Rétta ríkisfjármálastefnan Ólafur Margeirsson skrifar 17. janúar 2022 07:31 Nú þegar hert hefur verið á ráðstöfunum sem er ætlað að draga úr útbreiðslu COVID-19 hefur ríkisstjórnin bætt í efnahagsstuðninginn. Það má gera ráð fyrir að umræðan um ríkisfjármál aukist aftur í kjölfarið og raunar hefur BSRB þegar sett niður sína rauðu línu. Því er rétt að minnast þess hver markmið ríkisfjármála eiga að vera. Rétta ríkisfjármálastefnan, í tilfelli ríkissjóðs sem gefur út eigin gjaldmiðil, líkt og í tilviki Íslands, ýtir undir framleiðni hagkerfisins, minnkar skuldir ríkissjóðs í erlendri mynt, tryggir sjálfbærni náttúruauðlinda, stuðlar að háu atvinnustigi og, síðast en ekki síst, hegðar ríkisfjármálum á þann veg að þau hækki ekki verðlag. Ranga ríkisfjármálastefnan er að hafa áhyggjur af skuldum ríkissjóðs í myntinni sem hann gefur út. Raunveruleiki framkvæmdar ríkisfjármála Munum eftirfarandi: þegar ríkissjóður innir af hendi greiðslu til einstaklings eða fyrirtækis eykst peningamagn í umferð þegar einstaklingur eða fyrirtæki greiðir skatta til ríkissjóðs minnkar peningamagn í umferð allir peningar sem notaðir eru til að greiða skatta til ríkissjóðs eða kaupa nýútgefin ríkisskuldabréf koma upprunalega frá Seðlabanka Íslands. Það er rangt að skattgreiðsla eða útgáfa ríkisskuldabréfs, sem minnka peningamagn í umferð, sé eini fyrirrennari útgjalda ríkissjóðs. Sé peningamagn í fjármálakerfinu ónægt til að ríkissjóður geti fjármagnað lögbundin - þ.e. samþykkt af Alþingi - útgjöld sín mun Seðlabanki Íslands sjá til þess að umrætt peningamagn aukist svo ríkissjóður geti mætt þeim lögbundnu greiðslum sem Alþingi hefur skyldað hann til. Geri Seðlabankinn það ekki mun fjármálalegur óstöðugleiki aukast mjög og vaxtastig hækka umfram þau mörk sem Seðlabankinn sjálfur hefur ákveðið að séu hin réttu til að ná eigin markmiðum um lága verðbólgu og fjármálalegan stöðugleika. Það er því beinlínis gegn markmiðum Seðlabankans sjái hann ekki til þess að nægilegt peningamagn sé í fjármálakerfinu til að ríkissjóður geti greitt sínar lögbundnu greiðslur. Með öðrum orðum leiðir Alþingi ferlið og ákveður hver útgjöld og skattheimta ríkissjóðs skuli vera lögum samkvæmt (löggjafarvaldið), ríkissjóður (framkvæmdavaldið) og Seðlabankinn koma því næst slíkum lögbundnum greiðslum í framkvæmd. Þetta gildir þótt Seðlabankinn sé fullkomlega, og réttilega, sjálfstæður þegar kemur að ákvörðunum um vaxtastig í hagkerfinu í samræmi við markmið Seðlabankans um að halda verðbólgu í skefjum. Fjármál ríkissjóðs eru því ekki eins og fjármál heimilis eða fyrirtækis: þegar heimili borgar fyrir vöru eða þjónustu eða þegar fyrirtæki borgar laun gerist ekkert fyrir peningamagn í umferð, annað en það hreyfist til. En þegar ríkissjóður greiðir t.d. laun lækna eða kennara eykst peningamagn í umferð. Þá eru útgjöld ríkissjóðs ákveðin af Alþingi og innt af hendi í gjaldmiðli sem Seðlabanki Íslands sér til að sé nægilega mikið til af. Síðast en ekki síst: háar skuldir í íslenskri krónu geta bugað heimili eða fyrirtæki, en það mun aldrei gerast í tilfelli ríkissjóðs Íslands. Hví ætti ríkissjóður að enda í greiðsluvandræðum þegar hann eykur peningamagn í umferð í hvert skipti sem hann greiðir fyrir eitthvað? Hin raunverulegu takmörk: verðbólga Takmörkin fyrir útgjöld ríkissjóðs varða ekki greiðslugetu hans í íslenskri krónu eða hættuna á gjaldþroti ríkissjóðs. Það má aldrei gleyma því að fjármál ríkissjóðs eru ekki eins og fjármál heimilis. Takmörkin fyrir útgjöld ríkissjóðs eru tengd verðlagi. Þótt ríkissjóður hafi greiðslugetu til að kaupa það sem hann vill fyrir hvaða verð sem er, svo lengi sem verðið er rukkað í íslenskri krónu, er augljóst að það er ekki þar með sagt að hann eigi að gera það. Svall í fjármálum ríkissjóðs leiðir óhjákvæmilega til verðbólgu ef hagkerfið er ekki í stakk búið til að mæta þeirri eftirspurn sem halli á fjármálum ríkissjóðs býr til. Hvernig þróa ríkisfjármál hagkerfið – og samfélagið? Áhrif ríkisfjármála á hagkerfið eru gífurleg! Útgjöld ríkissjóðs halda uppi og auka menntun á Íslandi, viðhalda heilbrigði