásælni stórfyrirtækja? Hvernig er þessu farið á Íslandi? Hverjir eru það sem taka ákvarðanir um framkvæmdir sem geta valdið náttúru- og menningarminjum skaða? Hvernig verndum við íslenska náttúru fyrir óafturkræfum spjöllum? Landvernd vinnur að því að fræða almenning og valdhafa um gildi náttúrunnar, draga fram fegurð hennar og eigið virði og biðlað til allra um að ganga vel um. Samtökin deila meðal annars fallegum myndum af lítt spilltri náttúru og hvetja til þess að öll leggi sitt af mörkum við verndun hennar, ekki síst kynslóðum framtíðarinnar til heilla. Þessar mjúku aðferðir til að vernda náttúruna duga því miður skammt. Til þess að tryggja vernd íslenskrar náttúru gegn óbætanlegum skaða vegna skammtímahagsmuna fárra, þarf lög sem útiloka hagsmunaárekstra og þar sem faglegt mat, gagnsæi og skýrt umboð til ákvarðanatöku ráða för. Íslensk lög hafa ekki náð að vernda íslenska náttúru eins og ríkt tilefni hefur verið til. Dæmin eru mjög mörg: Kárahnjúkavirkjun, Þeistareykjavirkjun, vegur um Gálgahraun, vegur um Teigskóg, vegur yfir Hornafjarðarfljót, rannsóknir vegna Hvalárvirkjunar, malarnám í Ingólfsfjalli (2006), rannsóknir vegna jarðvarmavirkjunar í Sogunum, Brúarvirkjun í Biskupstungum, starfsleyfi PCC á Bakka, starfsleyfi United Silicon svo fáein séu talin. Hluti af skýringunni er viðhorf of margra Íslendinga til náttúru landsins: hún skuli nytjuð eins og hægt er án tillits til afleiðinga. Þetta viðhorf endurspeglast í íslenskum lögum um mat á umhverfisáhrifum. Þjóðréttarlegar skuldbindingar Íslensk lög um mat á umhverfisáhrifum eru gloppótt, gefa of mörg tækifæri til þess að hagsmunaárekstrar eigi sér stað, ákvarðanaferlið er óþarflega flókið og ógagnsætt og markmið þeirra er ekki vernd umhverfisins heldur lágmörkun skaða sem framkvæmdir valda. Ísland hefur þjóðréttarlega skuldbindingar gagnvart Evrópska efnahagssvæðinu (EES) og tilteknar tilskipanir á að leiða í íslensk lög. Íslensk stjórnvöld hafa þverskallast við að taka upp tilskipanir EES á umhverfissviðinu og hafa þrátt fyrir dóm ekki innleitt EES-reglur um mat á umhverfisáhrifum með fullnægjandi hætti. Áhrif hagsmunaaðila á lög um mat á umhverfisáhrifum eru of mikil á Íslandi og hafa staðið í vegi fyrir því að hér séum við með rétt innleiddar EES-reglur. Í kjölfarið á því að Kárahnjúkavirkjun fékk falleinkunn við mat á umhverfisáhrifum var lögum breytt þannig að ákvörðun um veitingu framkvæmdaleyfis var alfarið í höndum viðkomandi sveitarfélaga. Reynslan sýnir að sum þeirra skeyta lítið um niðurstöðu mats á umhverfisáhrifum. Sveitarfélög á Íslandi eru mjög lítil. Einstakar stórframkvæmdir geta því haft mikil áhrif á fjárhag þeirra í gegnum fasteignagjöld og umsvif á framkvæmdatíma. Þau geta því lent í mjög erfiðum hagsmunaárekstrum þegar taka á ákvörðun um leyfi til framkvæmda og kostnaður umhverfisins og náttúrunnar er metin á móti mögulegum tekjum sveitafélagsins. Íslensk stjórnvöld hafa skuldbundið sig til að tryggja að svona hagsmunaárekstrar eigi sér ekki stað. En stjórnvöld hafa enn ekki sinnt þeirri skyldu sinni. Menningarminjar og náttúra í hættu Allur heimurinn hefur tapað einstökum menningarminjum úr sögu okkar sem varpa ljósi á hvernig manneskjur lifðu fyrir tugþúsundum ára. Ástralar áttu að gæta þessara menningarminja fyrir mannkynið en létu undan þrýstingi stórfyrirtækis og skammtímahagsmunum þess. Íslendingar eiga að gæta íslenskrar náttúru sem er einstök í heiminum. Til þess að sinna því vel verður að hafa styrka stjórnsýslu sem hvílir á skýrri og afgerandi löggjöf. Íslensk stjórnvöld virðast ófær um að innleiða hér lágmarkskröfur EES til verndar náttúrunni gegn skammtímahagsmunum vegna þrýstings frá hagsmunaaðilum. Landvernd telur sig því knúin til að kvartað við Eftirlitstofnunar EFTA og má lesa nánar um þá kvörtun hér. Höfundur er framkvæmdastjóri Landverndar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Auður Önnu Magnúsdóttir Umhverfismál Mest lesið Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson Skoðun Ástin er falleg Sigurður Árni Reynisson Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman Skoðun Skoðun Skoðun Vitund, virðing og von: Jafningjastuðningur í brennidepli Nína Eck skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra – Um þögnina sem styður ofbeldi Halldóra Sigríður Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson skrifar Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson skrifar Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir skrifar Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson skrifar Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Bataskólinn – fyrir þig? Guðný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Skoðun Samstarf um loftslagsmál og grænar lausnir Sigurður Hannesson,Nótt Thorberg skrifar Skoðun Ástin er falleg Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Grunnstoðir sveitarfélagsins efldar til muna Sandra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Laugarnestangi - til allrar framtíðar Líf Magneudóttir skrifar Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun Rangfærslur um atburðina á Gaza Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Öryggi geðheilbrigðis Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun Mjóddin og pólitík pírata Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Okkar eigin Don Kíkóti Kjartan Jónsson skrifar Skoðun Sýnum í verki að okkur er ekki sama Anna Sigga Jökuls Ragnheiðardóttir skrifar Skoðun Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Drúsar og hörmungarnar í Suwayda Armando Garcia skrifar Skoðun Hjarta samfélagsins í Þorlákshöfn slær við höfnina Grétar Ingi Erlendsson skrifar Skoðun Marserum fyrir jafnrétti í íþróttum Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar Skoðun Öflugt atvinnulíf í Hafnarfirði Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Persónudýrkun vinstrisins Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson skrifar Sjá meira
Fyrirtækið Rio Tinto rak nýverið forstjóra sinn og tvo aðra hátt setta stjórnendur fyrir að sprengja upp hella í Ástralíu þar sem frumbyggjar höfðu búið í 46 þúsund ár. Ómetanlegar menningarminjar voru eyðilagðar. Fyrirtækið hafði fengið öll tilskilin leyfi til að sprengja hellana frá yfirvöldum. Er það ekki hlutverk yfirvalda vernda almannahagsmuni og verðmætar menningarminjar fyrir ásælni stórfyrirtækja? Hvernig er þessu farið á Íslandi? Hverjir eru það sem taka ákvarðanir um framkvæmdir sem geta valdið náttúru- og menningarminjum skaða? Hvernig verndum við íslenska náttúru fyrir óafturkræfum spjöllum? Landvernd vinnur að því að fræða almenning og valdhafa um gildi náttúrunnar, draga fram fegurð hennar og eigið virði og biðlað til allra um að ganga vel um. Samtökin deila meðal annars fallegum myndum af lítt spilltri náttúru og hvetja til þess að öll leggi sitt af mörkum við verndun hennar, ekki síst kynslóðum framtíðarinnar til heilla. Þessar mjúku aðferðir til að vernda náttúruna duga því miður skammt. Til þess að tryggja vernd íslenskrar náttúru gegn óbætanlegum skaða vegna skammtímahagsmuna fárra, þarf lög sem útiloka hagsmunaárekstra og þar sem faglegt mat, gagnsæi og skýrt umboð til ákvarðanatöku ráða för. Íslensk lög hafa ekki náð að vernda íslenska náttúru eins og ríkt tilefni hefur verið til. Dæmin eru mjög mörg: Kárahnjúkavirkjun, Þeistareykjavirkjun, vegur um Gálgahraun, vegur um Teigskóg, vegur yfir Hornafjarðarfljót, rannsóknir vegna Hvalárvirkjunar, malarnám í Ingólfsfjalli (2006), rannsóknir vegna jarðvarmavirkjunar í Sogunum, Brúarvirkjun í Biskupstungum, starfsleyfi PCC á Bakka, starfsleyfi United Silicon svo fáein séu talin. Hluti af skýringunni er viðhorf of margra Íslendinga til náttúru landsins: hún skuli nytjuð eins og hægt er án tillits til afleiðinga. Þetta viðhorf endurspeglast í íslenskum lögum um mat á umhverfisáhrifum. Þjóðréttarlegar skuldbindingar Íslensk lög um mat á umhverfisáhrifum eru gloppótt, gefa of mörg tækifæri til þess að hagsmunaárekstrar eigi sér stað, ákvarðanaferlið er óþarflega flókið og ógagnsætt og markmið þeirra er ekki vernd umhverfisins heldur lágmörkun skaða sem framkvæmdir valda. Ísland hefur þjóðréttarlega skuldbindingar gagnvart Evrópska efnahagssvæðinu (EES) og tilteknar tilskipanir á að leiða í íslensk lög. Íslensk stjórnvöld hafa þverskallast við að taka upp tilskipanir EES á umhverfissviðinu og hafa þrátt fyrir dóm ekki innleitt EES-reglur um mat á umhverfisáhrifum með fullnægjandi hætti. Áhrif hagsmunaaðila á lög um mat á umhverfisáhrifum eru of mikil á Íslandi og hafa staðið í vegi fyrir því að hér séum við með rétt innleiddar EES-reglur. Í kjölfarið á því að Kárahnjúkavirkjun fékk falleinkunn við mat á umhverfisáhrifum var lögum breytt þannig að ákvörðun um veitingu framkvæmdaleyfis var alfarið í höndum viðkomandi sveitarfélaga. Reynslan sýnir að sum þeirra skeyta lítið um niðurstöðu mats á umhverfisáhrifum. Sveitarfélög á Íslandi eru mjög lítil. Einstakar stórframkvæmdir geta því haft mikil áhrif á fjárhag þeirra í gegnum fasteignagjöld og umsvif á framkvæmdatíma. Þau geta því lent í mjög erfiðum hagsmunaárekstrum þegar taka á ákvörðun um leyfi til framkvæmda og kostnaður umhverfisins og náttúrunnar er metin á móti mögulegum tekjum sveitafélagsins. Íslensk stjórnvöld hafa skuldbundið sig til að tryggja að svona hagsmunaárekstrar eigi sér ekki stað. En stjórnvöld hafa enn ekki sinnt þeirri skyldu sinni. Menningarminjar og náttúra í hættu Allur heimurinn hefur tapað einstökum menningarminjum úr sögu okkar sem varpa ljósi á hvernig manneskjur lifðu fyrir tugþúsundum ára. Ástralar áttu að gæta þessara menningarminja fyrir mannkynið en létu undan þrýstingi stórfyrirtækis og skammtímahagsmunum þess. Íslendingar eiga að gæta íslenskrar náttúru sem er einstök í heiminum. Til þess að sinna því vel verður að hafa styrka stjórnsýslu sem hvílir á skýrri og afgerandi löggjöf. Íslensk stjórnvöld virðast ófær um að innleiða hér lágmarkskröfur EES til verndar náttúrunni gegn skammtímahagsmunum vegna þrýstings frá hagsmunaaðilum. Landvernd telur sig því knúin til að kvartað við Eftirlitstofnunar EFTA og má lesa nánar um þá kvörtun hér. Höfundur er framkvæmdastjóri Landverndar.
Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun
Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman Skoðun
Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar
Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar
Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar
Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson skrifar
Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun
Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman Skoðun