Einu sinni fyrir langa löngu … Þórlindur Kjartansson skrifar 21. september 2018 08:00 Þrátt fyrir hið botnlausa framboð afþreyingarefnis sem börnum stendur til boða, í gegnum síma, snjalltæki, tölvur og sjónvörp - þá er það víða ennþá svo að rödd Bessa Bjarnasonar, þar sem hann les gömul ævintýri (á Spotify), er ein áhrifaríkasta leiðin til þess að skapa kyrrð, ró, eftirtekt og eftirvæntingu meðal barna á öllum aldri. Bessi var auðvitað mikill listamaður og gat með sinni hljómfögru rödd og mátulegum galsa náð að fanga og halda athygli allra þeirra sem á hlýddu, hvort sem það voru börnin, pabbarnir—eða mömmurnar sem samt áttu víst að fá tækifæri til að sofa aðeins lengur á meðan Bessi snérist á plötuspilaranum.Sperrum eyru Að segja sögur; sannar, ýktar, lognar eða skáldaðar—mun hafa verið mikilvægur hluti af samskiptum milli mannfólks frá ómunatíð. Hæfileikinn til þess að binda röð af hugmyndum og staðreyndum saman í áhugaverða frásögn er mikilvægur eiginleiki mannskepnunnar, og þjónar nauðsynlegu hlutverki til þess að auðvelda okkur að skilja umheiminn og koma mikilvægum upplýsingum til skila milli kynslóða. Allt frá því við erum lítil börn erum við þjálfuð til að sperra eyrun, eins og hundur sem heyrir þrusk, þegar við heyrum orðin: „Einu sinni fyrir langa löngu …“ Sögurnar sem við segjum og heyrum breytast eftir því sem við eldumst og þroskumst. Það mætti þó segja að alla ævi getum við flokkað þær í grófum dráttum í tvennt. Annars vegar eru sögur afþreying og hins vegar geta þær talist til bókmennta. Þessi aðgreining á sér stað hvort sem um er að ræða sögur í bóka-, bíó-, sjónvarps- eða ljóðaformi; og þessi aðgreining á líka við óháð því hvort sögurnar eru ætlaðar börnum eða fullorðnum. Hvolpasveitin myndi til dæmis seint flokkast til bókmennta, þótt hún sé klárlega nær því heldur en Dóra landkönnuður. Aðgreiningin á milli afþreyingar og bókmennta á vitaskuld líka við um sögurnar sem fullorðnir lesa, hlusta á eða horfa á. Flestar njósna- og spennusögur eru nánast hreinræktuð afþreying, á meðan sumar sjónvarpsseríur eru í raun margbrotin bókmenntaverk (t.d. Breaking Bad).Bókmenntir og afþreying Í gegnum ævina kynnumst við ótalmörgum sögum og söguhetjum, sem eiga uppruna sinn annaðhvort í vel heppnaðri afþreyingu eða alvarlegri bókmenntum. Sumar þessar sögur verða okkur eftirminnilegri og hjartfólgnari en aðrar; og sumar stoppa stutt við í meðvitund okkar á meðan aðrar taka sér þar ævilanga bólfestu og fylgja okkur alla daga. Sumar sögur tilheyra tilfinningum á vissu æviskeiði en virka kjánalegar þegar reynt er að lesa þær síðar, aðrar eldast illa, sumar reyndust ekkert merkilegar þegar maður loksins hafði þroska til að kafa undir yfirborð þeirra, og upp úr mörgum þeirra vex maður einfaldlega. Það eru til góðar bækur og vondar bækur, vönduð og vel heppnuð afþreying, tilgerðarlegar fagurbókmenntir og allt þar á milli. Og við flokkum auðvitað bækur líka eftir því hvort þær eru ætlaðar börnum eða fullorðnum. En barnasögur skiptast fyrst og fremst í flokka eftir því hvort þær eru algjör afþreying eða geti talist bókmenntir. Og ef þær falla í síðari flokkinn, þá eru þær líka þess eðlis að fullorðnir geta notið þess að lesa þær alla tíð. Frábærar barnabækur eru í fyrsta lagi bókmenntir en í öðru lagi ætlaðar börnum. Barnasögur sem fjalla um ást, tryggð, svik, ótta, dauða, hefnd, fyrirgefningu, átök, eftirsjá, söknuð og þrá eru einmitt þær sem endast lengst í minningunni. Börnin (og við hin) lærum eitthvað um sjálf okkur þegar söguhetjurnar þurfa að glíma við það besta og versta í sjálfum sér, þar sem þær þurfa að vega og meta hvernig þær bregðast við hættu, missi, freistingum, sigrum og ósigrum, sorg og gleði—þá erum við samferða þeim og skoðum um leið okkur sjálf. Það er óþarfi að hlífa börnum of mikið við því hversu flókin blæbrigði mannlegra tilfinninga geta verið. Börn geta vel skilið að Ronja ræningjadóttir getur verið hugrökk og hrædd á sama tíma. Þau skilja líka að Matthías elskar dóttur sína þótt hann sé þrjóskur þurs og þykist ekki vilja tala við hana. Þau skilja líka að Ronja elskar pabba sinn þótt hún komist ekki hjá því að brjótast með offorsi úr kærleiksfangelsinu sem hann hafði byggt henni. Börnin skilja líka vel þá innri togstreitu sem Ronja glímir við þegar hún bjargar Birki Borkasyni, syni erkióvinar föður síns; og skilja þannig að stundum krefst það fórna að breyta rétt og standa með sjálfum sér—og að stundum getur verið stutt á milli skefjalausrar aðdáunar og fullkominnar fyrirlitningar. Allar þessar stóru spurningar eru flóknari, ástríðufyllri og erfiðari heldur en það sem er boðið upp á í prinsessu- og ofurhetjuafþreyingarsúpunni á Netflix. Og í gegnum þessar spurningar, ástríður og tilfinningar verðum við smám saman að þroskaðri manneskjum.Góðar sögur, góðar manneskjur Það er nefnilega engin vitleysa að það sé gott fyrir okkur að lesa góðar bækur og hlusta á góðar sögur. Það er meira að segja búið að rannsaka það, reikna það og sanna það í Excel-skjölum. Fólk sem les bókmenntir þroskar með sér hæfileika til þess að setja sig í spor annarra. Það skilur heiminn betur. Vísindin segja það. Þótt það sé gaman að sjá Súperman sigra Lex Luthor í þúsundasta skiptið þá eru það alvarlegu og margslungnu sögurnar, eins og Bróðir minn ljónshjarta, Litli prinsinn, Blái hnötturinn og Ronja ræningjadóttir—sem börn taka raunverulegu ástfóstri við. Og það er í gegnum þannig sögur sem við lærum og þroskumst. Góðar sögur eru vitaskuld ekki bara alvarlegar, heldur líka góð afþreying—og þær þurfa ekki allar að vera ódauðleg meistaraverk til þess að þær séu þess virði að lesa, sjá og horfa. En óneitanlega batnar veröldin ögn í hvert sinn sem einhver sér eða les söguna um Ronju ræningjadóttur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Menning Þórlindur Kjartansson Mest lesið Um flug geirfuglsins Sigríður Hagalín Björnsdóttir Skoðun Misþyrming íslenskunnar í boði gervigreinds flugfélags: „Icelandair endurræsir afþreyingu, keppnisskyrði flugbjúgukeppnissins og eventýralega þvælu“ María Helga Guðmundsdóttir. Skoðun Ótrúlegur barnaskapur forsetaframbjóðenda Ole Anton Bieltvedt Skoðun Fyrirbærið Wolt - Að taka allan gróðann en enga ábyrgð Halldór Oddsson,Saga Kjartansdóttir Skoðun Munurinn á meðgöngu- og fæðingarsjúkdómum Jóhann Óli Eiðsson Skoðun Skuggasund Margrét Kristín Blöndal Skoðun Stóru fjölmiðlarnir töpuðu kosningunum Sverrir Björnsson Skoðun „Drekkum í dag og iðrumst á morgun!“ Valgerður Rúnarsdóttir Skoðun Milljarðar fyrir verri viðskiptakjör Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Verndun hvala á alþjóðlegum degi hafsins Micah Garen Skoðun Skoðun Skoðun Endurskoðun á hjálpartækjahugtakinu Telma Sigtryggsdóttir skrifar Skoðun Stóru fjölmiðlarnir töpuðu kosningunum Sverrir Björnsson skrifar Skoðun Milljarðar fyrir verri viðskiptakjör Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun „Drekkum í dag og iðrumst á morgun!“ Valgerður Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Fyrirbærið Wolt - Að taka allan gróðann en enga ábyrgð Halldór Oddsson,Saga Kjartansdóttir skrifar Skoðun Skuggasund Margrét Kristín Blöndal skrifar Skoðun Verndun hvala á alþjóðlegum degi hafsins Micah Garen skrifar Skoðun Misþyrming íslenskunnar í boði gervigreinds flugfélags: „Icelandair endurræsir afþreyingu, keppnisskyrði flugbjúgukeppnissins og eventýralega þvælu“ María Helga Guðmundsdóttir. skrifar Skoðun Um flug geirfuglsins Sigríður Hagalín Björnsdóttir skrifar Skoðun Munurinn á meðgöngu- og fæðingarsjúkdómum Jóhann Óli Eiðsson skrifar Skoðun Hinn augum ósýnilegi skaði Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Breytingar á lögum um útlendinga – neikvæð áhrif á réttindi og vernd barna á flótta Eva Bjarnadóttir,Sigurður Árnason skrifar Skoðun Tölum um tilfinningar Sigurþóra Bergsdóttir skrifar Skoðun Ótrúlegur barnaskapur forsetaframbjóðenda Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Menntunarkrafa til leiðsögumanna sem starfa í þjóðgörðum Guðmundur Björnsson skrifar Skoðun Að standa vörð um réttindi og velferð barna um allan heim frá Íslandi Edda Hermannsdóttir skrifar Skoðun Verður þér að góðu? Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir, ,Hólmfríður Sigþórsdóttir skrifar Skoðun Kosningar eru alltaf „taktík” Guðjón Heiðar Pálsson skrifar Skoðun Gildin sem sigldu forsetaembættinu í höfn Hugrún Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Gegnumlýsing - þankabrot frambjóðanda að loknu forsetakjöri Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Halla, ekki Kata Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Getur reiði valdið veikindum? Sigurbjörg Jónsdóttir skrifar Skoðun Ráðherrar hafa áhyggjur af valdbeitingu Tómas Ingvason skrifar Skoðun Taktísk skilyrðing umræðunnar skrifar Skoðun Sameinumst um forvarnir gegn átröskun Karen Daðadóttir,Guðrún Erla Hilmarsdóttir,Elva Björk Bjarnadóttir skrifar Skoðun Ég kýs Michael Jordan (Höllu Hrund Logadóttur) Óskar Arnarson skrifar Skoðun Ástæður til að kjósa Jón Gnarr Helgi Hrafn Gunnarsson skrifar Skoðun Viddi, Bósi Ljósár og Baldur Þórhalls Heimir Hannesson skrifar Skoðun Gerum það! Stefán Hilmarsson skrifar Skoðun Bónaður brjóstkassi og barnaafmæli Þorbjörg Marínósdóttir skrifar Sjá meira
Þrátt fyrir hið botnlausa framboð afþreyingarefnis sem börnum stendur til boða, í gegnum síma, snjalltæki, tölvur og sjónvörp - þá er það víða ennþá svo að rödd Bessa Bjarnasonar, þar sem hann les gömul ævintýri (á Spotify), er ein áhrifaríkasta leiðin til þess að skapa kyrrð, ró, eftirtekt og eftirvæntingu meðal barna á öllum aldri. Bessi var auðvitað mikill listamaður og gat með sinni hljómfögru rödd og mátulegum galsa náð að fanga og halda athygli allra þeirra sem á hlýddu, hvort sem það voru börnin, pabbarnir—eða mömmurnar sem samt áttu víst að fá tækifæri til að sofa aðeins lengur á meðan Bessi snérist á plötuspilaranum.Sperrum eyru Að segja sögur; sannar, ýktar, lognar eða skáldaðar—mun hafa verið mikilvægur hluti af samskiptum milli mannfólks frá ómunatíð. Hæfileikinn til þess að binda röð af hugmyndum og staðreyndum saman í áhugaverða frásögn er mikilvægur eiginleiki mannskepnunnar, og þjónar nauðsynlegu hlutverki til þess að auðvelda okkur að skilja umheiminn og koma mikilvægum upplýsingum til skila milli kynslóða. Allt frá því við erum lítil börn erum við þjálfuð til að sperra eyrun, eins og hundur sem heyrir þrusk, þegar við heyrum orðin: „Einu sinni fyrir langa löngu …“ Sögurnar sem við segjum og heyrum breytast eftir því sem við eldumst og þroskumst. Það mætti þó segja að alla ævi getum við flokkað þær í grófum dráttum í tvennt. Annars vegar eru sögur afþreying og hins vegar geta þær talist til bókmennta. Þessi aðgreining á sér stað hvort sem um er að ræða sögur í bóka-, bíó-, sjónvarps- eða ljóðaformi; og þessi aðgreining á líka við óháð því hvort sögurnar eru ætlaðar börnum eða fullorðnum. Hvolpasveitin myndi til dæmis seint flokkast til bókmennta, þótt hún sé klárlega nær því heldur en Dóra landkönnuður. Aðgreiningin á milli afþreyingar og bókmennta á vitaskuld líka við um sögurnar sem fullorðnir lesa, hlusta á eða horfa á. Flestar njósna- og spennusögur eru nánast hreinræktuð afþreying, á meðan sumar sjónvarpsseríur eru í raun margbrotin bókmenntaverk (t.d. Breaking Bad).Bókmenntir og afþreying Í gegnum ævina kynnumst við ótalmörgum sögum og söguhetjum, sem eiga uppruna sinn annaðhvort í vel heppnaðri afþreyingu eða alvarlegri bókmenntum. Sumar þessar sögur verða okkur eftirminnilegri og hjartfólgnari en aðrar; og sumar stoppa stutt við í meðvitund okkar á meðan aðrar taka sér þar ævilanga bólfestu og fylgja okkur alla daga. Sumar sögur tilheyra tilfinningum á vissu æviskeiði en virka kjánalegar þegar reynt er að lesa þær síðar, aðrar eldast illa, sumar reyndust ekkert merkilegar þegar maður loksins hafði þroska til að kafa undir yfirborð þeirra, og upp úr mörgum þeirra vex maður einfaldlega. Það eru til góðar bækur og vondar bækur, vönduð og vel heppnuð afþreying, tilgerðarlegar fagurbókmenntir og allt þar á milli. Og við flokkum auðvitað bækur líka eftir því hvort þær eru ætlaðar börnum eða fullorðnum. En barnasögur skiptast fyrst og fremst í flokka eftir því hvort þær eru algjör afþreying eða geti talist bókmenntir. Og ef þær falla í síðari flokkinn, þá eru þær líka þess eðlis að fullorðnir geta notið þess að lesa þær alla tíð. Frábærar barnabækur eru í fyrsta lagi bókmenntir en í öðru lagi ætlaðar börnum. Barnasögur sem fjalla um ást, tryggð, svik, ótta, dauða, hefnd, fyrirgefningu, átök, eftirsjá, söknuð og þrá eru einmitt þær sem endast lengst í minningunni. Börnin (og við hin) lærum eitthvað um sjálf okkur þegar söguhetjurnar þurfa að glíma við það besta og versta í sjálfum sér, þar sem þær þurfa að vega og meta hvernig þær bregðast við hættu, missi, freistingum, sigrum og ósigrum, sorg og gleði—þá erum við samferða þeim og skoðum um leið okkur sjálf. Það er óþarfi að hlífa börnum of mikið við því hversu flókin blæbrigði mannlegra tilfinninga geta verið. Börn geta vel skilið að Ronja ræningjadóttir getur verið hugrökk og hrædd á sama tíma. Þau skilja líka að Matthías elskar dóttur sína þótt hann sé þrjóskur þurs og þykist ekki vilja tala við hana. Þau skilja líka að Ronja elskar pabba sinn þótt hún komist ekki hjá því að brjótast með offorsi úr kærleiksfangelsinu sem hann hafði byggt henni. Börnin skilja líka vel þá innri togstreitu sem Ronja glímir við þegar hún bjargar Birki Borkasyni, syni erkióvinar föður síns; og skilja þannig að stundum krefst það fórna að breyta rétt og standa með sjálfum sér—og að stundum getur verið stutt á milli skefjalausrar aðdáunar og fullkominnar fyrirlitningar. Allar þessar stóru spurningar eru flóknari, ástríðufyllri og erfiðari heldur en það sem er boðið upp á í prinsessu- og ofurhetjuafþreyingarsúpunni á Netflix. Og í gegnum þessar spurningar, ástríður og tilfinningar verðum við smám saman að þroskaðri manneskjum.Góðar sögur, góðar manneskjur Það er nefnilega engin vitleysa að það sé gott fyrir okkur að lesa góðar bækur og hlusta á góðar sögur. Það er meira að segja búið að rannsaka það, reikna það og sanna það í Excel-skjölum. Fólk sem les bókmenntir þroskar með sér hæfileika til þess að setja sig í spor annarra. Það skilur heiminn betur. Vísindin segja það. Þótt það sé gaman að sjá Súperman sigra Lex Luthor í þúsundasta skiptið þá eru það alvarlegu og margslungnu sögurnar, eins og Bróðir minn ljónshjarta, Litli prinsinn, Blái hnötturinn og Ronja ræningjadóttir—sem börn taka raunverulegu ástfóstri við. Og það er í gegnum þannig sögur sem við lærum og þroskumst. Góðar sögur eru vitaskuld ekki bara alvarlegar, heldur líka góð afþreying—og þær þurfa ekki allar að vera ódauðleg meistaraverk til þess að þær séu þess virði að lesa, sjá og horfa. En óneitanlega batnar veröldin ögn í hvert sinn sem einhver sér eða les söguna um Ronju ræningjadóttur.
Misþyrming íslenskunnar í boði gervigreinds flugfélags: „Icelandair endurræsir afþreyingu, keppnisskyrði flugbjúgukeppnissins og eventýralega þvælu“ María Helga Guðmundsdóttir. Skoðun
Skoðun Fyrirbærið Wolt - Að taka allan gróðann en enga ábyrgð Halldór Oddsson,Saga Kjartansdóttir skrifar
Skoðun Misþyrming íslenskunnar í boði gervigreinds flugfélags: „Icelandair endurræsir afþreyingu, keppnisskyrði flugbjúgukeppnissins og eventýralega þvælu“ María Helga Guðmundsdóttir. skrifar
Skoðun Breytingar á lögum um útlendinga – neikvæð áhrif á réttindi og vernd barna á flótta Eva Bjarnadóttir,Sigurður Árnason skrifar
Skoðun Að standa vörð um réttindi og velferð barna um allan heim frá Íslandi Edda Hermannsdóttir skrifar
Skoðun Verður þér að góðu? Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir, ,Hólmfríður Sigþórsdóttir skrifar
Skoðun Sameinumst um forvarnir gegn átröskun Karen Daðadóttir,Guðrún Erla Hilmarsdóttir,Elva Björk Bjarnadóttir skrifar
Misþyrming íslenskunnar í boði gervigreinds flugfélags: „Icelandair endurræsir afþreyingu, keppnisskyrði flugbjúgukeppnissins og eventýralega þvælu“ María Helga Guðmundsdóttir. Skoðun