Tölfræðileg líkindi og merkingarleg tengsl – Frá mynstrum til skilnings Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 18. nóvember 2024 10:02 Í heimi þar sem upplýsingar flæða stöðugt um okkur gegnir tölfræði lykilhlutverki við að ráða í flókinn veruleika. Tölfræðileg líkindi og merkingaleg tengsl eru ekki aðeins tól heldur leiðarljós sem hjálpa okkur að skilja heiminn. Fyrri nálgunin veitir innsýn í mynstur og samband milli breyta, á meðan sú síðarnefnda dregur fram samhengi og dýpri merkingu sem tölurnar einar geta ekki veitt. Tölfræðin býður upp á öflugar aðferðir til að greina mynstur í stórum gagnasöfnum. Með aðferðum eins og fylgnigreiningu, tilgátuprófunum og forspárlíkönum getum við metið hvort og hversu sterk tengsl eru á milli breyta. Til dæmis, ef tölfræðilegar greiningar sýna að aukin netnotkun tengist lakari svefnvenjum, getum við dregið ályktun um tilvist sambands. Hins vegar eru líkindi oft eins og kort – þau segja okkur hvar eitthvað gerist en ekki alltaf hvers vegna eða hvernig. Að treysta eingöngu á tölfræðileg líkindi getur leitt til ofmats á niðurstöðum, sérstaklega þegar ruglandi breytur eða skekkja í gögnum eru til staðar. Þetta er vel þekkt í rannsóknum þar sem fylgni er oft misskild sem orsök. Í þessu samhengi er vert að nefna algengar villur eins og „p-hacking,“ þar sem rannsakendur leita af tilviljanakenndum tengslum í gögnum til að ná tölfræðilegri marktækni. Þetta getur leitt til falskra jákvæðra niðurstaðna, þar sem fylgni er dregin fram án þess að hún hafi nokkra raunverulega merkingu. Sem dæmi má nefna rannsóknir á mataræði, þar sem einstakar matvörur hafa í gegnum tíðina verið tengdar við ótal sjúkdóma eða heilsufarsbætur. Við nánari skoðun kemur oft í ljós að tengslin eru afleiðing ruglandi þátta, svo sem lífsstíls eða annarra umhverfisáhrifa. Vandamálið er að margir staldra við tölfræðileg gögn og hafa ofurtrú á þeim. Þeir sjá tölurnar sem óyggjandi sönnun og álykta að niðurstöður tölfræðinnar séu endanlegar. Hins vegar skortir oft innsæi í mannlega hegðun, sögulegar aðstæður og flókin samspil ytri breyta sem liggja undir yfirborðinu. Afleiðingin er sú að þeir sem byggja ákvarðanir eingöngu á gögnum rekast sífellt á veggi. Gögnin eru vissulega gagnleg, en án túlkunar og samhengis eru þau aðeins brot úr stærra púsluspili. Merkingaleg tengsl leitast við að svara spurningum á borð við: Af hverju gerist þetta? Og hvernig? Tökum dæmi úr heilbrigðisgeiranum. Rannsóknir sýna að sjúklingar með alvarlegt þunglyndi eru líklegri til að glíma við líkamlegan sársauka. Tölfræðilega séð gæti þetta bent til þess að sársauki valdi þunglyndi, en þegar merkingaleg tengsl eru skoðuð kemur í ljós að orsakasambandið er oft gagnvirkt. Þunglyndi getur gert fólk viðkvæmara fyrir sársauka, og langvarandi sársauki getur á sama tíma aukið hættuna á þunglyndi. Að skilja þetta tvíhliða samband gerir heilbrigðisstarfsfólki kleift að veita árangursríkari meðferð. Svipaða sögu má segja í viðskiptaheiminum. Fyrirtæki gætu tekið eftir því að sala á ákveðinni vöru eykst á tilteknum árstímum. Á yfirborðinu mætti draga þá ályktun að árstíðin sjálf sé drifkrafturinn. En með því að skoða merkingaleg tengsl, eins og breytingar á neysluhegðun, menningarlegar hefðir eða jafnvel áhrif markaðsherferða, geta