1. maí í 100 ár Jóhann Páll Jóhannsson skrifar 1. maí 2023 13:00 Það er hægara sagt en gert að setja sig í spor alþýðufólksins sem safnaðist saman á horni Hverfisgötu og Ingólfsstrætis árið 1923 þegar fyrsti kröfufundurinn í tilefni 1. maí var haldinn í Reykjavík fyrir akkúrat hundrað árum. Fátækralögin alræmdu voru enn í gildi. Fólki var bókstaflega refsað fyrir að vera fátækt. Sá sem þurfti fjárstuðning frá hinu opinbera missti nær öll borgaraleg réttindi og gat átt von á því að vera fluttur nauðugur milli landshluta. Fjölskyldum var sundrað og lögregla látin vakta hús og elta uppi þau sem flytja átti nauðungarflutningum. Allir sem þegið höfðu fjárhagsaðstoð frá sveitarfélögum, svo sem vegna atvinnuleysis, elli eða fötlunar, voru útilokaðir frá því að kjósa í bæjarstjórnarkosningum. Kosningaaldur miðaðist við 25 ár og utankjörfundaratkvæðagreiðslur tíðkuðust ekki svo sjómenn, önnur fjölmennasta stétt landsins, gátu fæstir kosið. Verkafólk þurfti að vinna myrkranna á milli til að hafa í sig og á. Félagsleg undirboð voru ekki undantekning heldur almenn regla. Engar félagslegar tryggingar voru til staðar gegn fátækt af völdum veikinda, aldurs, örorku eða atvinnuleysis, svo fólk lifði í eilífum ótta um afkomu sína. Það kom í hlut verkalýðshreyfingarinnar og jafnaðarmanna að berja fram nýja og betri samfélagsgerð í þágu fjöldans, og þessu verkefni er hvergi nærri lokið. Þetta er barátta fyrir bættum kjörum en líka barátta fyrir frelsi og lýðræði. Víðast hvar var almennur kosningaréttur afsprengi harkalegrar verkalýðsbaráttu og sögulega hefur það verið verkefni jafnaðarmanna og verkalýðshreyfinga í Evrópu að útvíkka og verja almenn lýðréttindi. Íhaldsöflin gerðu allt hvað þau gátu til að hindra breytingar í átt að jafnara samfélagi. Sagan af þessu er kyrfilega varðveitt í Alþingistíðindum. Tökum nokkur dæmi frá millistríðsárunum: • Þegar Jón Baldvinsson, fyrsti þingmaður Alþýðuflokksins, beitti sér fyrir lagasetningu um hvíldartíma háseta á togurum árið 1921, Vökulögunum svokölluðu, mætti hann harðri mótspyrnu frá fulltrúum atvinnurekendavaldsins á Alþingi. „Þetta mun óhjákvæmilega draga úr aflabrögðum,“ sagði einn þeirra. „Heldur hann kannski að sjómenn raki sig og þvoi sér vandlega og fari í sparifötin áður en þeir matast?“ spurði Ólafur Thors þegar Héðinn Valdimarsson barðist fyrir því nokkrum árum síðar að hvíldartíminn yrði lengdur í átta klukkustundir á sólarhring. Samflokksmaður Ólafs færði rök fyrir því að lengri hvíldartími myndi ala með þjóðinni leti, ómennsku og heimtufrekju. Jón Baldvinsson mætti auðvitað álíka harðri mótstöðu þegar hann lagði fram frumvarp um að útgerðarmönnum yrði skylt að tryggja muni og fatnað skipverja sem lenda í sjávarháska. • Þegar Jón Baldvinsson mælti fyrir því árið 1924 að fátækralögin yrðu endurskoðuð, tekið yrði fyrir nauðungarflutninga og hætt að svipta sveitarstyrkþega kosningarétti og öðrum borgararéttindum lagðist meirihluti allsherjarnefndar eindregið gegn slíkum breytingum. Jón Þorláksson og fleiri töldu að menn yrðu „miklu stórtækari til sveitarsjóðanna en áður ef styrkurinn hefir ekki lengur neinn réttindamissi í för með sér“ og einn þingmaður hafði á orði að sér þætti það „mjög ógeðfelld tilhugsun að menn sem ekki sjá sér og sínum farborða sakir óreglu, leti og annarrar ómennsku eigi að fara að sjá fyrir og stjórna okkur hinum“. • Atvinnuleysistryggingar voru alltaf eitur í beinum atvinnurekendavaldsins og fulltrúa þess á Alþingi. „Við sjálfstæðismenn leggjumst á móti atvinnuleysistryggingum,“ sagði Thor Thors árið 1935. „Það er beinlínis lagt fram fé til þess að viðhalda atvinnuleysinu með því að leggja fram fé til svokallaðra atvinnuleysistrygginga,“ sagði samflokksmaður hans. „Miðar það til þess að deyfa sjálfsbjargarhvöt manna og þeir reyna síður að sjá sjálfum sér farborða til hins ýtrasta,“ sagði sá þriðji. Allt eru þetta kunnugleg stef og enn í dag er sams konar rökum beitt gegn eflingu velferðarkerfisins. Raunar voru alvöru atvinnuleysistryggingar ekki lögfestar á Íslandi fyrr en árið 1955 eftir löng og hörð verkföll, mörgum áratugum á eftir hinum Norðurlöndunum. • Íhaldsmenn hömuðust gegn lögunum um verkamannabústaði árið 1929 og kusu gegn þeim. Ólafur Thors hæddist að Héðni Valdimarssyni fyrir að „þenja sig og grenja um dimmu, köldu og röku kjallaraholurnar“ og gaf lítið fyrir það sem hann kallaði „tilfinningavæl jafnaðarmanna“. Hann hélt því fram að löggjöfin yrði „almenningi til skaða“ enda myndu „slík afskipti hins opinbera draga úr framtaki einstaklingsins til bygginga“. Sams konar sjónarmið birtust síðar frá Bjarna Benediktssyni þegar hann var borgarstjóri Reykjavíkur. „Ein alvarlegasta ásökunin á hendur Reykjavíkurbæ er sú að hann verji ekki nægu fé til að koma upp ódýru húsnæði fyrir almenning. Við sjálfstæðismenn teljum það yfirleitt ekki vera í verkahring þess opinbera að sjá fyrir þessum þörfum manna.“ Verkamannabústaðirnir voru reistir fyrir harðfylgi verkalýðshreyfingarinnar og jafnaðarmanna og tryggðu þúsundum fjölskyldna þak yfir höfuðið. Kerfið var svo lagt niður af ríkisstjórn Sjálfstæðisflokksins og Framsóknarflokksins um síðustu aldamót með hörmulegum afleiðingum fyrir almenning í landinu. Þannig var lagður grunnur að húsnæðiskreppu sem sér ekki fyrir endann á. Flest af þeim félagslegu réttindamálum og framfaraskrefum sem kunna að virðast hversdagsleg lífsgæði í dag voru hápólitísk og kostuðu harðvítug átök við ráðandi stéttir. Það mun líka kosta átök að viðhalda þessum réttindum og styrkja þau enn frekar. Þar verður samtakamátturinn sem fyrr sterkasta vopnið. Á fjöldafundinum 1. maí 1923 voru settar fram kröfur um aukið húsnæðisöryggi, mannsæmandi vinnuaðstæður, réttlátara skattkerfi, traustar almannatryggingar, lýðræðisumbætur og útrýmingu fátæktar. Baráttan fyrir öllu þessu heldur áfram hundrað árum síðar og byggir enn á sömu grunngildunum um jöfnuð, frelsi, samstöðu og mannlega reisn okkar allra. Gleðilegan 1. maí! Höfundur er þingmaður Samfylkingarinnar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jóhann Páll Jóhannsson Verkalýðsdagurinn Samfylkingin Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Fjármál framhaldsskóla Atli Ísleifsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Sjá meira
Það er hægara sagt en gert að setja sig í spor alþýðufólksins sem safnaðist saman á horni Hverfisgötu og Ingólfsstrætis árið 1923 þegar fyrsti kröfufundurinn í tilefni 1. maí var haldinn í Reykjavík fyrir akkúrat hundrað árum. Fátækralögin alræmdu voru enn í gildi. Fólki var bókstaflega refsað fyrir að vera fátækt. Sá sem þurfti fjárstuðning frá hinu opinbera missti nær öll borgaraleg réttindi og gat átt von á því að vera fluttur nauðugur milli landshluta. Fjölskyldum var sundrað og lögregla látin vakta hús og elta uppi þau sem flytja átti nauðungarflutningum. Allir sem þegið höfðu fjárhagsaðstoð frá sveitarfélögum, svo sem vegna atvinnuleysis, elli eða fötlunar, voru útilokaðir frá því að kjósa í bæjarstjórnarkosningum. Kosningaaldur miðaðist við 25 ár og utankjörfundaratkvæðagreiðslur tíðkuðust ekki svo sjómenn, önnur fjölmennasta stétt landsins, gátu fæstir kosið. Verkafólk þurfti að vinna myrkranna á milli til að hafa í sig og á. Félagsleg undirboð voru ekki undantekning heldur almenn regla. Engar félagslegar tryggingar voru til staðar gegn fátækt af völdum veikinda, aldurs, örorku eða atvinnuleysis, svo fólk lifði í eilífum ótta um afkomu sína. Það kom í hlut verkalýðshreyfingarinnar og jafnaðarmanna að berja fram nýja og betri samfélagsgerð í þágu fjöldans, og þessu verkefni er hvergi nærri lokið. Þetta er barátta fyrir bættum kjörum en líka barátta fyrir frelsi og lýðræði. Víðast hvar var almennur kosningaréttur afsprengi harkalegrar verkalýðsbaráttu og sögulega hefur það verið verkefni jafnaðarmanna og verkalýðshreyfinga í Evrópu að útvíkka og verja almenn lýðréttindi. Íhaldsöflin gerðu allt hvað þau gátu til að hindra breytingar í átt að jafnara samfélagi. Sagan af þessu er kyrfilega varðveitt í Alþingistíðindum. Tökum nokkur dæmi frá millistríðsárunum: • Þegar Jón Baldvinsson, fyrsti þingmaður Alþýðuflokksins, beitti sér fyrir lagasetningu um hvíldartíma háseta á togurum árið 1921, Vökulögunum svokölluðu, mætti hann harðri mótspyrnu frá fulltrúum atvinnurekendavaldsins á Alþingi. „Þetta mun óhjákvæmilega draga úr aflabrögðum,“ sagði einn þeirra. „Heldur hann kannski að sjómenn raki sig og þvoi sér vandlega og fari í sparifötin áður en þeir matast?“ spurði Ólafur Thors þegar Héðinn Valdimarsson barðist fyrir því nokkrum árum síðar að hvíldartíminn yrði lengdur í átta klukkustundir á sólarhring. Samflokksmaður Ólafs færði rök fyrir því að lengri hvíldartími myndi ala með þjóðinni leti, ómennsku og heimtufrekju. Jón Baldvinsson mætti auðvitað álíka harðri mótstöðu þegar hann lagði fram frumvarp um að útgerðarmönnum yrði skylt að tryggja muni og fatnað skipverja sem lenda í sjávarháska. • Þegar Jón Baldvinsson mælti fyrir því árið 1924 að fátækralögin yrðu endurskoðuð, tekið yrði fyrir nauðungarflutninga og hætt að svipta sveitarstyrkþega kosningarétti og öðrum borgararéttindum lagðist meirihluti allsherjarnefndar eindregið gegn slíkum breytingum. Jón Þorláksson og fleiri töldu að menn yrðu „miklu stórtækari til sveitarsjóðanna en áður ef styrkurinn hefir ekki lengur neinn réttindamissi í för með sér“ og einn þingmaður hafði á orði að sér þætti það „mjög ógeðfelld tilhugsun að menn sem ekki sjá sér og sínum farborða sakir óreglu, leti og annarrar ómennsku eigi að fara að sjá fyrir og stjórna okkur hinum“. • Atvinnuleysistryggingar voru alltaf eitur í beinum atvinnurekendavaldsins og fulltrúa þess á Alþingi. „Við sjálfstæðismenn leggjumst á móti atvinnuleysistryggingum,“ sagði Thor Thors árið 1935. „Það er beinlínis lagt fram fé til þess að viðhalda atvinnuleysinu með því að leggja fram fé til svokallaðra atvinnuleysistrygginga,“ sagði samflokksmaður hans. „Miðar það til þess að deyfa sjálfsbjargarhvöt manna og þeir reyna síður að sjá sjálfum sér farborða til hins ýtrasta,“ sagði sá þriðji. Allt eru þetta kunnugleg stef og enn í dag er sams konar rökum beitt gegn eflingu velferðarkerfisins. Raunar voru alvöru atvinnuleysistryggingar ekki lögfestar á Íslandi fyrr en árið 1955 eftir löng og hörð verkföll, mörgum áratugum á eftir hinum Norðurlöndunum. • Íhaldsmenn hömuðust gegn lögunum um verkamannabústaði árið 1929 og kusu gegn þeim. Ólafur Thors hæddist að Héðni Valdimarssyni fyrir að „þenja sig og grenja um dimmu, köldu og röku kjallaraholurnar“ og gaf lítið fyrir það sem hann kallaði „tilfinningavæl jafnaðarmanna“. Hann hélt því fram að löggjöfin yrði „almenningi til skaða“ enda myndu „slík afskipti hins opinbera draga úr framtaki einstaklingsins til bygginga“. Sams konar sjónarmið birtust síðar frá Bjarna Benediktssyni þegar hann var borgarstjóri Reykjavíkur. „Ein alvarlegasta ásökunin á hendur Reykjavíkurbæ er sú að hann verji ekki nægu fé til að koma upp ódýru húsnæði fyrir almenning. Við sjálfstæðismenn teljum það yfirleitt ekki vera í verkahring þess opinbera að sjá fyrir þessum þörfum manna.“ Verkamannabústaðirnir voru reistir fyrir harðfylgi verkalýðshreyfingarinnar og jafnaðarmanna og tryggðu þúsundum fjölskyldna þak yfir höfuðið. Kerfið var svo lagt niður af ríkisstjórn Sjálfstæðisflokksins og Framsóknarflokksins um síðustu aldamót með hörmulegum afleiðingum fyrir almenning í landinu. Þannig var lagður grunnur að húsnæðiskreppu sem sér ekki fyrir endann á. Flest af þeim félagslegu réttindamálum og framfaraskrefum sem kunna að virðast hversdagsleg lífsgæði í dag voru hápólitísk og kostuðu harðvítug átök við ráðandi stéttir. Það mun líka kosta átök að viðhalda þessum réttindum og styrkja þau enn frekar. Þar verður samtakamátturinn sem fyrr sterkasta vopnið. Á fjöldafundinum 1. maí 1923 voru settar fram kröfur um aukið húsnæðisöryggi, mannsæmandi vinnuaðstæður, réttlátara skattkerfi, traustar almannatryggingar, lýðræðisumbætur og útrýmingu fátæktar. Baráttan fyrir öllu þessu heldur áfram hundrað árum síðar og byggir enn á sömu grunngildunum um jöfnuð, frelsi, samstöðu og mannlega reisn okkar allra. Gleðilegan 1. maí! Höfundur er þingmaður Samfylkingarinnar.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun