Tímasetning og orðalag ESB-atkvæðagreiðslu enn óákveðið

Gunnar Bragi Sveinsson settist í stól utanríkisráðherra í síðasta mánuði. Fyrir honum liggja margvísleg viðfangsefni, enda er málaflokkurinn yfirgripsmikill. Meðal annars eru mál tengd NATO-aðild Íslands, EES og norðurslóðum, sem verða að öllu óbreyttu einn af burðarásum utanríkisstefnunnar næstu ár. Það sem hefur þó borið hæst fyrstu vikur hans í embætti eru Evrópusambandsmálin. Eins og kunnugt er, gerði ríkisstjórnin hlé á aðildarviðræðum Íslands við ESB og tilkynnti Gunnar Stefan Füle stækkunarstjóra, formlega um þessa ákvörðun fyrir réttri viku.

„Viðtökurnar voru eins og við var að búast,“ segir Gunnar aðspurður. „Þetta kom þeim eðlilega ekki á óvart. Füle sagði sjálfur að þetta væru persónuleg vonbrigði en sýndi þessu að öðru leyti skilning. Það var einmitt það sem við vonuðumst til að heyra, að ESB myndi sýna því skilning að um væri að ræða pólitíska ákvörðun sem byggði á útkomu kosninga.“

Á fundi þínum með Füle var rætt um samskipti ESB og Íslands á næstu árum. Var eitthvað minnst á makríldeiluna?

„Nei, við ræddum makrílinn ekki neitt, enda er ekki rétt að blanda þessu saman. Makrílmálið snýst um viðræður milli nokkurra ríkja, en ákvörðunin [um að gera hlé á aðildarviðræðum] er fyrst og fremst innanríkismál. Varðandi önnur mál, þá tjáði ég þeim að ríkisstjórnin hefði engin önnur áform uppi en að styrkja EES-samninginn ef það er einhver möguleiki. Svo erum við að sjálfsögðu alltaf til í tvíhliða viðræður við ESB um mál þar sem við getum átt samstarf, eins og til dæmis endurnýjanlega orku, viðskipti, menntamál og ýmislegt fleira. Það er í samræmi við það sem við höfum áður sagt, að þrátt fyrir allt erum við ekki á leið út úr Evrópu og viljum eiga gott samstarf við ESB áfram.“

Óvíst með orðalag og tímasetningu þjóðaratkvæðagreiðslu

Þú lést hafa eftir þér í viðtali á dögunum, aðspurður um þjóðaratkvæðagreiðslu um framhald ESB-viðræðna, að óvíst væri um hvað væri spurt. Hvernig sérðu þetta fyrir þér og hvaða tímaramma er rætt um?

„Í fyrsta lagi stendur í stjórnarsáttmálanum að ekki verði gengið lengra nema að undangenginni þjóðaratkvæðagreiðslu. Það þýðir að það verði ekki frekari vinna af hálfu þessarar ríkisstjórnar fyrr en sú þjóðaratkvæðagreiðsla fer fram og þjóðin gefi þá skilaboð um að haldið verði áfram.

Það er ekki búið að ákveða neina tímasetningu og ekki heldur búið að ákveða um hvað verði spurt; hvort spurningin snúist um hvort halda eigi viðræðum áfram eða hvort Ísland eigi að ganga í ESB, og þá með möguleikunum já eða nei. 

Í þessu samhengi er líka vert að spyrja: Alþingi tók ákvörðun um að hefja þessar viðræður. Getur Alþingi þá ákveðið að hætta þeim? Hvers vegna var þjóðin ekki spurð þegar farið var af stað? Mér finnst að þeir sem kalla nú eftir þjóðaratkvæðagreiðslu þurfi að svara því af hverju þjóðin hafi ekki verið spurð þegar ákveðið var að leggja upp í þessa vegferð.“

En var ekki alltaf gert ráð fyrir því að spurt yrði hvort halda ætti viðræðunum áfram?

„Nei. Það eru einhverjir sem hafa talað þannig en það er hvergi gengið út frá því í stjórnarsáttmálanum.“

IPA-verkefni metin hvert fyrir sig

Nú standa nokkur atriði enn út af varðandi aðildarferlið, til dæmis hvað varðar IPA-styrkina. Til stóð að síðasta úthlutun yrði í ár. Hvernig verður því háttað í ljósi stöðunnar?

„Það má skipta þessum verkefnum sem um ræðir í þrennt. Í fyrsta lagi verkefni sem þegar eru byrjuð, svo verkefni sem eru tilbúin og loks verkefni sem eru lengra inni í framtíðinni. 

Niðurstaðan var að láta embættismenn fara yfir öll þessi verkefni og komast að því hver þeirra tengjast aðildarumsókninni beint og hvort önnur tengist henni alls ekki og reyna að flokka hlutina út frá því og sú vinna er komin í gang nú þegar. Það er ljóst að styrkirnir geta nýst okkur að einhverju leyti sem EES-ríki en þarna eru líka verkefni sem eru beintengd aðildarumsókninni og hvert verkefni verður metið fyrir sig.“

Verður þá síðasta úthlutun IPA-styrkja kláruð í einhverjum verkefnum og tekið á móti fjármunum?

„Við munum skoða hvort grundvöllur sé til að halda einhverjum verkefnum áfram eða hvort önnur þurfi augljóslega að slá af vegna þess að þau tengjast viðræðunum og breytingum þeim tengdum. En það er ekki tímabært að segja hversu mörg þau verkefni eru eða hver þau eru.“

Stjórnarskrárbreytingar nauðsyn

Talsvert hefur verið rætt um framtíð EES að undanförnu, meðal annars hvað varðar aðkomu Íslands að gerð reglna sem falla undir samninginn. Hver er ykkar áhersla í þeim málum?