fyrirtæki komist að því að þessi aukning stafar af fleiri þáttum en eingöngu árstíðabundnum sveiflum. Slíkur skilningur gerir þeim kleift að betrumbæta stefnumótun sína og hámarka arðsemi. Þegar stefnumótun er annars vegar er samþætting tölfræðilegra líkinda og merkingalegra tengsla sérstaklega mikilvæg. Stjórnvöld og fyrirtæki sem treysta eingöngu á tölfræði til að móta stefnu eiga á hættu að bregðast skakkt við. Sem dæmi má nefna lýðheilsuátak sem miðar að því að draga úr reykingum. Tölfræðin gæti sýnt að ákveðin kynslóð reyki minna eftir tilkomu átaksins, en án þess að kafa í merkingaleg tengsl – eins og breytt viðhorf til heilsu, hækkað verð á tóbaki eða áhrif samfélagsmiðla – er hætta á að stefnumótun byggist á rangri forsendu. Að skilja samhengið gerir stefnumótendum kleift að þróa inngrip sem raunverulega skila árangri. Leiðin frá tölfræðilegum mynstrum til merkingalegs skilnings er ekki einföld, en hún er nauðsynleg til að umbreyta hráum gögnum í þekkingu. Að sameina þessa tvo þætti gefur okkur ekki aðeins skýrari mynd af heiminum heldur einnig dýpri innsýn sem getur leitt til betri ákvarðanatöku og raunverulegra breytinga. Gögnin segja sögur – en það er hlutverk okkar að skilja þær. Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Hafa börn frjálsan vilja? Sigurður Árni Reynisson Skoðun Blóðugar afleiðingar lyga Hjörvar Sigurðsson Skoðun Alvöru fjárlög fyrir venjulegt fólk Þórður Snær Júlíusson Skoðun Hinsegin samfélagið á heimili í Hafnarfirði Valdimar Víðisson Skoðun Berklar, Krakk og Rough Sleep Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Áhrif Vesturlanda og vöxtur Kína Jón Sigurgeirsson Skoðun Lygin um flóttamenn á Íslandi Jón Frímann Jónsson Skoðun Rétturinn til að verða bergnuminn Dofri Hermannsson Skoðun Dagur sjálfsvígsforvarna – tryggjum raunverulegt aðgengi að sálfræðimeðferð Pétur Maack Þorsteinsson Skoðun Alþjóðlegur sjálfsvígsforvarnardagur – mikilvægi samtals og samkenndar Ellen Calmon Skoðun Skoðun Skoðun Berklar, Krakk og Rough Sleep Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Blóðugar afleiðingar lyga Hjörvar Sigurðsson skrifar Skoðun Hinsegin samfélagið á heimili í Hafnarfirði Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Áhrif Vesturlanda og vöxtur Kína Jón Sigurgeirsson skrifar Skoðun Alvöru fjárlög fyrir venjulegt fólk Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Hafa börn frjálsan vilja? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Dagur sjálfsvígsforvarna – tryggjum raunverulegt aðgengi að sálfræðimeðferð Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Hvers vegna halda Íslendingar með Dönum? Júlíus Valsson skrifar Skoðun Hvað varð um þinn minnsta bróður? Birna Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Rétturinn til að verða bergnuminn Dofri Hermannsson skrifar Skoðun Þriðja leiðin í námsmati stuðlar að snemmtækri íhlutun Íris E. Gísladóttir skrifar Skoðun Alþjóðadagur sjálfsvígsforvarna Alma D. Möller skrifar Skoðun Hækkun skrásetningargjalds – Segjum sannleikann Eiríkur Kúld Viktorsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur sjálfsvígsforvarnardagur – mikilvægi samtals og samkenndar Ellen Calmon skrifar Skoðun Hvaða módel ertu? Heiðdís Geirsdóttir skrifar Skoðun Tilgáta um brjálsemi þjóðarleiðtoga Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Blóðbað í Súdan: Framtíðarannáll? Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Sparnaðartillögur á kostnað atvinnulausra Finnbjörn A Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Atvinnustefna þarf líka að fjalla um rótgrónar atvinnugreinar Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Á að hita upp allan Faxaflóann? Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Á tímamótum: Sameinuðu þjóðirnar í 80 ár Vala Karen Viðarsdóttir,Védís Ólafsdóttir skrifar Skoðun Borgar sig að vanmeta menntun? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Samfylkingin hækkar gjöld á háskólanema Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Aðgerðaáætlun í menntamálum ekki markviss Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Hermína Gunnþórsdóttir skrifar Skoðun Héraðsvötnin eru hjartsláttur fjarðarins Rakel Hinriksdóttir skrifar Skoðun Lygin um flóttamenn á Íslandi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Mismunun skýrir aukningu erlendra fanga Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Farsæld barna í fyrirrúmi Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Hlúum að persónumiðaðri nálgun í öldrunarþjónustu Margrét Guðnadóttir skrifar Skoðun Viljum við stjórnarandstöðu sem þvælist ekki fyrir? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Sjá meira
Í heimi þar sem upplýsingar flæða stöðugt um okkur gegnir tölfræði lykilhlutverki við að ráða í flókinn veruleika. Tölfræðileg líkindi og merkingaleg tengsl eru ekki aðeins tól heldur leiðarljós sem hjálpa okkur að skilja heiminn. Fyrri nálgunin veitir innsýn í mynstur og samband milli breyta, á meðan sú síðarnefnda dregur fram samhengi og dýpri merkingu sem tölurnar einar geta ekki veitt. Tölfræðin býður upp á öflugar aðferðir til að greina mynstur í stórum gagnasöfnum. Með aðferðum eins og fylgnigreiningu, tilgátuprófunum og forspárlíkönum getum við metið hvort og hversu sterk tengsl eru á milli breyta. Til dæmis, ef tölfræðilegar greiningar sýna að aukin netnotkun tengist lakari svefnvenjum, getum við dregið ályktun um tilvist sambands. Hins vegar eru líkindi oft eins og kort – þau segja okkur hvar eitthvað gerist en ekki alltaf hvers vegna eða hvernig. Að treysta eingöngu á tölfræðileg líkindi getur leitt til ofmats á niðurstöðum, sérstaklega þegar ruglandi breytur eða skekkja í gögnum eru til staðar. Þetta er vel þekkt í rannsóknum þar sem fylgni er oft misskild sem orsök. Í þessu samhengi er vert að nefna algengar villur eins og „p-hacking,“ þar sem rannsakendur leita af tilviljanakenndum tengslum í gögnum til að ná tölfræðilegri marktækni. Þetta getur leitt til falskra jákvæðra niðurstaðna, þar sem fylgni er dregin fram án þess að hún hafi nokkra raunverulega merkingu. Sem dæmi má nefna rannsóknir á mataræði, þar sem einstakar matvörur hafa í gegnum tíðina verið tengdar við ótal sjúkdóma eða heilsufarsbætur. Við nánari skoðun kemur oft í ljós að tengslin eru afleiðing ruglandi þátta, svo sem lífsstíls eða annarra umhverfisáhrifa. Vandamálið er að margir staldra við tölfræðileg gögn og hafa ofurtrú á þeim. Þeir sjá tölurnar sem óyggjandi sönnun og álykta að niðurstöður tölfræðinnar séu endanlegar. Hins vegar skortir oft innsæi í mannlega hegðun, sögulegar aðstæður og flókin samspil ytri breyta sem liggja undir yfirborðinu. Afleiðingin er sú að þeir sem byggja ákvarðanir eingöngu á gögnum rekast sífellt á veggi. Gögnin eru vissulega gagnleg, en án túlkunar og samhengis eru þau aðeins brot úr stærra púsluspili. Merkingaleg tengsl leitast við að svara spurningum á borð við: Af hverju gerist þetta? Og hvernig? Tökum dæmi úr heilbrigðisgeiranum. Rannsóknir sýna að sjúklingar með alvarlegt þunglyndi eru líklegri til að glíma við líkamlegan sársauka. Tölfræðilega séð gæti þetta bent til þess að sársauki valdi þunglyndi, en þegar merkingaleg tengsl eru skoðuð kemur í ljós að orsakasambandið er oft gagnvirkt. Þunglyndi getur gert fólk viðkvæmara fyrir sársauka, og langvarandi sársauki getur á sama tíma aukið hættuna á þunglyndi. Að skilja þetta tvíhliða samband gerir heilbrigðisstarfsfólki kleift að veita árangursríkari meðferð. Svipaða sögu má segja í viðskiptaheiminum. Fyrirtæki gætu tekið eftir því að sala á ákveðinni vöru eykst á tilteknum árstímum. Á yfirborðinu mætti draga þá ályktun að árstíðin sjálf sé drifkrafturinn. En með því að skoða merkingaleg tengsl, eins og breytingar á neysluhegðun, menningarlegar hefðir eða jafnvel áhrif markaðsherferða, geta fyrirtæki komist að því að þessi aukning stafar af fleiri þáttum en eingöngu árstíðabundnum sveiflum. Slíkur skilningur gerir þeim kleift að betrumbæta stefnumótun sína og hámarka arðsemi. Þegar stefnumótun er annars vegar er samþætting tölfræðilegra líkinda og merkingalegra tengsla sérstaklega mikilvæg. Stjórnvöld og fyrirtæki sem treysta eingöngu á tölfræði til að móta stefnu eiga á hættu að bregðast skakkt við. Sem dæmi má nefna lýðheilsuátak sem miðar að því að draga úr reykingum. Tölfræðin gæti sýnt að ákveðin kynslóð reyki minna eftir tilkomu átaksins, en án þess að kafa í merkingaleg tengsl – eins og breytt viðhorf til heilsu, hækkað verð á tóbaki eða áhrif samfélagsmiðla – er hætta á að stefnumótun byggist á rangri forsendu. Að skilja samhengið gerir stefnumótendum kleift að þróa inngrip sem raunverulega skila árangri. Leiðin frá tölfræðilegum mynstrum til merkingalegs skilnings er ekki einföld, en hún er nauðsynleg til að umbreyta hráum gögnum í þekkingu. Að sameina þessa tvo þætti gefur okkur ekki aðeins skýrari mynd af heiminum heldur einnig dýpri innsýn sem getur leitt til betri ákvarðanatöku og raunverulegra breytinga. Gögnin segja sögur – en það er hlutverk okkar að skilja þær. Höfundur er lögfræðingur.
Dagur sjálfsvígsforvarna – tryggjum raunverulegt aðgengi að sálfræðimeðferð Pétur Maack Þorsteinsson Skoðun
Skoðun Dagur sjálfsvígsforvarna – tryggjum raunverulegt aðgengi að sálfræðimeðferð Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur sjálfsvígsforvarnardagur – mikilvægi samtals og samkenndar Ellen Calmon skrifar
Skoðun Sparnaðartillögur á kostnað atvinnulausra Finnbjörn A Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Atvinnustefna þarf líka að fjalla um rótgrónar atvinnugreinar Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar
Skoðun Aðgerðaáætlun í menntamálum ekki markviss Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Hermína Gunnþórsdóttir skrifar
Dagur sjálfsvígsforvarna – tryggjum raunverulegt aðgengi að sálfræðimeðferð Pétur Maack Þorsteinsson Skoðun