Barátta háskóla fyrir aðgangi að eigin rannsóknum Þórný Hlynsdóttir skrifar 23. október 2019 12:30 Þessa viku er vika opins aðgangs um allan heim og mýmörg háskólabókasöfn eru að vekja athygli á aðstöðumun sínum í viðskiptum við útgáfurisa fræðibóka og vísindagreina. Baráttan fyrir opnum aðgangi á sér orðið nokkuð langa sögu og er um margt flókin. Meðal annars vegna stærðarmunar útgáfufyrirtækjanna sem í samanburði við háskólabókasöfn sem eru eins og putar í samanburði við þann Gúllíver sem fyrirtæki á borð við Elsevier eru. Í heimildarmyndinni Paywall frá í fyrra kom í ljós að útgáfurisinn Elsevier reiðir sig á rúmlega 25 milljarða dollara framlög frá háskólum um allan heim fyrir birtingar í viðurkenndum vísindatímaritum. Framlegð eins og þessi þekkist t.d. ekki hjá stærstu tækniþróunarfyrirtækjunum eins og Apple, Facebook og Google og þessi tiltekni útgefandi er ekki einn, þeir eru margir sem hafa helgað sig útgáfu vísindagreina sem fræðimenn háskólanna framleiða. Enda um auðugan garð að gresja því þeir selja háskólunum rannsóknir sínar aftur og verðið hækkar ár frá ári. Hvernig geta háskólarnir og bókasöfn þeirra brugðist við þessum aðstæðum? Því er ekki auðsvarað þar sem rannsóknir háskólanna byggja á því að vísindamenn hafi aðgang að rannsóknum annarra í faginu. Í þeirra huga er það meginhlutverk háskólabókasafna að veita þeim sem mestan aðgang til þess að þeir hafi ávallt aðgang að nýjustu rannsóknum í virtustu tímaritum heims. Og þeir keppast um að fá niðurstöður sinna rannsókna birtar þar því stigamatskerfi háskólanna umbunar þeim í takt við virðingarkerfi tímarita, því virtara, því betri umbun. Já umbun, því þetta hefur bein áhrif á launin þeirra og virðingu innan fræðamannasamfélagsins. Háskólabókasöfn hafa lengi vel unnið að markmiðum opins aðgangs, þannig að rannsóknir sem gerðar eru fyrir opinbert fé, séu aðgengilegar án hindrana. Langt er síðan háskólabókasöfn komu á fót skráningum í sín eigin rafræn varðveislukerfi sem eru öllum opin. Á Íslandi er búið að vinna að því jafnt og þétt frá árinu 2008 þegar Skemmunni var komið á fót en það var fyrsta íslenska varðveislusafnið sem háskólarnir sameinuðust um að reka, fljótlega varð Skemman þó eingöngu að safni fyrir lokaritgerðir háskólanna. Árið 2016 var því öðru rafrænu varðveislusafni komið á fót með það að meginmarkmiði að skrá vísindagreinar eftir íslenska fræðimenn, „Opin vísindi“ er einnig samstarfsverkefni allra íslensku háskólanna. Yfirlýst markmið safnsins er að safninu er „ætlað að tryggja aðgang að útgefnu vísindaefni íslensks rannsóknasamfélags um ókomna tíð“, Afhverju? Til þess að tryggja að háskólarnir þurfi ekki seinna meir að borga fleiri milljónir, hundruði milljóna fyrir að fá aðgang að rannsóknum íslenskra vísindamanna.Flækjustigið hækkar Birtingar samþykktra greina til útgáfu í opnu varðveislusafni háskóla eru háðar leyfi útgefenda, sumir heimila eingöngu „pre-print“ eða „post-print“ útgáfu af innsendum greinum, en heimila ekki birtingu á greinum sem búið er að merkja því tímariti sem samþykkir greinina til birtingar og kaupir af vísindamanninum höfundarrétt hans. Já, því miður. Með slíkum samningum hafa höfundar greina ekki lengur leyfi til að birta PDF útgáfur útgefenda greina sinna. Að baki hverri birtingu í rafrænu varðveislusafni fer því fram mikil vinna við að finna út hvaða eintak af grein megi birta, oft er ekki til önnur gerð en PDF útgáfa útgefandans og þá þarf stundum að semja um birtingargjald við þá. Birtingargjald? Já, mótsvar útgefenda við kröfu um að birta í opnum aðgangi er háð því að höfundur greiði sérstaklega fyrir slíka birtingu sjálfur og þau gjöld eru afar mismunandi, oft á tíðum mjög há. En hvað ef tímaritið er nú þegar í áskrift háskóla fræðimannsins? Er þá ekki verið að tvígreiða fyrir aðganginn? Í Kaupmannahafnarháskóla er verið að rannsaka hvaða tímarit taka birtingargjöld fyrir opinn aðgang og hvort þau tímarit séu líka í áskrift bókasafns skólans. Þannig að verið sé að greiða áskriftargjald og birtingargjald fyrir sama hlut, tvisvar! Íslensku háskólabókasöfnin eru að vinna að því að geta beitt slíkum rannsóknaraðferðum á þau tímarit sem keypt eru.Mögulegar leiðir út úr flækjunni Háskólabókasöfn geta unnið að því að bæta niðurstöður leitarvéla sinna þannig að þær beini notendum frekar í efni í opnum aðgangi en því sem greitt er fyrir. Þau geta unnið að því að fræða og hvetja til slíkra birtinga. Þau munu halda áfram að skrásetja það sem hægt er í opnum aðgangi. Þau geta rannsakað hversu mikið greitt er í birtingargjöld til útgefenda. Þau geta rannsakað notkun á áskriftartímaritum og endurskoðað þær þegar þörf krefur og nýtt fjárveitingar sínar eins skilmerkilega og unnt er. Þetta mjakast, en gengur frekar hægt. Víða gætir orðið óþreyju í hve hægt gengur og háskólabókasöfn í Evrópu hafa undanfarið helst beint spjótum sínum að útgáfurisanum Elsevier og neituðu bæði sænsk og þýsk háskólabókasöfn að kaupa aðgang að stórum pakka tímarita frá Elsevier í fyrra og leita nú annarra leiða til að veita notendum sínum aðgang að tímaritagreinum. En það þarf líka að endurskoða hvað liggur til grundvallar stigamats í framgangskerfum skólanna og auka þar vægi greinabirtinga í opnum aðgangi. Það er hægt að nota Web of Science stigareiknirinn á tímarit í opnum aðgangi á sama hátt og hefðbundin tímarit og fleiri tæki. Margir rannsóknarsjóðir eins og H2020 og FP7 hjá Evrópusambandinu gera orðið kröfu um að rannsóknir fjármagnaðar af þeim skulu birtar í opnum aðgangi. Og ríkisstjórnir landa þurfa einnig að leggja hönd á plóg og gera það að opinberri stefnu sinni að rannsóknir unnar fyrir opinbert fé skuli gerðar aðgengilegar eins og Frakkland gerði í fyrra og unnið er að slíkri stefnu fyrir Ísland í Mennta- og menningarmálaráðuneytinu. Kannski eru háskólar á Íslandi að bíða eftir þeirri stefnu til að geta uppfært sínar, endurskoðað stigamatskerfi eða samið nýjar stefnur um opinn aðgang eða opin vísindi. Hvað sem því líður eru háskólabókasöfnin tilbúin að leiðbeina, fræða og skrásetja rannsóknir íslenskra rannsakenda í opnum aðgangi.Höfundur er upplýsingafræðingur og forstöðumaður bókasafns Háskólans á Bifröst. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla - og menntamál Mest lesið Af hverju eru næringarsnauð matvæli í forgrunni við íþróttaiðkun barna okkar? Berglind Lilja Guðlaugsdóttir Skoðun Hvað þolir þú mikið högg? Sandra B. Franks Skoðun Jarðakaup í nýjum tilgangi Halla Hrund Logadóttir Skoðun Skynsemi í rekstri Landsbankans Stefán Ólafsson Skoðun Kosningaóreiða RÚV, opið bréf til stjórnar Ríkisútvarpsins Benedikta Guðrún Svavarsdottir Skoðun Eldri borgarar fá lítið út úr kjarasamningunum Kári Jónasson Skoðun Heimilisuppbót – áskorun til ráðherra Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason Skoðun Afbrotavarnir gegn skipulögðum glæpum Karl Steinar Valsson Skoðun Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ríkisvæðing og ríkisstjórnarmenning Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Eflum fjármálalæsi barna og ungmenna Bryndís Lára Halldórsdóttir skrifar Skoðun Heimilisuppbót – áskorun til ráðherra Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Skynsemi í rekstri Landsbankans Stefán Ólafsson skrifar Skoðun Afbrotavarnir gegn skipulögðum glæpum Karl Steinar Valsson skrifar Skoðun Kosningaóreiða RÚV, opið bréf til stjórnar Ríkisútvarpsins Benedikta Guðrún Svavarsdottir skrifar Skoðun Hvað þolir þú mikið högg? Sandra B. Franks skrifar Skoðun Vannýtt tækifæri Kristín Fríða Ólafsdóttir skrifar Skoðun Alþjóðadagur félagsráðgjafar Steinunn Bergmann skrifar Skoðun Af hverju eru næringarsnauð matvæli í forgrunni við íþróttaiðkun barna okkar? Berglind Lilja Guðlaugsdóttir skrifar Skoðun Að skoða meira inn í sumar ástæður misnotkunar Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Fundur NAMMCO í vikunni Micah Garen skrifar Skoðun Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Leiðin að bílprófinu Þuríður B. Ægisdóttir skrifar Skoðun Draumalandið Luxemburg og íslenskir jafnaðarmenn - þriðji hluti Ólafur Sveinsson skrifar Skoðun Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun V. Sköpunarsaga þjóðsögu –Guðmundarmálið skyndilega skellt á borð Hafþór S. Ciesielski skrifar Skoðun Forsendur krafna um íslenskukunnáttu Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Eldri borgarar fá lítið út úr kjarasamningunum Kári Jónasson skrifar Skoðun Hræðsla er hjálplegur þjónn, en hræðilegt yfirvald Jón Þór Ólafsson skrifar Skoðun „Kvótasetning grásleppu snýst um að tryggja arðsemi“? Örn Pálsson skrifar Skoðun Hvað tökum við með okkur? Magnús Bergmann skrifar Skoðun Þreytandi grænþvottur Birgitta Stefánsdóttir skrifar Skoðun Ráðherra sem fer þvert á vilja Alþingis Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Eyjólfur Ármannsson,Guðmundur Ingi Kristinsson,Inga Sæland,Jakob Frímann Magnússon,Tómas A. Tómasson skrifar Skoðun Hvað á ég að gera? Rannveig Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Jarðakaup í nýjum tilgangi Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Íslenskur matur Bjarni Jónsson skrifar Skoðun „Við áttum aldrei möguleika“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Lán úr óláni Ísleifur Arnórsson skrifar Skoðun Síðasta kynslóðin! Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Sjá meira
Þessa viku er vika opins aðgangs um allan heim og mýmörg háskólabókasöfn eru að vekja athygli á aðstöðumun sínum í viðskiptum við útgáfurisa fræðibóka og vísindagreina. Baráttan fyrir opnum aðgangi á sér orðið nokkuð langa sögu og er um margt flókin. Meðal annars vegna stærðarmunar útgáfufyrirtækjanna sem í samanburði við háskólabókasöfn sem eru eins og putar í samanburði við þann Gúllíver sem fyrirtæki á borð við Elsevier eru. Í heimildarmyndinni Paywall frá í fyrra kom í ljós að útgáfurisinn Elsevier reiðir sig á rúmlega 25 milljarða dollara framlög frá háskólum um allan heim fyrir birtingar í viðurkenndum vísindatímaritum. Framlegð eins og þessi þekkist t.d. ekki hjá stærstu tækniþróunarfyrirtækjunum eins og Apple, Facebook og Google og þessi tiltekni útgefandi er ekki einn, þeir eru margir sem hafa helgað sig útgáfu vísindagreina sem fræðimenn háskólanna framleiða. Enda um auðugan garð að gresja því þeir selja háskólunum rannsóknir sínar aftur og verðið hækkar ár frá ári. Hvernig geta háskólarnir og bókasöfn þeirra brugðist við þessum aðstæðum? Því er ekki auðsvarað þar sem rannsóknir háskólanna byggja á því að vísindamenn hafi aðgang að rannsóknum annarra í faginu. Í þeirra huga er það meginhlutverk háskólabókasafna að veita þeim sem mestan aðgang til þess að þeir hafi ávallt aðgang að nýjustu rannsóknum í virtustu tímaritum heims. Og þeir keppast um að fá niðurstöður sinna rannsókna birtar þar því stigamatskerfi háskólanna umbunar þeim í takt við virðingarkerfi tímarita, því virtara, því betri umbun. Já umbun, því þetta hefur bein áhrif á launin þeirra og virðingu innan fræðamannasamfélagsins. Háskólabókasöfn hafa lengi vel unnið að markmiðum opins aðgangs, þannig að rannsóknir sem gerðar eru fyrir opinbert fé, séu aðgengilegar án hindrana. Langt er síðan háskólabókasöfn komu á fót skráningum í sín eigin rafræn varðveislukerfi sem eru öllum opin. Á Íslandi er búið að vinna að því jafnt og þétt frá árinu 2008 þegar Skemmunni var komið á fót en það var fyrsta íslenska varðveislusafnið sem háskólarnir sameinuðust um að reka, fljótlega varð Skemman þó eingöngu að safni fyrir lokaritgerðir háskólanna. Árið 2016 var því öðru rafrænu varðveislusafni komið á fót með það að meginmarkmiði að skrá vísindagreinar eftir íslenska fræðimenn, „Opin vísindi“ er einnig samstarfsverkefni allra íslensku háskólanna. Yfirlýst markmið safnsins er að safninu er „ætlað að tryggja aðgang að útgefnu vísindaefni íslensks rannsóknasamfélags um ókomna tíð“, Afhverju? Til þess að tryggja að háskólarnir þurfi ekki seinna meir að borga fleiri milljónir, hundruði milljóna fyrir að fá aðgang að rannsóknum íslenskra vísindamanna.Flækjustigið hækkar Birtingar samþykktra greina til útgáfu í opnu varðveislusafni háskóla eru háðar leyfi útgefenda, sumir heimila eingöngu „pre-print“ eða „post-print“ útgáfu af innsendum greinum, en heimila ekki birtingu á greinum sem búið er að merkja því tímariti sem samþykkir greinina til birtingar og kaupir af vísindamanninum höfundarrétt hans. Já, því miður. Með slíkum samningum hafa höfundar greina ekki lengur leyfi til að birta PDF útgáfur útgefenda greina sinna. Að baki hverri birtingu í rafrænu varðveislusafni fer því fram mikil vinna við að finna út hvaða eintak af grein megi birta, oft er ekki til önnur gerð en PDF útgáfa útgefandans og þá þarf stundum að semja um birtingargjald við þá. Birtingargjald? Já, mótsvar útgefenda við kröfu um að birta í opnum aðgangi er háð því að höfundur greiði sérstaklega fyrir slíka birtingu sjálfur og þau gjöld eru afar mismunandi, oft á tíðum mjög há. En hvað ef tímaritið er nú þegar í áskrift háskóla fræðimannsins? Er þá ekki verið að tvígreiða fyrir aðganginn? Í Kaupmannahafnarháskóla er verið að rannsaka hvaða tímarit taka birtingargjöld fyrir opinn aðgang og hvort þau tímarit séu líka í áskrift bókasafns skólans. Þannig að verið sé að greiða áskriftargjald og birtingargjald fyrir sama hlut, tvisvar! Íslensku háskólabókasöfnin eru að vinna að því að geta beitt slíkum rannsóknaraðferðum á þau tímarit sem keypt eru.Mögulegar leiðir út úr flækjunni Háskólabókasöfn geta unnið að því að bæta niðurstöður leitarvéla sinna þannig að þær beini notendum frekar í efni í opnum aðgangi en því sem greitt er fyrir. Þau geta unnið að því að fræða og hvetja til slíkra birtinga. Þau munu halda áfram að skrásetja það sem hægt er í opnum aðgangi. Þau geta rannsakað hversu mikið greitt er í birtingargjöld til útgefenda. Þau geta rannsakað notkun á áskriftartímaritum og endurskoðað þær þegar þörf krefur og nýtt fjárveitingar sínar eins skilmerkilega og unnt er. Þetta mjakast, en gengur frekar hægt. Víða gætir orðið óþreyju í hve hægt gengur og háskólabókasöfn í Evrópu hafa undanfarið helst beint spjótum sínum að útgáfurisanum Elsevier og neituðu bæði sænsk og þýsk háskólabókasöfn að kaupa aðgang að stórum pakka tímarita frá Elsevier í fyrra og leita nú annarra leiða til að veita notendum sínum aðgang að tímaritagreinum. En það þarf líka að endurskoða hvað liggur til grundvallar stigamats í framgangskerfum skólanna og auka þar vægi greinabirtinga í opnum aðgangi. Það er hægt að nota Web of Science stigareiknirinn á tímarit í opnum aðgangi á sama hátt og hefðbundin tímarit og fleiri tæki. Margir rannsóknarsjóðir eins og H2020 og FP7 hjá Evrópusambandinu gera orðið kröfu um að rannsóknir fjármagnaðar af þeim skulu birtar í opnum aðgangi. Og ríkisstjórnir landa þurfa einnig að leggja hönd á plóg og gera það að opinberri stefnu sinni að rannsóknir unnar fyrir opinbert fé skuli gerðar aðgengilegar eins og Frakkland gerði í fyrra og unnið er að slíkri stefnu fyrir Ísland í Mennta- og menningarmálaráðuneytinu. Kannski eru háskólar á Íslandi að bíða eftir þeirri stefnu til að geta uppfært sínar, endurskoðað stigamatskerfi eða samið nýjar stefnur um opinn aðgang eða opin vísindi. Hvað sem því líður eru háskólabókasöfnin tilbúin að leiðbeina, fræða og skrásetja rannsóknir íslenskra rannsakenda í opnum aðgangi.Höfundur er upplýsingafræðingur og forstöðumaður bókasafns Háskólans á Bifröst.
Af hverju eru næringarsnauð matvæli í forgrunni við íþróttaiðkun barna okkar? Berglind Lilja Guðlaugsdóttir Skoðun
Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason Skoðun
Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir Skoðun
Skoðun Kosningaóreiða RÚV, opið bréf til stjórnar Ríkisútvarpsins Benedikta Guðrún Svavarsdottir skrifar
Skoðun Af hverju eru næringarsnauð matvæli í forgrunni við íþróttaiðkun barna okkar? Berglind Lilja Guðlaugsdóttir skrifar
Skoðun Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason skrifar
Skoðun V. Sköpunarsaga þjóðsögu –Guðmundarmálið skyndilega skellt á borð Hafþór S. Ciesielski skrifar
Skoðun Ráðherra sem fer þvert á vilja Alþingis Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Eyjólfur Ármannsson,Guðmundur Ingi Kristinsson,Inga Sæland,Jakob Frímann Magnússon,Tómas A. Tómasson skrifar
Af hverju eru næringarsnauð matvæli í forgrunni við íþróttaiðkun barna okkar? Berglind Lilja Guðlaugsdóttir Skoðun
Austurgata 10 - blm. í góðri trú blekktir? - Ærumeiðandi dylgjur leigjanda Árni Stefán Árnason Skoðun
Hvítþvottur á fótboltavellinum – leikur Íslands við Ísrael í undankeppni EM 2024 Hrönn G. Guðmundsdóttir Skoðun