„Við þurfum að skoða hvernig við stöndum okkur í innleiðingum á reglum og tilskipunum sem heyra sjálfkrafa eða beint undir EES-samninginn, en það má ekki gleyma því að þetta er tvíhliða samningur. Þrýstingurinn frá ESB hefur aukist sífellt með hluti sem setja þrýsting á stjórnarskrána bæði hjá okkur og Norðmönnum. 

Ég held að það sé óumflýjanlegt, ef við ætlum að vera áfram í þessu samstarfi og nálgun ESB verður óbreytt, að við þurfum að gera ákveðnar breytingar á stjórnarskránni hjá okkur. Þar þarf þó að vanda mjög til verka því að við megum ekki afsala rétti okkar til að setja niður hælana. Við eigum að geta fylgt eftir eðlilegri þróun þessa samnings án þess að gefa eitthvað eftir af okkar fullveldi eða sjálfsákvörðunarrétti og án þess að þynna út stjórnarskrána. Að sama skapi er eðlilegt að við og hinar EES-þjóðirnar setjum spurningarmerki við þá þróun að þrýstingurinn frá ESB sé stöðugt að aukast í þessum málum.“

Það eru sannarlega leiðir til að gæta hagsmuna Íslands í EES-samvinnunni, einna helst í sameiginlegu EES-nefndinni og á vettvangi Framkvæmdastjórnar ESB þar sem lög og reglur eru upprunnar. Hvaða leiðir teljið þið vænlegastar til árangurs?

„Við höfum áður sagst hafa áhuga á að styrkja okkar veru í Brussel til að koma fyrr að hlutum sem tengjast EES. Það er í samræmi við þingsályktunartillögu frá síðasta þingi og vonandi fáum við afl til þess. Ég held að það sé mikilvægt til að koma í veg fyrir óþarfa núning milli aðila, því það er enginn að tala um að hætta í EES-samstarfinu.“

Breið sátt um norðurslóðir

Málefni norðurslóða hefur skipað stóran sess í utanríkismálum Íslands síðustu árin. Er að vænta stefnubreytingar frá síðasta kjörtímabili?

„Norðurslóðastefna hlýtur alltaf að vera kvik og í stöðugri endurskoðun og við erum að sjálfsögðu að skoða hvernig við getum styrkt þetta samstarf. Við ætlum okkur að sjálfsögðu að vera þátttakendur í þessu starfi. Hvað varðar stefnubreytingu, þá eru allir að þróa sig í þessum málum og við munum fylgja því eftir og gæta hagsmuna Íslands. 

Við eigum ákveðin sóknarfæri, til dæmis hvað varðar miðstöð til leitar og björgunar, sem við munum horfa á áfram. Það er mikilvægt að halda áfram að styrkja samstarf og samráð við þau ríki sem þar eru, en við erum strandríki og munum ekki gefa það eftir að koma að borðinu þegar strandríki hittast og teljum að við getum átt góða bandamenn þar á ýmsum stöðum.

Norðurslóðir eru einn af stóru áherslupunktunum í utanríkisstefnunni næstu ár en það góða í þessum málaflokki er að það hefur verið mikil samstaða um stefnuna inni á Alþingi. Það er mikilvægt að halda því þannig, þó að ef til vill kunni að koma upp skiptar skoðanir um einstök mál.“

Fjölmörg stór mál á dagskrá

Þú hefur talað um „óhikaðri þátttöku“ Íslands í NATO undir þessari ríkisstjórn. Felst einhver raunveruleg stefnubreyting í því?

„Forveri minn í embætti, Össur Skarphéðinsson, gerði mjög vel í að halda góðum samskiptum við NATO og má þakka honum fyrir það. Var hann enda í þröngri stöðu þar sem hinn stjórnarflokkurinn hafði ákveðnar og vel þekktar skoðanir á NATO-samstarfinu. Núverandi ríkisstjórn er einhuga í því að virða okkar skuldbindingar gagnvart NATO á þeim forsendum að þær verði borgaralegs eðlis. Við erum herlaus þjóð og verðum það, en erum einn af stofnaðilum þessa bandalags og höfum ákveðnum skyldum að gegna. Það munum við gera án þess að skammast okkar nokkuð fyrir það.“

Stefna síðustu ríkisstjórnar var að framlög til þróunaraðstoðar færu upp í 0,7% af fjárlögum hvers árs. Verður unnið áfram að því marki?

„Það hefur ekki verið rætt annað en að halda þessu áfram, en það verður að sjálfsögðu að ráðast af stöðu ríkissjóðs og ástandi heima fyrir. Tillagan er hins vegar enn í gildi og ég hef ekki í huga að breyta þessu.“

Samskipti Íslands við nýmarkaðsríki, til dæmis Kina og Indland, hafa verið í deiglunni síðustu misseri. Hvernig sérðu þau mál þróast?

„Við lítum svo á þarna séu ýmis sóknarfæri, en þau verður að nýta af skynsemi og á forsendum íslenskra hagsmuna. Samningurinn við Kína er ágætt dæmi um að Ísland getur gert fríverslunarsamninga við stór og öflug ríki og gætt hagsmuna sinna um leið. Við eigum að vera vakandi fyrir möguleikum í hinum vaxandi ríkjum án þess þó að gefa upp á bátinn aðra markaði. Evrópa er okkar stærsti viðskiptaaðili og verður vonandi áfram, en við lokum að sjálfsögðu engum dyrum.“