Föðurlönd og fósturlönd Þorvaldur Gylfason skrifar 15. október 2009 06:00 Um miðja 19. öld voru Íslendingar 60.000 að tölu. Aðeins rösklega helmingur barna náði fimm ára aldri, hin dóu. Ísland var þá á þennan kvarða eins og fátækustu lönd Afríku eru nú. Mannfjöldinn náði 70.000 árið 1870 og hafði þá aðeins ríflega tvöfaldazt frá 930, þegar landið þótti fullnumið. 1870 hófust skipulegar vesturferðir Íslendinga til Bandaríkjanna og Kanada. Áður höfðu nokkrir Íslendingar farið til Júta í Bandaríkjunum og til Brasilíu. Vesturferðirnar drógu úr mannfjölgun, og fólkinu fækkaði sum árin. Mannfjöldinn 1890 var enn 70.000. Tveggja áratuga fólksfjölgun hafði farið forgörðum. Amma mín var þá á fermingaraldri. Alls fóru um 15.000 manns vestur um haf í leit að betra lífi 1870-1914, röskur fimmtungur allra Íslendinga 1870, og er þá frá talið fólkið, sem sneri aftur heim. Til samanburðar fluttist um fjórðungur Svía vestur um haf, ein milljón af fjórum. Þetta voru erfið ár af völdum eldgosa, hallæris og þrúgandi fátæktar. Vesturferðirnar vöktu heitar ástríður og deilur. Ýmsum þeirra, sem eftir sátu, þóttu fólksflutningarnir draga þrótt úr landinu. En Íslendingabyggðirnar vestan hafs efldu og stækkuðu Ísland að ýmsu leyti. Íslenzk menning skaut djúpum rótum einkum í Kanada. Vikublaðið Heimskringla var stofnað í Winnipeg 1886 og Lögberg 1888. Þeim var slegið saman 1959. Lögberg-Heimskringla kemur enn út, hálfsmánaðarlega, á ensku, elzt íslenzkra blaða. Líkneski Einars Jónssonar af Jóni Sigurðssyni forseta stendur við þinghúsið í Winnipeg líkt og á Austurvelli. Vestur-Íslendingar skipta nú hundruðum þúsunda. OrðasmiðurFrægastur þeirra allra var bóndinn og skáldið Stephan G. Stephansson. Hann var um tvítugt, þegar hann fluttist með bláfátækri fjölskyldu sinni úr Bárðardal fyrst til Bandaríkjanna 1873 og síðan til Kanada 1889, þar sem hann reisti sér býli við rætur Klettafjalla og bjó til æviloka 1927. Hann stritaði á daginn og orti á kvöldin og hafði mynd af Jóni forseta yfir skrifborði sínu. Húsið hans og Helgu konu hans nálægt bænum Markerville í Albertu er nú safn og opið almenningi á sumrin. Kvæði Stephans G. eru mikil að vöxtum og skipa honum í sveit með hinum tveim höfuðskáldum Íslands á fyrstu áratugum 20. aldar, séra Matthíasi Jochumssyni og Einari Benediktssyni. Stephan G. orti öðrum þræði til að bæta og fegra heiminn af svipaðri ástríðu og Einar Benediktsson. Hann var jafnaðarmaður líkt og Einar og Þorsteinn Erlingsson, svo sem kvæði þeirra bera með sér. Hann var lýðræðissinni og bjó til orðið lýðræði. Hann vildi bæði virkja fossa eins og Einar og vernda þá eins og Þorsteinn, taldi hvort tveggja kleift í senn, væri rétt að farið. Hann var hlynntur frjálsum viðskiptum líkt og Jón forseti. Hann lagði jafna rækt við hagkvæmni og réttlæti, svo sem hann lýsir í drögum til ævisögu sinnar 1922 líkt og nútímamaður haldi á penna: „„Lýðræði", sem er hreint og beint, hefir þann kost yfir annað fyrirkomulag, að það er eins konar alþýðuskóli mannanna í að búa saman sem sanngjarnast og hagfelldast. Gerir auðvitað glappaskot, og þau kannske grimmileg, en getur ekki slengt skuldinni af sér á „æðri völd". Verður sjálft að duga eða drepast á eigin ábyrgð." Hann skrifar vini sínum Jóni Jónssyni frá Sleðbrjót 1915 um íslenzk stjórnmál: „Þessi heimsku-leynd með það, sem hvern mann í landinu varðar og enginn hefir því einkarétt til að geyma, er heimssiður, en stjórnarbölvun og leiðir frá lýðræði lengra en nokkuð annað, þar sem þjóðræði á að heita í orði kveðnu. Mig furðar, ef sæmilegir menn, sem með lands síns erindi fara, sjá þetta ekki, því þögn um þjóðvandamál er enginn drengskapur." Að elska löndStephan G. Stephansson unni báðum ættarlöndum sín, föðurlandinu og fósturlandinu, og mærði þau bæði í kvæðum sínum og ræðum. Hann stóðst erfiða áskorun. Ást hans á Íslandi byrgði honum ekki sýn á kosti nýrra heimkynna. Vaxandi fjöldi nútímafólks stendur frammi fyrir áþekkri áskorun, þar er það eyðir hluta ævinnar fjarri föðurlandinu, ýmist af fúsum, glöðum og frjálsum vilja eða illri nauðsyn, svo sem nú blasir við mörgum Íslendingum í kreppunni. Mannfjöldi Íslands minnkaði lítils háttar 2009 í fyrsta skipti frá 1889. Þeir, sem hyggjast nú leggja nýtt land undir fót, mega gjarnan hugleiða lífsskoðun Stephans G. Stephanssonar. Nýleg ævisaga hans eftir Viðar Hreinsson bókmenntafræðing er til í tveim bindum, Landneminn mikli (2002) og Andvökuskáld (2003). Áður hafði Sigurður Nordal prófessor skrifað bókarlangan formála að úrvali úr kvæðasafni Stephans G. Andvökum 1939. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þorvaldur Gylfason Mest lesið Ákall til allra velunnara Sólheima í Grímsnesi Ingibjörg Rósa Björnsdóttir Skoðun Öfgamaður deyr Andri Þorvarðarson Skoðun Hver hagnast á hatrinu? Halldóra Mogensen Skoðun Börn sem skilja ekki kennarann Ingibjörg Ólöf Isaksen Skoðun Halla fer að ræða um frið við einræðisherra Daníel Þröstur Pálsson Skoðun Er það ekki sjálfsögð krafa að fá bílastæði? Aðalsteinn Haukur Sverrisson Skoðun Skortur á rafiðnaðarfólki ógnar samkeppnishæfni Evrópu Kristján Daníel Sigurbergsson Skoðun Vissir þú, að.... og eða er þér bara slétt sama Björn Ólafsson Skoðun Fatlað fólk rukkað með rangindum fyrir bílastæði Haukur Ragnar Hauksson Skoðun Of lítið, of seint! Hjálmtýr Heiðdal,Magnús Magnússon Skoðun Skoðun Skoðun Slökkvum ekki Ljósið Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Skoðun Er það ekki sjálfsögð krafa að fá bílastæði? Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar Skoðun Of lítið, of seint! Hjálmtýr Heiðdal,Magnús Magnússon skrifar Skoðun Halla fer að ræða um frið við einræðisherra Daníel Þröstur Pálsson skrifar Skoðun Ákall til allra velunnara Sólheima í Grímsnesi Ingibjörg Rósa Björnsdóttir skrifar Skoðun Varðveitum vatnið – hugvekja Hópur starfsfólks Náttúruminjasafns Íslands skrifar Skoðun Innviðaskuld við íslenskuna Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Náttúruvernd er loftslagsaðgerð og loftslagsaðgerðir þjóna náttúrunni Þorgerður María Þorbjarnardóttir skrifar Skoðun Fatlað fólk rukkað með rangindum fyrir bílastæði Haukur Ragnar Hauksson skrifar Skoðun Vissir þú, að.... og eða er þér bara slétt sama Björn Ólafsson skrifar Skoðun Hver hagnast á hatrinu? Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Öfgamaður deyr Andri Þorvarðarson skrifar Skoðun Að taka til í orkumálum Guðrún Schmidt skrifar Skoðun Börn sem skilja ekki kennarann Ingibjörg Ólöf Isaksen skrifar Skoðun Skortur á rafiðnaðarfólki ógnar samkeppnishæfni Evrópu Kristján Daníel Sigurbergsson skrifar Skoðun Siglt gegn þjóðarmorði Cyma Farah,Sólveig Ásta Sigurðardóttir skrifar Skoðun Um ópið sem heimurinn ekki heyrir Reham Khaled skrifar Skoðun 30 by 30 - Gefum lífi á jörð smá séns Rósa Líf Darradóttir skrifar Skoðun Hærri greiðslur í fæðingarorlofi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Skólabærinn Garðabær: Við mælum árangur og gerum stöðugt betur Almar Guðmundsson,Sigríður Hulda Jónsdóttir skrifar Skoðun Stóra spurningin sem fjárlögin svara ekki Sandra B. Franks skrifar Skoðun Námsmat og Matsferill – Tækifæri til umbóta í skólastarfi Sigurbjörg Róbertsdóttir skrifar Skoðun Tími til aðgerða - loftslags- og umhverfismál sett á dagskrá Jóna Þórey Pétursdóttir skrifar Skoðun Setjum á okkur súrefnisgrímuna áður en við björgum heiminum. Nú þarf hinn þögli meirihluti að láta í sér heyra Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Sterkt skólasamfélag á Akureyri, sameiginleg ábyrgð og framtíðarsýn Heimir Örn Árnason skrifar Skoðun Fæðingarhríðir fjórðu iðnbyltingarinnar: Til fjármálafyrirtækja Klara Nótt Egilson skrifar Skoðun „AMOC straumurinn", enn ein heimsendaspáin... Valgerður Árnadóttir skrifar Skoðun Talaðu núna, talaðu! Bolli Pétur Bollason skrifar Skoðun Seðlabankastjóri rannsakar sjálfan sig Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Skuggaráðherra ríkisstjórnarinnar Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Sjá meira
Um miðja 19. öld voru Íslendingar 60.000 að tölu. Aðeins rösklega helmingur barna náði fimm ára aldri, hin dóu. Ísland var þá á þennan kvarða eins og fátækustu lönd Afríku eru nú. Mannfjöldinn náði 70.000 árið 1870 og hafði þá aðeins ríflega tvöfaldazt frá 930, þegar landið þótti fullnumið. 1870 hófust skipulegar vesturferðir Íslendinga til Bandaríkjanna og Kanada. Áður höfðu nokkrir Íslendingar farið til Júta í Bandaríkjunum og til Brasilíu. Vesturferðirnar drógu úr mannfjölgun, og fólkinu fækkaði sum árin. Mannfjöldinn 1890 var enn 70.000. Tveggja áratuga fólksfjölgun hafði farið forgörðum. Amma mín var þá á fermingaraldri. Alls fóru um 15.000 manns vestur um haf í leit að betra lífi 1870-1914, röskur fimmtungur allra Íslendinga 1870, og er þá frá talið fólkið, sem sneri aftur heim. Til samanburðar fluttist um fjórðungur Svía vestur um haf, ein milljón af fjórum. Þetta voru erfið ár af völdum eldgosa, hallæris og þrúgandi fátæktar. Vesturferðirnar vöktu heitar ástríður og deilur. Ýmsum þeirra, sem eftir sátu, þóttu fólksflutningarnir draga þrótt úr landinu. En Íslendingabyggðirnar vestan hafs efldu og stækkuðu Ísland að ýmsu leyti. Íslenzk menning skaut djúpum rótum einkum í Kanada. Vikublaðið Heimskringla var stofnað í Winnipeg 1886 og Lögberg 1888. Þeim var slegið saman 1959. Lögberg-Heimskringla kemur enn út, hálfsmánaðarlega, á ensku, elzt íslenzkra blaða. Líkneski Einars Jónssonar af Jóni Sigurðssyni forseta stendur við þinghúsið í Winnipeg líkt og á Austurvelli. Vestur-Íslendingar skipta nú hundruðum þúsunda. OrðasmiðurFrægastur þeirra allra var bóndinn og skáldið Stephan G. Stephansson. Hann var um tvítugt, þegar hann fluttist með bláfátækri fjölskyldu sinni úr Bárðardal fyrst til Bandaríkjanna 1873 og síðan til Kanada 1889, þar sem hann reisti sér býli við rætur Klettafjalla og bjó til æviloka 1927. Hann stritaði á daginn og orti á kvöldin og hafði mynd af Jóni forseta yfir skrifborði sínu. Húsið hans og Helgu konu hans nálægt bænum Markerville í Albertu er nú safn og opið almenningi