Kvíði eða kvíðaröskun? Hulda Jónsdóttir Tölgyes skrifar 5. júní 2020 13:00 Það heyrist oft í samtölum fólks á milli að þessi eða hinn sé með kvíða. Þá fylgir sögunni gjarnan að viðkomandi eigi í erfiðleikum með að takast á við eitthvað ákveðið eins og nám, vinnu, að sinna fjölskyldu eða annað sökum kvíða. Stundum er talað um tilfinninguna kvíða sem vanda, en kvíði er í raun ein af lykiltilfinningum mannsins og er ein og sér ekki vandamálið. Það er nefnilega munur á tilfinningunni kvíða einni og sér og kvíðaröskun. Kvíði er eðlilegt viðbragð Það er eðlilegt að finna fyrir kvíða, kvíði er hluti af öryggiskerfi líkamans og lætur okkur vita þegar ógn gæti steðjað að. Til dæmis á kvíðaviðbragðið (tilfinningin kvíði) að virkjast þegar hættulegt dýr eltir okkur. Þá eykst blóðflæði til stóru vöðva líkamans svo við séum betur í stakk búin til að berjast eða hlaupa hratt í öruggt skjól. Við þetta dofna gjarnan fingur og tær, tunga eða varir vegna skerts blóðflæðis til þeirra líkamsparta. Svo er það klassíski hnúturinn í maganum, en þegar kvíðaviðbragðið fer af stað setur líkaminn minni orku í meltinguna. Sjón okkar breytist svo við getum betur fylgst með hættunni sem steðjar að, því fylgja jafnvel sjóntruflanir og sársaukaþröskuldur hækkar um stund. Vöðvaspenna eykst og stundum finnum við fyrir skjálfta. Þetta er leið líkamans til að keyra sig í gang fyrir átök. Þetta eru nokkur einkenni kvíðaviðbragðsins og hafa þau öll ákveðinn tilgang: þau hjálpa okkur að flýja úr hættu eða berjast gegn hættunni og lifa af. En hvernig virkar þetta árið 2020 þar sem við þurfum nú sjaldan að hlaupa undan rándýri eins og ljóni? Kvíðaviðbragðið virkar nefnilega nákvæmlega eins óháð því hver hættan er eða hvort um raunverulega ógn ræðir. Það nægir til dæmis að við höldum að innbrotsþjófur sé heima hjá okkur að nóttu til svo kvíðaviðbragðið fari í gang. Það er misjafnt á milli fólks hvað það óttast, sumum nægir að hugsa til þess að falla á prófi, gera sig að fífli, villast á leiðinni á nýjan stað, fara í sprautu, keyra bíl eða halda fyrirlestur. Það er ekki viðfangsefnið sem skiptir öllu, heldur það að við trúum því að eitthvað slæmt gæti gerst sem ógnar okkur á einhvern hátt. Það er alltaf þetta sama kvíðaviðbragð sem virkjast. Viðbrögð okkar við kvíðanum skipta máli Við finnum öll fyrir kvíða einhverntíma á ævinni. Hjá mörgum er það tilfinning sem kemur og fer og truflar ekki daglegt líf. Þegar svo er telst kvíðinn fullkomlega eðlilegur. Það er til dæmis eðlilegt að við verðum kvíðin þegar við tökum stórar ákvarðanir, eignumst börn, flytjum, byrjum í nýju starfi, skiljum við maka, eigum í rifrildi við einhvern, þegar veikindi eru í fjölskyldu eða dauðsföll. Annað er uppi á teningnum þegar kvíðaröskun hefur myndast en þá virkjast kvíðaviðbragðið í sífellu og truflar daglegt líf. Þá er líklegt að viðbrögð okkar við kvíðanum fari að næra kvíðann og viðhalda vandanum. Taka má dæmi um konu sem er hrædd við hunda. Í hvert skipti sem eitthvað í umhverfinu gefur til kynna að hundur sé nálægt virkjast kvíðaviðbragð hennar. Þegar kvíðaviðbragðið fer af stað leitar hún í öruggt skjól. Þá hverfur kvíðinn og segja má að heilinn fái verðlaun í formi þess að líðan verður snögglega betri. Þegar konan flýr hunda endurtekið eru heilanum send þau skilaboð að hundar séu einmitt hættulegir. Heilinn lærir nefnilega af viðbrögðum okkar. Ef við hegðum okkur eins og það sé hætta, skráir heilinn upplýsingar um að hætta sé á ferðum og varar okkur við næst í svipuðum aðstæðum. Tökum líka dæmi um strák sem er myrkfælinn. Hann er sannfærður um að í myrkrinu leynist vondur trúður og þorir því ekki einn á klósettið um nótt. Þegar hann vaknar og þarf að pissa fer kvíðaviðbragðið í gang í hans líkama, hnútur í maga, skjálfti og máttleysi í fótunum. Líkaminn býr sig undir átök. Hann hleypur inn til foreldra sinna og biður einhvern að fylgja sér því annars gæti trúðurinn étið hann. Stundum grípa foreldrar til þess ráðs að segja: ,,Hvað er þetta, það er enginn trúður hér”, en komast fljótt að því að það virkar ekki. Þegar við erum hrædd þá höfum við ekki jafn góða rökhugsun eins og þegar við erum óhrædd og róleg og það dugir ekki til að heyra að við þurfum ekkert að óttast. Þegar kvíðaviðbragðið virkjast erum við gjarnan enn sannfærðari um að okkar túlkun á því sem er að eiga sér stað sé rétt: að það sé trúður sem bíði eftir að éta okkur, að við séum við dauðans dyr. Sú upplifun er raunveruleg þótt engin hætta steðji að. Það er því hegðunin í aðstæðunum sem skiptir hvað mestu máli. Svo lengi sem strákurinn hleypur hratt inn og út af baðinu, forðast að horfa á staðinn þar sem trúðurinn gæti beðið hans, heldur í sér í stað þess að voga sér inn á klósett, verður hann áfram hræddur við trúðinn í myrkrinu og sannfærður um að ef hann hefði ekki hraðað sér, hefði voðinn verið vís. Heilinn fær verðlaun í hvert skipti sem hann náði að flýja hættuna -hjúkket! Við sjálf kennum heilanum hvað hann á að hræðast með okkar eigin hegðun, því skiptir svo miklu máli, ef við erum haldin kvíðaröskun, að mæta því sem við óttumst án öryggisráðstafana. Annað er uppi á teningnum þegar um raunverulega hættu er að ræða, þá er eðlilegt og skynsamlegt að forða sér. Það er okkar verkefni að kenna heilanum með okkar viðbrögðum við hverju hann á að vara okkur. Þannig getum við haft áhrif á okkar eigið öryggiskerfi. Kvíði er því bara eðlileg tilfinning en kvíðaröskun kallast það þegar kvíðaviðbragðið stýrir ítrekað því sem við gerum. Þá erum við farin að hegða okkur út frá kvíða og förum oft á mis við að gera það sem okkur raunverulega langar. Höfundur er sálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Hulda Jónsdóttir Tölgyes Mest lesið Samtökin 78 verðlauna sögufölsun Böðvar Björnsson Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir Skoðun Börnin sem deyja á Gaza Elín Pjetursdóttir Skoðun Brýr, sýkingar og börn Jón Pétur Zimsen Skoðun Hvað er lýðskóli eiginlega? Margrét Gauja Magnúsdóttir Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson Skoðun Afstaða – á vaktinni í 20 ár Arndís Vilhjálmsdóttir,Guðbjörg Sveinsdóttir Skoðun Varað við embætti sérstaks saksóknara Gestur Jónsson Skoðun Þegar Dagur lét mig hrasa á gangstéttarhellu Björn Teitsson Skoðun Ætlar Ísland að fara sömu leið og Evrópa í útlendingamálum? Kári Allansson Skoðun Skoðun Skoðun Framtíðin fær húsnæði Ingunn Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Börnin sem deyja á Gaza Elín Pjetursdóttir skrifar Skoðun Brýr, sýkingar og börn Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Hvað er lýðskóli eiginlega? Margrét Gauja Magnúsdóttir skrifar Skoðun Búum til pláss fyrir framtíðina Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Hættuleg ofnotkun svefnlyfja á Íslandi Drífa Sigfúsdóttir skrifar Skoðun Kveikjum neistann um allt land Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Ætlar Ísland að fara sömu leið og Evrópa í útlendingamálum? Kári Allansson skrifar Skoðun Samtökin 78 verðlauna sögufölsun Böðvar Björnsson skrifar Skoðun Afstaða – á vaktinni í 20 ár Arndís Vilhjálmsdóttir,Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Varað við embætti sérstaks saksóknara Gestur Jónsson skrifar Skoðun Út af sporinu en ekki týnd að eilífu María Helena Mazul skrifar Skoðun Meira að segja formaður Viðreisnar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Gaza sveltur til dauða - Tími bréfaskrifta er löngu liðinn Magnús Magnússon,Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Steypuklumpablætið í borginni Ragnhildur Alda María Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Kærum og beitum Ísrael viðskiptabanni! Pétur Heimisson skrifar Skoðun Blæðandi vegir Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun Fái einstaklingar sem eru hættulegir sjálfum sér ekki viðeigandi búsetuúrræði blasir við mikill harmleikur Elínborg Björnsdóttir skrifar Skoðun Hroki og hleypidómar - syngur Jónas Sen? Bjarnheiður Hallsdóttir skrifar Skoðun Sveitarfélög gegna lykilhlutverki í vistvænni mannvirkjagerð Guðrún Lilja Kristinsdóttir,Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun „Nýtt veiðigjald: sátt byggð á hagkvæmni“ Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Opinber áskorun til prófessorsins Brynjar Karl Sigurðsson skrifar Skoðun Nærvera Héðinn Unnsteinsson skrifar Skoðun Þegar Dagur lét mig hrasa á gangstéttarhellu Björn Teitsson skrifar Skoðun Þessi jafnlaunavottun... Sunna Arnardottir skrifar Skoðun Heilsuspillandi minnisleysi í boði Sjálfstæðisflokksins Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun #BLESSMETA – fyrsta grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Dáleiðsla er ímyndun ein Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Það heyrist oft í samtölum fólks á milli að þessi eða hinn sé með kvíða. Þá fylgir sögunni gjarnan að viðkomandi eigi í erfiðleikum með að takast á við eitthvað ákveðið eins og nám, vinnu, að sinna fjölskyldu eða annað sökum kvíða. Stundum er talað um tilfinninguna kvíða sem vanda, en kvíði er í raun ein af lykiltilfinningum mannsins og er ein og sér ekki vandamálið. Það er nefnilega munur á tilfinningunni kvíða einni og sér og kvíðaröskun. Kvíði er eðlilegt viðbragð Það er eðlilegt að finna fyrir kvíða, kvíði er hluti af öryggiskerfi líkamans og lætur okkur vita þegar ógn gæti steðjað að. Til dæmis á kvíðaviðbragðið (tilfinningin kvíði) að virkjast þegar hættulegt dýr eltir okkur. Þá eykst blóðflæði til stóru vöðva líkamans svo við séum betur í stakk búin til að berjast eða hlaupa hratt í öruggt skjól. Við þetta dofna gjarnan fingur og tær, tunga eða varir vegna skerts blóðflæðis til þeirra líkamsparta. Svo er það klassíski hnúturinn í maganum, en þegar kvíðaviðbragðið fer af stað setur líkaminn minni orku í meltinguna. Sjón okkar breytist svo við getum betur fylgst með hættunni sem steðjar að, því fylgja jafnvel sjóntruflanir og sársaukaþröskuldur hækkar um stund. Vöðvaspenna eykst og stundum finnum við fyrir skjálfta. Þetta er leið líkamans til að keyra sig í gang fyrir átök. Þetta eru nokkur einkenni kvíðaviðbragðsins og hafa þau öll ákveðinn tilgang: þau hjálpa okkur að flýja úr hættu eða berjast gegn hættunni og lifa af. En hvernig virkar þetta árið 2020 þar sem við þurfum nú sjaldan að hlaupa undan rándýri eins og ljóni? Kvíðaviðbragðið virkar nefnilega nákvæmlega eins óháð því hver hættan er eða hvort um raunverulega ógn ræðir. Það nægir til dæmis að við höldum að innbrotsþjófur sé heima hjá okkur að nóttu til svo kvíðaviðbragðið fari í gang. Það er misjafnt á milli fólks hvað það óttast, sumum nægir að hugsa til þess að falla á prófi, gera sig að fífli, villast á leiðinni á nýjan stað, fara í sprautu, keyra bíl eða halda fyrirlestur. Það er ekki viðfangsefnið sem skiptir öllu, heldur það að við trúum því að eitthvað slæmt gæti gerst sem ógnar okkur á einhvern hátt. Það er alltaf þetta sama kvíðaviðbragð sem virkjast. Viðbrögð okkar við kvíðanum skipta máli Við finnum öll fyrir kvíða einhverntíma á ævinni. Hjá mörgum er það tilfinning sem kemur og fer og truflar ekki daglegt líf. Þegar svo er telst kvíðinn fullkomlega eðlilegur. Það er til dæmis eðlilegt að við verðum kvíðin þegar við tökum stórar ákvarðanir, eignumst börn, flytjum, byrjum í nýju starfi, skiljum við maka, eigum í rifrildi við einhvern, þegar veikindi eru í fjölskyldu eða dauðsföll. Annað er uppi á teningnum þegar kvíðaröskun hefur myndast en þá virkjast kvíðaviðbragðið í sífellu og truflar daglegt líf. Þá er líklegt að viðbrögð okkar við kvíðanum fari að næra kvíðann og viðhalda vandanum. Taka má dæmi um konu sem er hrædd við hunda. Í hvert skipti sem eitthvað í umhverfinu gefur til kynna að hundur sé nálægt virkjast kvíðaviðbragð hennar. Þegar kvíðaviðbragðið fer af stað leitar hún í öruggt skjól. Þá hverfur kvíðinn og segja má að heilinn fái verðlaun í formi þess að líðan verður snögglega betri. Þegar konan flýr hunda endurtekið eru heilanum send þau skilaboð að hundar séu einmitt hættulegir. Heilinn lærir nefnilega af viðbrögðum okkar. Ef við hegðum okkur eins og það sé hætta, skráir heilinn upplýsingar um að hætta sé á ferðum og varar okkur við næst í svipuðum aðstæðum. Tökum líka dæmi um strák sem er myrkfælinn. Hann er sannfærður um að í myrkrinu leynist vondur trúður og þorir því ekki einn á klósettið um nótt. Þegar hann vaknar og þarf að pissa fer kvíðaviðbragðið í gang í hans líkama, hnútur í maga, skjálfti og máttleysi í fótunum. Líkaminn býr sig undir átök. Hann hleypur inn til foreldra sinna og biður einhvern að fylgja sér því annars gæti trúðurinn étið hann. Stundum grípa foreldrar til þess ráðs að segja: ,,Hvað er þetta, það er enginn trúður hér”, en komast fljótt að því að það virkar ekki. Þegar við erum hrædd þá höfum við ekki jafn góða rökhugsun eins og þegar við erum óhrædd og róleg og það dugir ekki til að heyra að við þurfum ekkert að óttast. Þegar kvíðaviðbragðið virkjast erum við gjarnan enn sannfærðari um að okkar túlkun á því sem er að eiga sér stað sé rétt: að það sé trúður sem bíði eftir að éta okkur, að við séum við dauðans dyr. Sú upplifun er raunveruleg þótt engin hætta steðji að. Það er því hegðunin í aðstæðunum sem skiptir hvað mestu máli. Svo lengi sem strákurinn hleypur hratt inn og út af baðinu, forðast að horfa á staðinn þar sem trúðurinn gæti beðið hans, heldur í sér í stað þess að voga sér inn á klósett, verður hann áfram hræddur við trúðinn í myrkrinu og sannfærður um að ef hann hefði ekki hraðað sér, hefði voðinn verið vís. Heilinn fær verðlaun í hvert skipti sem hann náði að flýja hættuna -hjúkket! Við sjálf kennum heilanum hvað hann á að hræðast með okkar eigin hegðun, því skiptir svo miklu máli, ef við erum haldin kvíðaröskun, að mæta því sem við óttumst án öryggisráðstafana. Annað er uppi á teningnum þegar um raunverulega hættu er að ræða, þá er eðlilegt og skynsamlegt að forða sér. Það er okkar verkefni að kenna heilanum með okkar viðbrögðum við hverju hann á að vara okkur. Þannig getum við haft áhrif á okkar eigið öryggiskerfi. Kvíði er því bara eðlileg tilfinning en kvíðaröskun kallast það þegar kvíðaviðbragðið stýrir ítrekað því sem við gerum. Þá erum við farin að hegða okkur út frá kvíða og förum oft á mis við að gera það sem okkur raunverulega langar. Höfundur er sálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina.
Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar
Skoðun Gaza sveltur til dauða - Tími bréfaskrifta er löngu liðinn Magnús Magnússon,Hjálmtýr Heiðdal skrifar
Skoðun Fái einstaklingar sem eru hættulegir sjálfum sér ekki viðeigandi búsetuúrræði blasir við mikill harmleikur Elínborg Björnsdóttir skrifar
Skoðun Sveitarfélög gegna lykilhlutverki í vistvænni mannvirkjagerð Guðrún Lilja Kristinsdóttir,Bergþóra Góa Kvaran skrifar
Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir Skoðun