Að svíkja loforð Guðmundur Andri Hjálmarsson skrifar 5. mars 2014 15:39 Sannleikurinn er ofboðslega einfalt fyrirbæri. Allt og sumt sem sannleikurinn krefst er sérstök vensl milli orða okkar og heimsins. Nánar til tekið, sannleikurinn er eiginleiki sem setning hefur ef og aðeins ef heimurinn er eins og setningin segir að hann sé. Til að mynda er því setningin „snjór er hvítur“ sönn aðeins ef snjór sé hvítur. Og þetta er allt og sumt! Að segja satt er þess vegna sömuleiðis afar einfalt: Að segja satt er að segja um það sem er að það sé og að segja um það sem er ekki að það sé ekki. Að segja ósatt er þess vegna einfalt af sömu ástæðu. Að segja ósatt er að segja um það sem er að það sé ekki og að segja um það sem er ekki að það sé. Og þar sem við erum oft og iðulega ekki fullkomlega beintengd við raunveruleikann, í einum eða öðrum skilningi, þá segjum við stundum ósatt þrátt fyrir góðan ásetning. Að ljúga er öllu erfiðara. Að ljúga og að segja ósatt er tvennt ólíkt. Til að mynda er ómögulegt að ljúga óvart, þrátt fyrir að við segjum öðru hverju ósatt óviljandi. Munurinn milli lyga og ósanninda felst í ásetningi þess sem lýgur: Til þess að ljúga verður ætlun lygarans að vera sú að blekkja viðmælanda sinn. Sá sem segir ósatt, aftur á móti, þarf engan misjafnan ásetning. Af þessari ástæðu gerum við siðfræðilegan greinarmun á ósannindum og lygum. Öllu að jöfnu eru lygar slæmar, á meðan ósannandi eru auðfyrirgefanlegri: Lygi er yfirveguð tilraun til svika, ósannindi eru oft aðeins afleiðingar, til dæmis, þekkingarfræðilegrar yfirsjónar, merkingarfræðilegrar ónákvæmni eða rökfræðilegra mistaka. Aftur á móti eru lygar ekki skilyrðislaust rangar, því frammi fyrir siðferðilegum afarkostum er lygi oft illskárri kosturinn. En aðeins í slíkum samhengjum erum við tilbúin að segja að lygin hafi verið réttari af tveimur kostum og því réttmæt, en þó ekki rétt. Að svíkja loforð er enn flóknara. Sá sem gefur loforð er ekki einungis að ýja að því að orð sín séu eða verði sönn, viðkomandi gefur einnig fyrirheit um að gera sitt ýtrasta og besta til þess að hagræða heiminum þannig að orðin verði sönn. Með öðrum orðum, sá sem gefur loforð skuldbindur sig til þess að tryggja að viðeigandi vensl séu eða verði milli orða sinna og heimsins. Sá sem svíkur loforð stígur þess vegna enn lengra en lygarinn: Á meðan lygarinn gefur einungis í skyn að orð sín séu sönn gegn betri vitund, hleypur sá sem svíkur loforð enn fremur frá skuldbindingum sínum. Frá siðfræðilegu sjónarhorni eru svik loforða því enn lágkúrulegri en lygar. Sá sem svíkur loforð sitt hefur ekki aðeins logið að okkur. Sá sem svíkur loforð sitt hefur enn fremur ekki staðið við skuldbindingar sínar gagnvart okkur. En líkt lygum, þá kalla aðstæðurnar stundum á það að við svíkjum loforð okkar: Stundum gerir heimurinn okkur ófyrirsjáanlega erfitt um vik, stundum stöndum við frammi fyrir afarkostum þar sem illskárri kosturinn felst í því að svíkja loforð okkar, og stundum eru loforð okkar, þvert á vilja okkar, í þversögn við sig sjálf. Öllu að jöfnu erum við tilbúin að viðurkenna að slík óhjákvæmileg svik séu réttmæt. Aftur á móti erum við ekki—og réttilega ættum við aldrei að vera—tilbúin að sætta okkur við svik loforða sem hafa ekkert sér til málsvarnar, annað en klaufalega rökvillu um illskiljanlegan ómöguleika sem ekki er. Lesendur Vísis geta sent inn greinar á greinar@visir.is. Greinunum þarf að fylgja mynd af höfundi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Hvar varstu? Margrét Eymundardóttir Skoðun Hér er elíta, um elítu, frá elítu, til elítu Ragnar Kjartansson Skoðun Sund og Halla Hrund Valdimar Tryggvi Hafsteinsson Skoðun Svargreinin sem Mogginn neitaði að birta Skoðun Svona getum komið í veg fyrir að Katrín vinni Björn B. Björnsson Skoðun Opið bréf forsetaefna til Útvarpsstjóra Ellefu forsetaefni Skoðun Ef Landsvirkjun verður ekki seld vitum við hvers vegna Ögmundur Jónasson Skoðun Vitundarvakning um auðlindir þjóðar Halla Hrund Logadóttir Skoðun Villir á sér heimildir Jón Steinar Gunnlaugsson Skoðun Kaldhæðni Katrínar Kristján Hreinsson Skoðun Skoðun Skoðun Hvers vegna Katrín? Elín Hirst skrifar Skoðun Sund og Halla Hrund Valdimar Tryggvi Hafsteinsson skrifar Skoðun Svargreinin sem Mogginn neitaði að birta skrifar Skoðun Hvar varstu? Margrét Eymundardóttir skrifar Skoðun Verndari samfélagssáttmálans Ásdís Hanna Pálsdóttir skrifar Skoðun Ég treysti dómgreind Katrínar Eydís Aðalbjörnsdóttir skrifar Skoðun Ef Landsvirkjun verður ekki seld vitum við hvers vegna Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hvern ætlar þú að kjósa? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Vitundarvakning um auðlindir þjóðar Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Opið bréf forsetaefna til Útvarpsstjóra Ellefu forsetaefni skrifar Skoðun Það er einfalt að vera kosningastjóri Höllu Tómasdóttur Vigdís Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Villir á sér heimildir Jón Steinar Gunnlaugsson skrifar Skoðun Kaldhæðni Katrínar Kristján Hreinsson skrifar Skoðun Það á að kjósa með Exi Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Það er nú bara þannig með hann Jón... Hjördís Sjafnar Ingimundardóttir skrifar Skoðun Katrínu sem forseta. Eiríkur Finnur Greipsson skrifar Skoðun Óvelkomið Evrópumet Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Flestir munu kjósa Katrínu Jakobsdóttur, beint eða óbeint, ef… Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Breiðar axlir og stór hjörtu Ingunn Rós Kristjánsdóttir ,Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hér er elíta, um elítu, frá elítu, til elítu Ragnar Kjartansson skrifar Skoðun Ég kýs femínista á Bessastaði Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar Skoðun Varðmenn valdsins Sandra B. Franks skrifar Skoðun Til varnar líffjölbreytileika Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Sigþórsdóttir skrifar Skoðun Erum við að sjúkdómavæða hegðun og höfum við verið að innleiða aumingjagang inn í samfélagið okkar? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Tækifæri til atvinnuuppbyggingar í haftengdri starfsemi Kjartan Ólafsson skrifar Skoðun Höndlum MS saman Hjördís Ýrr Skúladóttir skrifar Skoðun Forsetinn minn Eygló Egilsdóttir skrifar Skoðun Ísrael verður að hætta að drepa saklausa borgara á Gaza Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Að kjósa með hjartanu! Ásdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Heilt kjörtímabil án árangurs í loftslagsmálum Andrés Ingi Jónsson skrifar Sjá meira
Sannleikurinn er ofboðslega einfalt fyrirbæri. Allt og sumt sem sannleikurinn krefst er sérstök vensl milli orða okkar og heimsins. Nánar til tekið, sannleikurinn er eiginleiki sem setning hefur ef og aðeins ef heimurinn er eins og setningin segir að hann sé. Til að mynda er því setningin „snjór er hvítur“ sönn aðeins ef snjór sé hvítur. Og þetta er allt og sumt! Að segja satt er þess vegna sömuleiðis afar einfalt: Að segja satt er að segja um það sem er að það sé og að segja um það sem er ekki að það sé ekki. Að segja ósatt er þess vegna einfalt af sömu ástæðu. Að segja ósatt er að segja um það sem er að það sé ekki og að segja um það sem er ekki að það sé. Og þar sem við erum oft og iðulega ekki fullkomlega beintengd við raunveruleikann, í einum eða öðrum skilningi, þá segjum við stundum ósatt þrátt fyrir góðan ásetning. Að ljúga er öllu erfiðara. Að ljúga og að segja ósatt er tvennt ólíkt. Til að mynda er ómögulegt að ljúga óvart, þrátt fyrir að við segjum öðru hverju ósatt óviljandi. Munurinn milli lyga og ósanninda felst í ásetningi þess sem lýgur: Til þess að ljúga verður ætlun lygarans að vera sú að blekkja viðmælanda sinn. Sá sem segir ósatt, aftur á móti, þarf engan misjafnan ásetning. Af þessari ástæðu gerum við siðfræðilegan greinarmun á ósannindum og lygum. Öllu að jöfnu eru lygar slæmar, á meðan ósannandi eru auðfyrirgefanlegri: Lygi er yfirveguð tilraun til svika, ósannindi eru oft aðeins afleiðingar, til dæmis, þekkingarfræðilegrar yfirsjónar, merkingarfræðilegrar ónákvæmni eða rökfræðilegra mistaka. Aftur á móti eru lygar ekki skilyrðislaust rangar, því frammi fyrir siðferðilegum afarkostum er lygi oft illskárri kosturinn. En aðeins í slíkum samhengjum erum við tilbúin að segja að lygin hafi verið réttari af tveimur kostum og því réttmæt, en þó ekki rétt. Að svíkja loforð er enn flóknara. Sá sem gefur loforð er ekki einungis að ýja að því að orð sín séu eða verði sönn, viðkomandi gefur einnig fyrirheit um að gera sitt ýtrasta og besta til þess að hagræða heiminum þannig að orðin verði sönn. Með öðrum orðum, sá sem gefur loforð skuldbindur sig til þess að tryggja að viðeigandi vensl séu eða verði milli orða sinna og heimsins. Sá sem svíkur loforð stígur þess vegna enn lengra en lygarinn: Á meðan lygarinn gefur einungis í skyn að orð sín séu sönn gegn betri vitund, hleypur sá sem svíkur loforð enn fremur frá skuldbindingum sínum. Frá siðfræðilegu sjónarhorni eru svik loforða því enn lágkúrulegri en lygar. Sá sem svíkur loforð sitt hefur ekki aðeins logið að okkur. Sá sem svíkur loforð sitt hefur enn fremur ekki staðið við skuldbindingar sínar gagnvart okkur. En líkt lygum, þá kalla aðstæðurnar stundum á það að við svíkjum loforð okkar: Stundum gerir heimurinn okkur ófyrirsjáanlega erfitt um vik, stundum stöndum við frammi fyrir afarkostum þar sem illskárri kosturinn felst í því að svíkja loforð okkar, og stundum eru loforð okkar, þvert á vilja okkar, í þversögn við sig sjálf. Öllu að jöfnu erum við tilbúin að viðurkenna að slík óhjákvæmileg svik séu réttmæt. Aftur á móti erum við ekki—og réttilega ættum við aldrei að vera—tilbúin að sætta okkur við svik loforða sem hafa ekkert sér til málsvarnar, annað en klaufalega rökvillu um illskiljanlegan ómöguleika sem ekki er. Lesendur Vísis geta sent inn greinar á greinar@visir.is. Greinunum þarf að fylgja mynd af höfundi.
Skoðun Erum við að sjúkdómavæða hegðun og höfum við verið að innleiða aumingjagang inn í samfélagið okkar? Davíð Bergmann skrifar