Ómeðvituð vörn í orðræðu – þegar vald ver sjálft sig Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar 17. júlí 2025 11:01 Í valdakerfum almennt kann ómeðvituð vörn að birtast í tóni, formi og rökfærslu. Ekki endilega í inntaki umræðuefnisins – heldur í því hvernig gagnrýni er svarað. Þegar einhver stendur í pontu og bendir á skaðlegt mynstur – þá mætir hann oft ekki skilningi heldur raddfestum og málefnalegum veggjum. „Við berum ábyrgð á heildarmyndinni – ekki tilfinningalegum undirtónum einstakra mála.“ „Við verðum að forðast að reisa stefnu á tilfinningalegum sveiflum.“ „Ég skil að fólk hafi tilfinningar – en við verðum að taka mið af staðreyndum.“ „Við verðum að gæta að trúverðugleika stofnana, ekki lúta persónulegum kröfum.“ Þar ómar rómur hinnar lærðu og ómeðvituðu varnar: „Hún verst gagnrýninni, brýtur hana í málefnalega samantekt – og heldur svo áfram óbreytt.“ Réttlætingin er sameiginleg rödd – ekki bara einstaklingsbundin vörn Ómeðvitaða vörnin birtist ekki bara sem manneskja. Hún er rödd kerfisins. Hún birtist í orðræðu, í mótvægisaðgerðum, í reglugerðum, í áréttingu um jafnvægi og velsæmi. Hún segir: „Við tökum þessum sjónarmiðum alvarlega – en…“ „Við skiljum að þetta snerti marga – en við verðum að halda okkur við staðreyndir.“ „Við erum öll í þessu saman – og það skiptir máli að vera ábyrg.“ Að baki þessum röddum býr óttinn við það sem raunverulegur skilningur krefst: Viðurkenningar á áhrifum. Tilfinningalegrar ábyrgðar. Opins huga. Breytinga. Að taka ábyrgð krefst þess að við þolum óþægindi án þess að fara í vörn – við verðum þess í stað að leyfa sektarkennd, vangaveltum og spurningum að komast að – án þess að hneykslast, án hroka. Ómeðvitaða vörnin leyfir það þó ekki – því þá þyrfti hún að afhjúpast sem mannleg og ófullkomin og það má hún hvorki opinberlega né heldur ein og sér með sjálfri sér. Það sem birtist í kerfinu – og í stofunni heima Mannskepnan er gædd flokkunarhæfni og aðlögunarhæfni. Hún gerir sér einnig eigið mynstur án þess að vera mikið meðvituð um það dags daglega. Hún greinir, nefnir, aðskilur og sér mynstur í umhverfinu, í öðrum – og stundum í sjálfri sér ef hún leyfir einhverja sjálfsskoðun. Stundum breytist þessi hæfileiki í ómeðvitaða vörn, um leið og við mætum röddum sem ögra þeirri sjálfs- og heimsmynd sem okkur þykir vera sú eina rétta. Við skynjum, en stundum leyfum við okkur ekki að finna. Við sjáum, en það er auðveldara að flýja á bak við viðhorf sem við höfum tileinkað okkur og beina fingrinum að „hinum sem skilur ekkert“. Þarna fæðist ómeðvituð vörn. Hún skynjar umhverfið – en eigið landslag er stundum ókannað. Hún hefur auga fyrir mynstrum annarra. Hún bendir á kerfi, skekkjur og vald – en þegar athyglin beinist loks að henni sjálfri, breytist næmnin í réttlætingu: „Ég skil að þetta er erfitt, en við verðum að horfa á heildarmyndina og ekki festast í smáatriðum.“ „Ég vil nálgast þetta rökrétt og halda andrúmsloftinu rólegu.“ „Það gagnast engum að vera í tilfinningalegu uppnámi yfir þessu.“ Því þótt „greiningin“ virðist gagnleg – getur hún orðið að skel sem hindrar framgang og tengsl. Ómeðvituð vörn skapar tilfinningu fyrir ábyrgð og skynsemi, án þess að hún sé til staðar. Hún getur virst vera skref að skilningi – en reynist í raun veggur gegn breytingum og tengslum. Greining án ábyrgðar getur orðið að sjálfsvörn. Þegar við verjum okkar eigin rann eða „okkar“ málstað með rökum – þá losnum við undan ábyrgðinni sem særir yfirborðsmennskuna og lokar á umbreytingu og innri þroska okkar. Ekkert breytist, allt endurtekur sig – flokkunarhæfnin og aðgreiningagreindin stýra sviðinu og við aftengjumst innan vanans. Réttlæting sem sjálfsvörn Það hefur aldrei verið neinum notalegt að kúra uppi í sófa með réttlætingunni. Hún er ekki mjúkt teppi – hún er herpt vöðvaviðbragð. Hún setur líkama og hjarta í „réttláta“ varnarstöðu. Hún talar kannski rólega, skýrir allt út – en hún hleypir engu nær. Kannski vissu um eigið ágæti, en ekki sektarkennd, ekki angurværð, ekki sorg eða viðurkenningu eigin áhrifa. Réttlætingin segir: „Ég skil sjálfa mig.“ – og það er nóg. Í orðum hennar felst hins vegar: „Ég ætla ekki að horfa lengra. Ég held mig við skoðanir sem ég þekki og samþykktar eru í mínu nærumhverfi.“ Við þetta verður til mynstur – ekki rými fyrir skilning, heldur múr sem ver sjálfsmyndina og um leið tíðarandann. Réttlæting byrjar oft sem eðlislægt viðbragð. Verði réttlætingin að vana – verður hún að mynstri sem stöðvar breytingu. Þar fæðist ómeðvituð vörnin: sú sem verst gagnrýni – og breytist ekki. Lokaorð Við þurfum ekki að fjandskapast við ómeðvituðu vörnina í okkur. Það er hins vegar mikilvægt að taka eftir henni og að leggja hana til hliðar er dagleg þjálfun til bættra tengsla og samfélags í heild sinni. Ómeðvituð vörnin er bergmál árhundraðanna. Mynstrið varð til þegar við þurftum skjól – í stríði, í þöggun, í skömminni. Framtíðin krefst þess að við leyfum okkur að vera það sem við erum. Það er auðvelt að sjá og greina mynstur í öðrum og í kerfum. En umbreytingin byrjar þegar við leyfum okkur að horfa á hvernig eigin þátttaka speglar þessi sömu mynstur – þau sem við vonumst til að breytist. Réttlætingin, þessi herpti vöðvi, verndar ekki lengur – hún hindrar framgang. Ef við viljum breyta mynstrum – ekki bara greina þau – þurfum við að leggja frá okkur vörnina og ganga inn í meðvitað og einlægt samband við okkur sjálf, aðra og samfélagið í heild sinni. Höfundur er heildrænn ráðgjafi og mastersnemi í heildrænum læknavísindum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Sjö staðreyndir í útlendingamálum Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir Skoðun Sjálfstæðisstefnan og frelsið Helgi Áss Grétarsson Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon Skoðun Skoðun Skoðun Sjálfstæðisstefnan og frelsið Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Sjö staðreyndir í útlendingamálum Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Fjölbreytni í endurhæfingu skiptir máli Hólmfríður Einarsdóttir skrifar Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason skrifar Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon skrifar Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon skrifar Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir skrifar Skoðun Göngum í Haag hópinn Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Kirkjuklukkur hringja Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Stríð skapar ekki frið Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenska stóðhryssan og Evrópa Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvammsvirkjun – Skyldur ráðherra og réttur samfélagsins Eggert Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Norska leiðin er fasismi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Höfum alla burði til þess Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Tímabær rannsókn dómsmálaráðuneytisins Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Umsókn krefst ákvörðunar – ekki ákalls Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Hjálp, barnið mitt spilar Roblox! Kristín Magnúsdóttir skrifar Skoðun Líkindi með guðstrú og djöflatrú Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Ævinlega þakkláti flóttamaðurinn Zeljka Kristín Klobucar skrifar Skoðun Vér vesalingar Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Leikrit Landsvirkjunar Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Svona eða hinsegin, hvert okkar verður næst? Unnar Geir Unnarsson skrifar Skoðun Reynisfjara og mannréttindasáttmáli Evrópu Róbert R. Spanó skrifar Skoðun Að hlúa að foreldrum: Forvörn sem skiptir máli Áróra Huld Bjarnadóttir skrifar Sjá meira
Í valdakerfum almennt kann ómeðvituð vörn að birtast í tóni, formi og rökfærslu. Ekki endilega í inntaki umræðuefnisins – heldur í því hvernig gagnrýni er svarað. Þegar einhver stendur í pontu og bendir á skaðlegt mynstur – þá mætir hann oft ekki skilningi heldur raddfestum og málefnalegum veggjum. „Við berum ábyrgð á heildarmyndinni – ekki tilfinningalegum undirtónum einstakra mála.“ „Við verðum að forðast að reisa stefnu á tilfinningalegum sveiflum.“ „Ég skil að fólk hafi tilfinningar – en við verðum að taka mið af staðreyndum.“ „Við verðum að gæta að trúverðugleika stofnana, ekki lúta persónulegum kröfum.“ Þar ómar rómur hinnar lærðu og ómeðvituðu varnar: „Hún verst gagnrýninni, brýtur hana í málefnalega samantekt – og heldur svo áfram óbreytt.“ Réttlætingin er sameiginleg rödd – ekki bara einstaklingsbundin vörn Ómeðvitaða vörnin birtist ekki bara sem manneskja. Hún er rödd kerfisins. Hún birtist í orðræðu, í mótvægisaðgerðum, í reglugerðum, í áréttingu um jafnvægi og velsæmi. Hún segir: „Við tökum þessum sjónarmiðum alvarlega – en…“ „Við skiljum að þetta snerti marga – en við verðum að halda okkur við staðreyndir.“ „Við erum öll í þessu saman – og það skiptir máli að vera ábyrg.“ Að baki þessum röddum býr óttinn við það sem raunverulegur skilningur krefst: Viðurkenningar á áhrifum. Tilfinningalegrar ábyrgðar. Opins huga. Breytinga. Að taka ábyrgð krefst þess að við þolum óþægindi án þess að fara í vörn – við verðum þess í stað að leyfa sektarkennd, vangaveltum og spurningum að komast að – án þess að hneykslast, án hroka. Ómeðvitaða vörnin leyfir það þó ekki – því þá þyrfti hún að afhjúpast sem mannleg og ófullkomin og það má hún hvorki opinberlega né heldur ein og sér með sjálfri sér. Það sem birtist í kerfinu – og í stofunni heima Mannskepnan er gædd flokkunarhæfni og aðlögunarhæfni. Hún gerir sér einnig eigið mynstur án þess að vera mikið meðvituð um það dags daglega. Hún greinir, nefnir, aðskilur og sér mynstur í umhverfinu, í öðrum – og stundum í sjálfri sér ef hún leyfir einhverja sjálfsskoðun. Stundum breytist þessi hæfileiki í ómeðvitaða vörn, um leið og við mætum röddum sem ögra þeirri sjálfs- og heimsmynd sem okkur þykir vera sú eina rétta. Við skynjum, en stundum leyfum við okkur ekki að finna. Við sjáum, en það er auðveldara að flýja á bak við viðhorf sem við höfum tileinkað okkur og beina fingrinum að „hinum sem skilur ekkert“. Þarna fæðist ómeðvituð vörn. Hún skynjar umhverfið – en eigið landslag er stundum ókannað. Hún hefur auga fyrir mynstrum annarra. Hún bendir á kerfi, skekkjur og vald – en þegar athyglin beinist loks að henni sjálfri, breytist næmnin í réttlætingu: „Ég skil að þetta er erfitt, en við verðum að horfa á heildarmyndina og ekki festast í smáatriðum.“ „Ég vil nálgast þetta rökrétt og halda andrúmsloftinu rólegu.“ „Það gagnast engum að vera í tilfinningalegu uppnámi yfir þessu.“ Því þótt „greiningin“ virðist gagnleg – getur hún orðið að skel sem hindrar framgang og tengsl. Ómeðvituð vörn skapar tilfinningu fyrir ábyrgð og skynsemi, án þess að hún sé til staðar. Hún getur virst vera skref að skilningi – en reynist í raun veggur gegn breytingum og tengslum. Greining án ábyrgðar getur orðið að sjálfsvörn. Þegar við verjum okkar eigin rann eða „okkar“ málstað með rökum – þá losnum við undan ábyrgðinni sem særir yfirborðsmennskuna og lokar á umbreytingu og innri þroska okkar. Ekkert breytist, allt endurtekur sig – flokkunarhæfnin og aðgreiningagreindin stýra sviðinu og við aftengjumst innan vanans. Réttlæting sem sjálfsvörn Það hefur aldrei verið neinum notalegt að kúra uppi í sófa með réttlætingunni. Hún er ekki mjúkt teppi – hún er herpt vöðvaviðbragð. Hún setur líkama og hjarta í „réttláta“ varnarstöðu. Hún talar kannski rólega, skýrir allt út – en hún hleypir engu nær. Kannski vissu um eigið ágæti, en ekki sektarkennd, ekki angurværð, ekki sorg eða viðurkenningu eigin áhrifa. Réttlætingin segir: „Ég skil sjálfa mig.“ – og það er nóg. Í orðum hennar felst hins vegar: „Ég ætla ekki að horfa lengra. Ég held mig við skoðanir sem ég þekki og samþykktar eru í mínu nærumhverfi.“ Við þetta verður til mynstur – ekki rými fyrir skilning, heldur múr sem ver sjálfsmyndina og um leið tíðarandann. Réttlæting byrjar oft sem eðlislægt viðbragð. Verði réttlætingin að vana – verður hún að mynstri sem stöðvar breytingu. Þar fæðist ómeðvituð vörnin: sú sem verst gagnrýni – og breytist ekki. Lokaorð Við þurfum ekki að fjandskapast við ómeðvituðu vörnina í okkur. Það er hins vegar mikilvægt að taka eftir henni og að leggja hana til hliðar er dagleg þjálfun til bættra tengsla og samfélags í heild sinni. Ómeðvituð vörnin er bergmál árhundraðanna. Mynstrið varð til þegar við þurftum skjól – í stríði, í þöggun, í skömminni. Framtíðin krefst þess að við leyfum okkur að vera það sem við erum. Það er auðvelt að sjá og greina mynstur í öðrum og í kerfum. En umbreytingin byrjar þegar við leyfum okkur að horfa á hvernig eigin þátttaka speglar þessi sömu mynstur – þau sem við vonumst til að breytist. Réttlætingin, þessi herpti vöðvi, verndar ekki lengur – hún hindrar framgang. Ef við viljum breyta mynstrum – ekki bara greina þau – þurfum við að leggja frá okkur vörnina og ganga inn í meðvitað og einlægt samband við okkur sjálf, aðra og samfélagið í heild sinni. Höfundur er heildrænn ráðgjafi og mastersnemi í heildrænum læknavísindum.
Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar