Það hefur lengi vel verið við lýði að aðilar sæki út fyrir hinn akademíska þankagang og fari að hagnýta þekkingu sína á atvinnumarkaðinum samhliða námi. Nú á tíðum, sem og áður, stendur laganemum til boða að starfa hjá hinum ýmsu fyrirtækjum og stofnunum í svokallaðri námsvist/starfsþjálfun. Það fyrirkomulag er til þess gert að gefa nemendum nasasjón af praktík á vinnumarkaðinum og gefa nemum færi á að kynnast reynsluheimi lögfræðinga.

Í kringum námsvistina hefur verið gert regluverk. Í Háskóla Íslands eru reglur um námsvist nemenda í framhaldsnámi. Getur nemandi hlotið 6 einingar fyrir vinnu í 160 klukkustundir hjá viðurkenndri stofnun eða fyrirtæki. Um samskonar regluverk er að ræða fyrir Háskólann í Reykjavík, þar kemur fram að nemandi geti hlotið 7,5 einingar fyrir 150 klukkustundir af lögfræðistörfum. Einnig segir í reglunum Háskólans í Reykjavík að starfsnám skuli vera ólaunað, slíkt er ekki skilyrði í reglum Háskóla Íslands.

Framboði námsvistar hefur vaxið fiskur um hrygg en það er í mörg horn að líta. Lögfræðistofur og stofnanir eru í auknum mæli farnar að sækja í laganema sem ólaunað vinnuafl. Þau störf sem unnin eru af laganemum í starfsnámi eru oft og tíðum útseld til viðskiptavina á lögfræðitaxta og eru arðbær fyrir fyrirtækið. Stofnanir geta einnig ráðið til sín launalaust nemendur, með sérfræðiþekkingu, til að sinna störfum sem annars þyrfti að manna með fullu- eða hlutastarfi launaðs lögfræðings. Hverjir hafa svo tök á því að fá nemendur í slíka námsvist? Eru einhver takmörk við það hvað lögmannsstofa, stofnun, fyrirtæki eða jafnvel einstaklingur sem er starfandi lögmaður geti í reynd ráðið marga ólaunaða laganema til starfa hjá sér? Hvernig er svo hægt að finna út hvort nemandinn sé að sinna námsvist í reynd eða að starfa í þágu vinnuveitanda, launalaust?



Áhugaverður dómur féll í Bandaríkjunum varðandi námsvist í máli Alex Footmans og Eric Glatt gegn Fox. Dómurinn komst að þeirri niðurstöðu í málinu að ekki væri heimilt að greiða þeim Alex og Eric engin laun fyrir vinnuframlag sitt þrátt fyrir að það væri sett upp sem starfsnám. Dómurinn tekur meðal annars mið af eldri dóm Hæstaréttar Bandaríkjanna, Walling gegn Portland Terminal Co., og fer í mat á því hvað sé námsvist og hvað sé í reynd vinnuframlag í þágu vinnuveitanda.

Skýr greinarmunur nauðsyn

Það er áhugavert að skoða þann mælikvarða sem kemur fram í dómnum og reyna að rýna betur í hvað sé ólaunuð vinna og hvað sé námsvist. Farið er í sex atriði til viðmiðunar. (1) Það er gerð krafa um að þrátt fyrir að vinnuveitandi útvegi aðstöðu fyrir nemanda þarf að vera um að ræða þjálfun sem er samskonar og veitt er í akademísku umhverfi. (2) Reynsla nemanda þarf að vera í þágu hans en ekki vinnuveitanda. (3) Nemandi á ekki að koma í staðinn fyrir venjulegt starfsfólk eða sinna þess störfum heldur starfa undir handleiðslu annarra starfsmanna. (4) Vinnuveitandi sem veitir námsvist fær engan ávinning af starfi nemandans og í reynd gæti það þá heldur tafið fyrir öðru starfsfólki. (5)Starfsnemi á ekki endilega rétt á starfi við lok námsvistar og (6)bæði vinnuveitandi og nemi vita og gera sér grein fyrir því að staðan er ólaunuð. Það er ýmislegt sem vert er að skoða í þessum málum hérlendis.

Lýtur námsvist á Íslandi samskonar takmörkunum sem skerpa á skilunum milli þess að vera launalaust starf eða námsvist? Það er afar mikilvægt að greina á milli hvað sé námsvist og hvað sé launalaust vinnuframlag meðal annars vegna þess að aflahæfi manna er verndað af stjórnarskrá og kjarasamningar gera ráð fyrir lágmarkslaunum. Mönnum er almennt ekki heimilt að semja um lægri laun en kjarasamningar kveða á um. Það þarf að vera skýr greinamunur á vinnuframlagi sem nýtur réttarverndar til launa og námsvistar sem er undanþegin slíkri launakröfu, eða hvað?