Kvíði eða kvíðaröskun? Hulda Jónsdóttir Tölgyes skrifar 5. júní 2020 13:00 Það heyrist oft í samtölum fólks á milli að þessi eða hinn sé með kvíða. Þá fylgir sögunni gjarnan að viðkomandi eigi í erfiðleikum með að takast á við eitthvað ákveðið eins og nám, vinnu, að sinna fjölskyldu eða annað sökum kvíða. Stundum er talað um tilfinninguna kvíða sem vanda, en kvíði er í raun ein af lykiltilfinningum mannsins og er ein og sér ekki vandamálið. Það er nefnilega munur á tilfinningunni kvíða einni og sér og kvíðaröskun. Kvíði er eðlilegt viðbragð Það er eðlilegt að finna fyrir kvíða, kvíði er hluti af öryggiskerfi líkamans og lætur okkur vita þegar ógn gæti steðjað að. Til dæmis á kvíðaviðbragðið (tilfinningin kvíði) að virkjast þegar hættulegt dýr eltir okkur. Þá eykst blóðflæði til stóru vöðva líkamans svo við séum betur í stakk búin til að berjast eða hlaupa hratt í öruggt skjól. Við þetta dofna gjarnan fingur og tær, tunga eða varir vegna skerts blóðflæðis til þeirra líkamsparta. Svo er það klassíski hnúturinn í maganum, en þegar kvíðaviðbragðið fer af stað setur líkaminn minni orku í meltinguna. Sjón okkar breytist svo við getum betur fylgst með hættunni sem steðjar að, því fylgja jafnvel sjóntruflanir og sársaukaþröskuldur hækkar um stund. Vöðvaspenna eykst og stundum finnum við fyrir skjálfta. Þetta er leið líkamans til að keyra sig í gang fyrir átök. Þetta eru nokkur einkenni kvíðaviðbragðsins og hafa þau öll ákveðinn tilgang: þau hjálpa okkur að flýja úr hættu eða berjast gegn hættunni og lifa af. En hvernig virkar þetta árið 2020 þar sem við þurfum nú sjaldan að hlaupa undan rándýri eins og ljóni? Kvíðaviðbragðið virkar nefnilega nákvæmlega eins óháð því hver hættan er eða hvort um raunverulega ógn ræðir. Það nægir til dæmis að við höldum að innbrotsþjófur sé heima hjá okkur að nóttu til svo kvíðaviðbragðið fari í gang. Það er misjafnt á milli fólks hvað það óttast, sumum nægir að hugsa til þess að falla á prófi, gera sig að fífli, villast á leiðinni á nýjan stað, fara í sprautu, keyra bíl eða halda fyrirlestur. Það er ekki viðfangsefnið sem skiptir öllu, heldur það að við trúum því að eitthvað slæmt gæti gerst sem ógnar okkur á einhvern hátt. Það er alltaf þetta sama kvíðaviðbragð sem virkjast. Viðbrögð okkar við kvíðanum skipta máli Við finnum öll fyrir kvíða einhverntíma á ævinni. Hjá mörgum er það tilfinning sem kemur og fer og truflar ekki daglegt líf. Þegar svo er telst kvíðinn fullkomlega eðlilegur. Það er til dæmis eðlilegt að við verðum kvíðin þegar við tökum stórar ákvarðanir, eignumst börn, flytjum, byrjum í nýju starfi, skiljum við maka, eigum í rifrildi við einhvern, þegar veikindi eru í fjölskyldu eða dauðsföll. Annað er uppi á teningnum þegar kvíðaröskun hefur myndast en þá virkjast kvíðaviðbragðið í sífellu og truflar daglegt líf. Þá er líklegt að viðbrögð okkar við kvíðanum fari að næra kvíðann og viðhalda vandanum. Taka má dæmi um konu sem er hrædd við hunda. Í hvert skipti sem eitthvað í umhverfinu gefur til kynna að hundur sé nálægt virkjast kvíðaviðbragð hennar. Þegar kvíðaviðbragðið fer af stað leitar hún í öruggt skjól. Þá hverfur kvíðinn og segja má að heilinn fái verðlaun í formi þess að líðan verður snögglega betri. Þegar konan flýr hunda endurtekið eru heilanum send þau skilaboð að hundar séu einmitt hættulegir. Heilinn lærir nefnilega af viðbrögðum okkar. Ef við hegðum okkur eins og það sé hætta, skráir heilinn upplýsingar um að hætta sé á ferðum og varar okkur við næst í svipuðum aðstæðum. Tökum líka dæmi um strák sem er myrkfælinn. Hann er sannfærður um að í myrkrinu leynist vondur trúður og þorir því ekki einn á klósettið um nótt. Þegar hann vaknar og þarf að pissa fer kvíðaviðbragðið í gang í hans líkama, hnútur í maga, skjálfti og máttleysi í fótunum. Líkaminn býr sig undir átök. Hann hleypur inn til foreldra sinna og biður einhvern að fylgja sér því annars gæti trúðurinn étið hann. Stundum grípa foreldrar til þess ráðs að segja: ,,Hvað er þetta, það er enginn trúður hér”, en komast fljótt að því að það virkar ekki. Þegar við erum hrædd þá höfum við ekki jafn góða rökhugsun eins og þegar við erum óhrædd og róleg og það dugir ekki til að heyra að við þurfum ekkert að óttast. Þegar kvíðaviðbragðið virkjast erum við gjarnan enn sannfærðari um að okkar túlkun á því sem er að eiga sér stað sé rétt: að það sé trúður sem bíði eftir að éta okkur, að við séum við dauðans dyr. Sú upplifun er raunveruleg þótt engin hætta steðji að. Það er því hegðunin í aðstæðunum sem skiptir hvað mestu máli. Svo lengi sem strákurinn hleypur hratt inn og út af baðinu, forðast að horfa á staðinn þar sem trúðurinn gæti beðið hans, heldur í sér í stað þess að voga sér inn á klósett, verður hann áfram hræddur við trúðinn í myrkrinu og sannfærður um að ef hann hefði ekki hraðað sér, hefði voðinn verið vís. Heilinn fær verðlaun í hvert skipti sem hann náði að flýja hættuna -hjúkket! Við sjálf kennum heilanum hvað hann á að hræðast með okkar eigin hegðun, því skiptir svo miklu máli, ef við erum haldin kvíðaröskun, að mæta því sem við óttumst án öryggisráðstafana. Annað er uppi á teningnum þegar um raunverulega hættu er að ræða, þá er eðlilegt og skynsamlegt að forða sér. Það er okkar verkefni að kenna heilanum með okkar viðbrögðum við hverju hann á að vara okkur. Þannig getum við haft áhrif á okkar eigið öryggiskerfi. Kvíði er því bara eðlileg tilfinning en kvíðaröskun kallast það þegar kvíðaviðbragðið stýrir ítrekað því sem við gerum. Þá erum við farin að hegða okkur út frá kvíða og förum oft á mis við að gera það sem okkur raunverulega langar. Höfundur er sálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Hulda Jónsdóttir Tölgyes Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Þegar orðið einelti er gjaldfellt – Til fylgjenda Katrínar Jakobsdóttur Kolbrá Höskuldsdóttir Skoðun Þegar ég heyri nafnið Katrín Jakobsdóttir Hans Alexander Margrétarson Hansen Skoðun Nú vandast valið Ebba Margrét Magnúsdóttir Skoðun Hvaða eiginleika þarf forseti að hafa? Hildur Eir Bolladóttir Skoðun Halldór 18.05.2024 Halldór Ef þú kýst Höllu Tómasdóttur eða Jón Gnarr gætirðu verið að kjósa Katrínu! Ole Anton Bieltvedt Skoðun Halla Hrund eða Katrín? Reynir Böðvarsson Skoðun Birni Bjarnasyni svarað Arnar Þór Jónsson Skoðun Er klassískt frjálslyndi orðið að jaðarskoðun? Kári Allansson Skoðun Góð gildi og staðfesta Höllu Hrundar Margrét Reynisdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Þegar orðið einelti er gjaldfellt – Til fylgjenda Katrínar Jakobsdóttur Kolbrá Höskuldsdóttir skrifar Skoðun Hvaða eiginleika þarf forseti að hafa? Hildur Eir Bolladóttir skrifar Skoðun Þegar ég heyri nafnið Katrín Jakobsdóttir Hans Alexander Margrétarson Hansen skrifar Skoðun Í framhaldi af viðtali við Helgu Þórisdóttur Kári Stefánsson skrifar Skoðun Góð gildi og staðfesta Höllu Hrundar Margrét Reynisdóttir skrifar Skoðun Halla Hrund eða Katrín? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Til áréttingar Kári Stefánsson skrifar Skoðun Kynhluthlaust mál, máltilfinning og forsetaframboð Höskuldur Þráinsson skrifar Skoðun Er klassískt frjálslyndi orðið að jaðarskoðun? Kári Allansson skrifar Skoðun Forseti Íslands veifaði mér Fjóla Einarsdóttir skrifar Skoðun Ákall til framtíðar: Nám í félagsráðgjöf! Steinunn Bergmann skrifar Skoðun Lexía lærð á hálfum degi Stefanía Arnardóttir skrifar Skoðun Ég kýs Helgu Þórisdóttur Gerður Rún Guðlaugsdóttir skrifar Skoðun Yfirborðskenndur stríðsáróður og McCarthýismi hjá háskólaprófessor Tjörvi Schiöth skrifar Skoðun Formaður húsfélagsins Guðmundur Andri Thorsson skrifar Skoðun Opið bréf til landsliðsmanna Íslands í blaki Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Ef þú kýst Höllu Tómasdóttur eða Jón Gnarr gætirðu verið að kjósa Katrínu! Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Kosningum frestað Ása Berglind Hjálmarsdóttir,Hrönn Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Mesti stjórnmálamaðurinn? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Birni Bjarnasyni svarað Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Því miður ekkert annað í stöðunni en að fresta atkvæðagreiðslu um verkefni Heidelberg Gestur Þór Kristjánsson,Erla Sif Markúsdóttir,Sigurbjörg Jenný Jónsdóttir,Grétar Ingi Erlendsson skrifar Skoðun Baldur Þórhallsson er vitur og vís Bryndís Friðgeirsdóttir skrifar Skoðun Kjósum Katrínu Kjartan Ragnarsson skrifar Skoðun Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Nýtt sveitarfélag Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Stafrænn ójöfnuður á upplýsingaöld Stella Samúelsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Varfærnisleg fagnaðarlæti Berglind Sunna Bragadóttir skrifar Skoðun „Ég skal baka fyrir Gunnar en ég kýs Kristján“ Páll Magnússon skrifar Skoðun Daðrað við sölu Björn Sævar Einarsson skrifar Skoðun Rannsóknir á söfnum skapa dýrmæta þekkingu Arndís Bergsdóttr skrifar Sjá meira
Það heyrist oft í samtölum fólks á milli að þessi eða hinn sé með kvíða. Þá fylgir sögunni gjarnan að viðkomandi eigi í erfiðleikum með að takast á við eitthvað ákveðið eins og nám, vinnu, að sinna fjölskyldu eða annað sökum kvíða. Stundum er talað um tilfinninguna kvíða sem vanda, en kvíði er í raun ein af lykiltilfinningum mannsins og er ein og sér ekki vandamálið. Það er nefnilega munur á tilfinningunni kvíða einni og sér og kvíðaröskun. Kvíði er eðlilegt viðbragð Það er eðlilegt að finna fyrir kvíða, kvíði er hluti af öryggiskerfi líkamans og lætur okkur vita þegar ógn gæti steðjað að. Til dæmis á kvíðaviðbragðið (tilfinningin kvíði) að virkjast þegar hættulegt dýr eltir okkur. Þá eykst blóðflæði til stóru vöðva líkamans svo við séum betur í stakk búin til að berjast eða hlaupa hratt í öruggt skjól. Við þetta dofna gjarnan fingur og tær, tunga eða varir vegna skerts blóðflæðis til þeirra líkamsparta. Svo er það klassíski hnúturinn í maganum, en þegar kvíðaviðbragðið fer af stað setur líkaminn minni orku í meltinguna. Sjón okkar breytist svo við getum betur fylgst með hættunni sem steðjar að, því fylgja jafnvel sjóntruflanir og sársaukaþröskuldur hækkar um stund. Vöðvaspenna eykst og stundum finnum við fyrir skjálfta. Þetta er leið líkamans til að keyra sig í gang fyrir átök. Þetta eru nokkur einkenni kvíðaviðbragðsins og hafa þau öll ákveðinn tilgang: þau hjálpa okkur að flýja úr hættu eða berjast gegn hættunni og lifa af. En hvernig virkar þetta árið 2020 þar sem við þurfum nú sjaldan að hlaupa undan rándýri eins og ljóni? Kvíðaviðbragðið virkar nefnilega nákvæmlega eins óháð því hver hættan er eða hvort um raunverulega ógn ræðir. Það nægir til dæmis að við höldum að innbrotsþjófur sé heima hjá okkur að nóttu til svo kvíðaviðbragðið fari í gang. Það er misjafnt á milli fólks hvað það óttast, sumum nægir að hugsa til þess að falla á prófi, gera sig að fífli, villast á leiðinni á nýjan stað, fara í sprautu, keyra bíl eða halda fyrirlestur. Það er ekki viðfangsefnið sem skiptir öllu, heldur það að við trúum því að eitthvað slæmt gæti gerst sem ógnar okkur á einhvern hátt. Það er alltaf þetta sama kvíðaviðbragð sem virkjast. Viðbrögð okkar við kvíðanum skipta máli Við finnum öll fyrir kvíða einhverntíma á ævinni. Hjá mörgum er það tilfinning sem kemur og fer og truflar ekki daglegt líf. Þegar svo er telst kvíðinn fullkomlega eðlilegur. Það er til dæmis eðlilegt að við verðum kvíðin þegar við tökum stórar ákvarðanir, eignumst börn, flytjum, byrjum í nýju starfi, skiljum við maka, eigum í rifrildi við einhvern, þegar veikindi eru í fjölskyldu eða dauðsföll. Annað er uppi á teningnum þegar kvíðaröskun hefur myndast en þá virkjast kvíðaviðbragðið í sífellu og truflar daglegt líf. Þá er líklegt að viðbrögð okkar við kvíðanum fari að næra kvíðann og viðhalda vandanum. Taka má dæmi um konu sem er hrædd við hunda. Í hvert skipti sem eitthvað í umhverfinu gefur til kynna að hundur sé nálægt virkjast kvíðaviðbragð hennar. Þegar kvíðaviðbragðið fer af stað leitar hún í öruggt skjól. Þá hverfur kvíðinn og segja má að heilinn fái verðlaun í formi þess að líðan verður snögglega betri. Þegar konan flýr hunda endurtekið eru heilanum send þau skilaboð að hundar séu einmitt hættulegir. Heilinn lærir nefnilega af viðbrögðum okkar. Ef við hegðum okkur eins og það sé hætta, skráir heilinn upplýsingar um að hætta sé á ferðum og varar okkur við næst í svipuðum aðstæðum. Tökum líka dæmi um strák sem er myrkfælinn. Hann er sannfærður um að í myrkrinu leynist vondur trúður og þorir því ekki einn á klósettið um nótt. Þegar hann vaknar og þarf að pissa fer kvíðaviðbragðið í gang í hans líkama, hnútur í maga, skjálfti og máttleysi í fótunum. Líkaminn býr sig undir átök. Hann hleypur inn til foreldra sinna og biður einhvern að fylgja sér því annars gæti trúðurinn étið hann. Stundum grípa foreldrar til þess ráðs að segja: ,,Hvað er þetta, það er enginn trúður hér”, en komast fljótt að því að það virkar ekki. Þegar við erum hrædd þá höfum við ekki jafn góða rökhugsun eins og þegar við erum óhrædd og róleg og það dugir ekki til að heyra að við þurfum ekkert að óttast. Þegar kvíðaviðbragðið virkjast erum við gjarnan enn sannfærðari um að okkar túlkun á því sem er að eiga sér stað sé rétt: að það sé trúður sem bíði eftir að éta okkur, að við séum við dauðans dyr. Sú upplifun er raunveruleg þótt engin hætta steðji að. Það er því hegðunin í aðstæðunum sem skiptir hvað mestu máli. Svo lengi sem strákurinn hleypur hratt inn og út af baðinu, forðast að horfa á staðinn þar sem trúðurinn gæti beðið hans, heldur í sér í stað þess að voga sér inn á klósett, verður hann áfram hræddur við trúðinn í myrkrinu og sannfærður um að ef hann hefði ekki hraðað sér, hefði voðinn verið vís. Heilinn fær verðlaun í hvert skipti sem hann náði að flýja hættuna -hjúkket! Við sjálf kennum heilanum hvað hann á að hræðast með okkar eigin hegðun, því skiptir svo miklu máli, ef við erum haldin kvíðaröskun, að mæta því sem við óttumst án öryggisráðstafana. Annað er uppi á teningnum þegar um raunverulega hættu er að ræða, þá er eðlilegt og skynsamlegt að forða sér. Það er okkar verkefni að kenna heilanum með okkar viðbrögðum við hverju hann á að vara okkur. Þannig getum við haft áhrif á okkar eigið öryggiskerfi. Kvíði er því bara eðlileg tilfinning en kvíðaröskun kallast það þegar kvíðaviðbragðið stýrir ítrekað því sem við gerum. Þá erum við farin að hegða okkur út frá kvíða og förum oft á mis við að gera það sem okkur raunverulega langar. Höfundur er sálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina.
Þegar orðið einelti er gjaldfellt – Til fylgjenda Katrínar Jakobsdóttur Kolbrá Höskuldsdóttir Skoðun
Ef þú kýst Höllu Tómasdóttur eða Jón Gnarr gætirðu verið að kjósa Katrínu! Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Skoðun Þegar orðið einelti er gjaldfellt – Til fylgjenda Katrínar Jakobsdóttur Kolbrá Höskuldsdóttir skrifar
Skoðun Yfirborðskenndur stríðsáróður og McCarthýismi hjá háskólaprófessor Tjörvi Schiöth skrifar
Skoðun Ef þú kýst Höllu Tómasdóttur eða Jón Gnarr gætirðu verið að kjósa Katrínu! Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Því miður ekkert annað í stöðunni en að fresta atkvæðagreiðslu um verkefni Heidelberg Gestur Þór Kristjánsson,Erla Sif Markúsdóttir,Sigurbjörg Jenný Jónsdóttir,Grétar Ingi Erlendsson skrifar
Skoðun Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon skrifar
Þegar orðið einelti er gjaldfellt – Til fylgjenda Katrínar Jakobsdóttur Kolbrá Höskuldsdóttir Skoðun
Ef þú kýst Höllu Tómasdóttur eða Jón Gnarr gætirðu verið að kjósa Katrínu! Ole Anton Bieltvedt Skoðun