og bæta samgöngur svo nokkur dæmi séu nefnd. Þau minnka atvinnuleysi, draga úr fátækt og stuðla að öryggi, svo nokkur önnur séu nefnd. Framleiðslugeta hagkerfisins og vöxtur hennar er studd af og að hluta útgjöldum ríkissjóðs að þakka: fyrirtæki njóta öll góðs af góðum samgöngum, öryggi og vel menntuðu vinnuafli, sem dæmi. Skattar eru hin hliðin á fjármálum ríkissjóðs. Margir þeirra, t.d. virðisaukaskattur, hækka verðlag. Þeir draga úr vilja fyrirtækja til að fjárfesta og auka eigin framleiðslugetu sem og hagkerfisins. Þeir draga úr hvata fólks til að vinna, auka tekjur sínar og hafa í sig og á. Þeir geta aukið eftirspurn eftir einni vöru á kostnað annarrar. Markmið ríkisfjármálastefnunnar – og val kjósenda Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá efnahagslegu sjónarmiði einu, er sú sem blandar saman þeim útgjöldum og sköttum sem ýta undir framleiðni hagkerfisins. Stöðugt verðlag, og ekki skuldastaða ríkissjóðs í íslenskri krónu, á samtímis að vera eitt af efnahagsmarkmiðum ríkisfjármála. Þetta er t.d. gert með stuðningi við rannsóknir og vöruþróun háskóla og fyrirtækja, með fjárfestingum í samgöngukerfum og sí- og endurmenntun vinnuafls. Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá samfélagslegu sjónarmiði einu, er sú sem viðheldur atvinnustigi og heldur fátækt í skefjum. Hún stuðlar einnig að samfélagslegum friði, t.d. með því að vinna að vilja kjósenda um jöfnuð. Þetta er t.d. gert með stighækkandi sköttum, atvinnuframboðstryggingu og lágmarks framfærslu fólks sem getur ekki séð fyrir sér sjálft. Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá umhverfislegu sjónarmiði einu, er sú sem ýtir undir sjálfbærni hagkerfisins. Auðlindir sem eru notaðar í dag verða ekki notaðar á morgun. Ekkert hagkerfi getur staðið undir sjálfu sér og tryggt íbúum þess ótímabundna velsæld hafi það ekki auðlindir sem það getur notað til langs tíma. Fólk setur mismunandi vægi á þessi efnahagslegu, samfélagslegu og umhverfislegu markmið, sem geta hæglega stangast á. Þá eru stundum margar leiðir að sama markmiði. Lágir skattar geta haft svipuð áhrif og aukin útgjöld og sumtíðis er betra að einkageirinn eða opinberi geirinn geri það sem hinn geirinn gerir í dag – eða þeir vinni saman að sama markmiðinu. Það er pólitískt val, sem hefur efnahagslegar afleiðingar, hvaða leið er valin til að ná markmiðum fjármála ríkissjóðs. Við megum þó aldrei, óháð pólitískum sjónarmiðum um réttu leiðina að réttu markmiðunum, raska athygli okkar með órökréttum áhyggjum um skuldir ríkissjóðs í íslenskri krónu. Höfundur er hagfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Efnahagsmál Faraldur kórónuveiru (COVID-19) Ólafur Margeirsson Mest lesið Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson Skoðun Opið bréf til stjórnvalda Elín Ýr Arnar Hafdísardóttir Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun Við skuldum þeim að hlusta Ólafur Adolfsson Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun Loksins fær þyrlan heimili fyrir norðan Njáll Trausti Friðbertsson Skoðun Næstu sólarhringar á Gaza skipta sköpum Hlynur Már Vilhjálmsson Skoðun Þjóðareign, trú og skattar Svanur Guðmundsson Skoðun Huglæg réttlætiskennd og skattar á verðmætasköpun Kristinn Karl Brynjarsson Skoðun Skoðun Skoðun Hvers virði er lambakjöt? Hafliði Halldórsson skrifar Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Þjóðareign, trú og skattar Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson skrifar Skoðun Gjaldfrjálsar máltíðir fyrir leikskólabörn Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Næstu sólarhringar á Gaza skipta sköpum Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Huglæg réttlætiskennd og skattar á verðmætasköpun Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Loksins fær þyrlan heimili fyrir norðan Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Opið bréf til stjórnvalda Elín Ýr Arnar Hafdísardóttir skrifar Skoðun Við skuldum þeim að hlusta Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar Skoðun Alvarleg staða í umhverfi