Eftirlaunaaldur, atvinnuleysi, sóun og arðrán

Nú liggja fyrir hugmyndir um hækkun eftirlaunaaldurs til sjötíu ára. Hugmyndir í þá veru eru uppi víða á Vesturlöndum. Rökin eru að ævi fólks lengist og þar með sá tími sem fólk nýtur eftirlauna. Og ungu fólki fækkar hlutfallslega þannig að stöðugt færri vinnandi hendur standa undir kostnaði við eftirlaun.

Þetta er vissulega gild rök svo langt sem þau ná. En það er full ástæða til að gá að fleiri þáttum en þeim sem snúa bara að mannfjöldaspám. Margt fleira er að breytast en hlutföll aldurshópa. Lítum á nokkur atriði.

Tækniþróun er ör, hefur verið það lengi en heldur áfram með stöðugri þróun tölvutækni og þar með sjálfvirkni. Þetta verður að vega á móti fækkun ungra vinnandi handa. Og vinnandi höndum fækkar reyndar ekki bara vegna þess að ungu fólki fækkar heldur líka af því að þeim fækkar sem fá vinnu. Vegna síaukinnar afkastagetu í hinni tæknivæddu framleiðslu minnkar stöðugt þörfin fyrir vinnandi hendur. Þetta kemur fram í viðvarandi atvinnuleysi í flestum þróuðum löndum. Í löndum Evrópusambandsins mældist atvinnuleysi í janúar 2016 8,9% að meðaltali en 19,7% hjá fólki undir 25 ára og hefur verið yfir 15% öll árin frá aldamótum. Þótt atvinnuleysi hafi alla jafna verið talsvert minna hér er hæpið að stóla á að þannig verði um ókomna tíð.

Önnur breyting er sú að framleiðsla og neysla á Vesturlöndum er í rauninni komin langt fram úr þörfunum. Við þekkjum umræðuna um matar­sóun og sama á við um fjölmargar aðrar vörur svo sem fatnað, húsgögn og alls konar tól og tæki. Þetta er ekki bara efnahagslegt vandamál heldur líka umhverfislegt. Af þeim sökum er að því komið að reynt verði að sporna við þessari þróun og takmarka neyslu og sóun og þar með framleiðslu.

Endurskoðun nauðsynleg

Atvinnusköpun felst þá fyrst og fremst í alls kyns þjónustu sem er meira og minna þarflaus og gagnslaus og skapar ekkert annað en vinnu og hreyfingu fjármagns frá einni vinnandi hendi til annarrar. Það væri þá kannski nær að þeir sem hafa verið lengi á vinnumarkaði rými fyrir hinum yngri og það fjármagn sem fer í atvinnuleysisbætur fari í staðinn til greiðslu eftirlauna.

Þriðja breytingin er sú að arðrán og ójöfnuður fer sívaxandi. Æ stærri hluti af þjóðartekjum flestra landa fer í sjóði æ færri auðkýfinga sem hafa lag á að koma miklum hluta tekna sinna undan skattheimtunni þannig að þær nýtast ekki í hinni sameiginlegu velferðarþjónustu, þar á meðal til að greiða lífeyri og þjónustu við aldraða. Ef þetta fé yrði sótt mætti nýta hluta þess til að greiða eftirlaun í stað þess að láta fólk vinna lengur í þessu arðránskerfi.

Eftirlaunaaldur ætti að skoða í þessu samhengi og í samhengi við vinnutímann almennt og hugmyndir um styttingu hans. Ef fyrirsjáanlegt er að eftirlaunakerfið eins og það er nú geti ekki staðið undir núverandi eftirlaunaaldri þarf að endurskoða það. Og svo er sjálfsagt að líta til einhverra útfærslna á sveigjanlegum starfslokum, enda eru óskir og þarfir fólks misjafnar.

Þessi grein birtist fyrst í Fréttablaðinu þann 26. maí.