á sumrin. Kvæði Stephans G. eru mikil að vöxtum og skipa honum í sveit með hinum tveim höfuðskáldum Íslands á fyrstu áratugum 20. aldar, séra Matthíasi Jochumssyni og Einari Benediktssyni. Stephan G. orti öðrum þræði til að bæta og fegra heiminn af svipaðri ástríðu og Einar Benediktsson. Hann var jafnaðarmaður líkt og Einar og Þorsteinn Erlingsson, svo sem kvæði þeirra bera með sér. Hann var lýðræðissinni og bjó til orðið lýðræði. Hann vildi bæði virkja fossa eins og Einar og vernda þá eins og Þorsteinn, taldi hvort tveggja kleift í senn, væri rétt að farið. Hann var hlynntur frjálsum viðskiptum líkt og Jón forseti. Hann lagði jafna rækt við hagkvæmni og réttlæti, svo sem hann lýsir í drögum til ævisögu sinnar 1922 líkt og nútímamaður haldi á penna: „„Lýðræði", sem er hreint og beint, hefir þann kost yfir annað fyrirkomulag, að það er eins konar alþýðuskóli mannanna í að búa saman sem sanngjarnast og hagfelldast. Gerir auðvitað glappaskot, og þau kannske grimmileg, en getur ekki slengt skuldinni af sér á „æðri völd". Verður sjálft að duga eða drepast á eigin ábyrgð." Hann skrifar vini sínum Jóni Jónssyni frá Sleðbrjót 1915 um íslenzk stjórnmál: „Þessi heimsku-leynd með það, sem hvern mann í landinu varðar og enginn hefir því einkarétt til að geyma, er heimssiður, en stjórnarbölvun og leiðir frá lýðræði lengra en nokkuð annað, þar sem þjóðræði á að heita í orði kveðnu. Mig furðar, ef sæmilegir menn, sem með lands síns erindi fara, sjá þetta ekki, því þögn um þjóðvandamál er enginn drengskapur." Að elska löndStephan G. Stephansson unni báðum ættarlöndum sín, föðurlandinu og fósturlandinu, og mærði þau bæði í kvæðum sínum og ræðum. Hann stóðst erfiða áskorun. Ást hans á Íslandi byrgði honum ekki sýn á kosti nýrra heimkynna. Vaxandi fjöldi nútímafólks stendur frammi fyrir áþekkri áskorun, þar er það eyðir hluta ævinnar fjarri föðurlandinu, ýmist af fúsum, glöðum og frjálsum vilja eða illri nauðsyn, svo sem nú blasir við mörgum Íslendingum í kreppunni. Mannfjöldi Íslands minnkaði lítils háttar 2009 í fyrsta skipti frá 1889. Þeir, sem hyggjast nú leggja nýtt land undir fót, mega gjarnan hugleiða lífsskoðun Stephans G. Stephanssonar. Nýleg ævisaga hans eftir Viðar Hreinsson bókmenntafræðing er til í tveim bindum, Landneminn mikli (2002) og Andvökuskáld (2003). Áður hafði Sigurður Nordal prófessor skrifað bókarlangan formála að úrvali úr kvæðasafni Stephans G. Andvökum 1939.
Skoðun Náttúruvernd er loftslagsaðgerð og loftslagsaðgerðir þjóna náttúrunni Þorgerður María Þorbjarnardóttir skrifar
Skoðun Skortur á rafiðnaðarfólki ógnar samkeppnishæfni Evrópu Kristján Daníel Sigurbergsson skrifar
Skoðun Skólabærinn Garðabær: Við mælum árangur og gerum stöðugt betur Almar Guðmundsson,Sigríður Hulda Jónsdóttir skrifar
Skoðun Námsmat og Matsferill – Tækifæri til umbóta í skólastarfi Sigurbjörg Róbertsdóttir skrifar
Skoðun Tími til aðgerða - loftslags- og umhverfismál sett á dagskrá Jóna Þórey Pétursdóttir skrifar
Skoðun Setjum á okkur súrefnisgrímuna áður en við björgum heiminum. Nú þarf hinn þögli meirihluti að láta í sér heyra Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Sterkt skólasamfélag á Akureyri, sameiginleg ábyrgð og framtíðarsýn Heimir Örn Árnason skrifar
Skoðun Fæðingarhríðir fjórðu iðnbyltingarinnar: Til fjármálafyrirtækja Klara Nótt Egilson skrifar