fréttamiðla Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Skoðun Stéttarkerfi Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum Hamas. Einungis þannig getum við stöðvað hryllinginn á Gaza BIrgir Finnsson skrifar Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Æfingin skapar meistarann! Sigurjón Már Fox Gunnarsson skrifar Skoðun 140 sinnum líklegra að verða fyrir eldingu Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Traust í húfi Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Verðmætasköpun án virðingar Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar Skoðun Daði Már týnir sjálfum sér Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur við náttúruna og sjálfbæra þróun Anna María Ágústsdóttir skrifar Skoðun Aðgerðir gegn mansali í forgangi Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar Skoðun Framtíðin fær húsnæði Ingunn Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Börnin sem deyja á Gaza Elín Pjetursdóttir skrifar Skoðun Brýr, sýkingar og börn Jón Pétur Zimsen skrifar Sjá meira
Nú þegar hert hefur verið á ráðstöfunum sem er ætlað að draga úr útbreiðslu COVID-19 hefur ríkisstjórnin bætt í efnahagsstuðninginn. Það má gera ráð fyrir að umræðan um ríkisfjármál aukist aftur í kjölfarið og raunar hefur BSRB þegar sett niður sína rauðu línu. Því er rétt að minnast þess hver markmið ríkisfjármála eiga að vera. Rétta ríkisfjármálastefnan, í tilfelli ríkissjóðs sem gefur út eigin gjaldmiðil, líkt og í tilviki Íslands, ýtir undir framleiðni hagkerfisins, minnkar skuldir ríkissjóðs í erlendri mynt, tryggir sjálfbærni náttúruauðlinda, stuðlar að háu atvinnustigi og, síðast en ekki síst, hegðar ríkisfjármálum á þann veg að þau hækki ekki verðlag. Ranga ríkisfjármálastefnan er að hafa áhyggjur af skuldum ríkissjóðs í myntinni sem hann gefur út. Raunveruleiki framkvæmdar ríkisfjármála Munum eftirfarandi: þegar ríkissjóður innir af hendi greiðslu til einstaklings eða fyrirtækis eykst peningamagn í umferð þegar einstaklingur eða fyrirtæki greiðir skatta til ríkissjóðs minnkar peningamagn í umferð allir peningar sem notaðir eru til að greiða skatta til ríkissjóðs eða kaupa nýútgefin ríkisskuldabréf koma upprunalega frá Seðlabanka Íslands. Það er rangt að skattgreiðsla eða útgáfa ríkisskuldabréfs, sem minnka peningamagn í umferð, sé eini fyrirrennari útgjalda ríkissjóðs. Sé peningamagn í fjármálakerfinu ónægt til að ríkissjóður geti fjármagnað lögbundin - þ.e. samþykkt af Alþingi - útgjöld sín mun Seðlabanki Íslands sjá til þess að umrætt peningamagn aukist svo ríkissjóður geti mætt þeim lögbundnu greiðslum sem Alþingi hefur skyldað hann til. Geri Seðlabankinn það ekki mun fjármálalegur óstöðugleiki aukast mjög og vaxtastig hækka umfram þau mörk sem Seðlabankinn sjálfur hefur ákveðið að séu hin réttu til að ná eigin markmiðum um lága verðbólgu og fjármálalegan stöðugleika. Það er því beinlínis gegn markmiðum Seðlabankans sjái hann ekki til þess að nægilegt peningamagn sé í fjármálakerfinu til að ríkissjóður geti greitt sínar lögbundnu greiðslur. Með öðrum orðum leiðir Alþingi ferlið og ákveður hver útgjöld og skattheimta ríkissjóðs skuli vera lögum samkvæmt (löggjafarvaldið), ríkissjóður (framkvæmdavaldið) og Seðlabankinn koma því næst slíkum lögbundnum greiðslum í framkvæmd. Þetta gildir þótt Seðlabankinn sé fullkomlega, og réttilega, sjálfstæður þegar kemur að ákvörðunum um vaxtastig í hagkerfinu í samræmi við markmið Seðlabankans um að halda verðbólgu í skefjum. Fjármál ríkissjóðs eru því ekki eins og fjármál heimilis eða fyrirtækis: þegar heimili borgar fyrir vöru eða þjónustu eða þegar fyrirtæki borgar laun gerist ekkert fyrir peningamagn í umferð, annað en það hreyfist til. En þegar ríkissjóður greiðir t.d. laun lækna eða kennara eykst peningamagn í umferð. Þá eru útgjöld ríkissjóðs ákveðin af Alþingi og innt af hendi í gjaldmiðli sem Seðlabanki Íslands sér til að sé nægilega mikið til af. Síðast en ekki síst: háar skuldir í íslenskri krónu geta bugað heimili eða fyrirtæki, en það mun aldrei gerast í tilfelli ríkissjóðs Íslands. Hví ætti ríkissjóður að enda í greiðsluvandræðum þegar hann eykur peningamagn í umferð í hvert skipti sem hann greiðir fyrir eitthvað? Hin raunverulegu takmörk: verðbólga Takmörkin fyrir útgjöld ríkissjóðs varða ekki greiðslugetu hans í íslenskri krónu eða hættuna á gjaldþroti ríkissjóðs. Það má aldrei gleyma því að fjármál ríkissjóðs eru ekki eins og fjármál heimilis. Takmörkin fyrir útgjöld ríkissjóðs eru tengd verðlagi. Þótt ríkissjóður hafi greiðslugetu til að kaupa það sem hann vill fyrir hvaða verð sem er, svo lengi sem verðið er rukkað í íslenskri krónu, er augljóst að það er ekki þar með sagt að hann eigi að gera það. Svall í fjármálum ríkissjóðs leiðir óhjákvæmilega til verðbólgu ef hagkerfið er ekki í stakk búið til að mæta þeirri eftirspurn sem halli á fjármálum ríkissjóðs býr til. Hvernig þróa ríkisfjármál hagkerfið – og samfélagið? Áhrif ríkisfjármála á hagkerfið eru gífurleg! Útgjöld ríkissjóðs halda uppi og auka menntun á Íslandi, viðhalda heilbrigði og bæta samgöngur svo nokkur dæmi séu nefnd. Þau minnka atvinnuleysi, draga úr fátækt og stuðla að öryggi, svo nokkur önnur séu nefnd. Framleiðslugeta hagkerfisins og vöxtur hennar er studd af og að hluta útgjöldum ríkissjóðs að þakka: fyrirtæki njóta öll góðs af góðum samgöngum, öryggi og vel menntuðu vinnuafli, sem dæmi. Skattar eru hin hliðin á fjármálum ríkissjóðs. Margir þeirra, t.d. virðisaukaskattur, hækka verðlag. Þeir draga úr vilja fyrirtækja til að fjárfesta og auka eigin framleiðslugetu sem og hagkerfisins. Þeir draga úr hvata fólks til að vinna, auka tekjur sínar og hafa í sig og á. Þeir geta aukið eftirspurn eftir einni vöru á kostnað annarrar. Markmið ríkisfjármálastefnunnar – og val kjósenda Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá efnahagslegu sjónarmiði einu, er sú sem blandar saman þeim útgjöldum og sköttum sem ýta undir framleiðni hagkerfisins. Stöðugt verðlag, og ekki skuldastaða ríkissjóðs í íslenskri krónu, á samtímis að vera eitt af efnahagsmarkmiðum ríkisfjármála. Þetta er t.d. gert með stuðningi við rannsóknir og vöruþróun háskóla og fyrirtækja, með fjárfestingum í samgöngukerfum og sí- og endurmenntun vinnuafls. Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá samfélagslegu sjónarmiði einu, er sú sem viðheldur atvinnustigi og heldur fátækt í skefjum. Hún stuðlar einnig að samfélagslegum friði, t.d. með því að vinna að vilja kjósenda um jöfnuð. Þetta er t.d. gert með stighækkandi sköttum, atvinnuframboðstryggingu og lágmarks framfærslu fólks sem getur ekki séð fyrir sér sjálft. Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá umhverfislegu sjónarmiði einu, er sú sem ýtir undir sjálfbærni hagkerfisins. Auðlindir sem eru notaðar í dag verða ekki notaðar á morgun. Ekkert hagkerfi getur staðið undir sjálfu sér og tryggt íbúum þess ótímabundna velsæld hafi það ekki auðlindir sem það getur notað til langs tíma. Fólk setur mismunandi vægi á þessi efnahagslegu, samfélagslegu og umhverfislegu markmið, sem geta hæglega stangast á. Þá eru stundum margar leiðir að sama markmiði. Lágir skattar geta haft svipuð áhrif og aukin útgjöld og sumtíðis er betra að einkageirinn eða opinberi geirinn geri það sem hinn geirinn gerir í dag – eða þeir vinni saman að sama markmiðinu. Það er pólitískt val, sem hefur efnahagslegar afleiðingar, hvaða leið er valin til að ná markmiðum fjármála ríkissjóðs. Við megum þó aldrei, óháð pólitískum sjónarmiðum um réttu leiðina að réttu markmiðunum, raska athygli okkar með órökréttum áhyggjum um skuldir ríkissjóðs í íslenskri krónu. Höfundur er hagfræðingur.
Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun
Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun
Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar
Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar
Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar
Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar
Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar
Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar
Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun
Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun