Eru skipulagsmál hlutlæg eða huglæg?

Í sumar (20. júlí 2012) birtist alllangt viðtal við Pál Hjaltason, arkitekt og formann Skipulagsráðs Reykjavíkur, í Fréttablaðinu. Þar kom ýmislegt fram sem verðskuldar frekari umræðu en að þessu sinni er lagt út af eftirfarandi ummælum sem höfð eru eftir Páli:

„Það er viss hefð fyrir því að við rífumst um skipulagsmál en það er raunverulega óþarft. Ég lít ekki á skipulagsmál sem huglægan hlut. Skipulagsmál eru raunverulega vísindi. Ef maður passar að öll fagmennska og allar rannsóknir og allar upplýsingar liggi á hreinu þá er engin ástæða til að vera að þjarka mikið um þau mál."

Kannski ætti þessi skoðun formannsins ekki að koma á óvart. Það vantar einmitt huglægu gæðin í mörg þeirra verkefna sem verið hafa hvað mest í umræðunni í sumar. Þau eru vélræn og innantóm. Það vantar í þau tilfinninguna og sálina sem er svo ómissandi til að fólki líði vel. Þetta á t.d. við um Landspítalann, Ingólfstorg og nú síðast hafnarskipulagið eftir því sem hægt er að dæma það af þeim gögnum sem hafa verið kynnt.

Til grundvallar öllu skipulagi liggja bæði hlutlægar og huglægar forsendur. Í fyrri flokknum er t.d. hnattstaða sem er ráðandi um dagsbirtu, hitastig, sólarhæð, skuggavarp og styrkleika og tíðni vinda. Í eina mínútu einu sinni á ári nær sólin að komast 48 gráður yfir sjóndeildarhringinn í Reykjavík. Í Kaupmannahöfn nær hún þessari hæð á hverjum degi í 3,5 mánuði (hæst 58 gráður) og í London í 4,5 mánuði (hæst 62 gráður).

Ef engin mengun væri í lofthjúpnum myndi dagsbirtan að jafnaði vera minni í Reykjavík en hinum borgunum. Sólargeislarnir falla undir lægra horni á jörðina þannig að sama geislamagn ferðast gegnum meiri lofthjúp og skín á stærri flöt og hitar hann minna. Auk þess eru skuggarnir lengri. Meðalhiti í Reykjavík er 5-10° lægri en í nálægum höfuðborgum sex mánuði á ári. Allt hlutlæg og mælanleg gildi. Í Reykjavík sækjast menn eftir að vera í skjóli og sólskini þegar þeir eru úti. Víða annars staðar sækja menn fremur í andvara og skugga.

Almennt þurfa byggingar í Reykjavík að vera lægri en í höfuðborgum nágrannalandanna og meira bil á milli þeirra til að við njótum birtu, sólar og hlýju. Þannig er þetta í mörgum bestu og fallegustu hverfum borgarinnar. Og það er mikilvægt að þær snúi rétt við sólu og að skjól sé myndað á réttan hátt á réttum stöðum. Í Reykjavík er nánast alltaf kalt í skugga og þar getur legið héla og hálka allan daginn í veðri sem við köllum frábært haustveður.

Skipulagsgerð er flókið ferli þar sem beitt er ýmsum reiknireglum sem geta verið hlutlægar hver um sig. Það er þó engin leið að reikna sig fram til skipulags. Flestar ákvarðanir eru matskenndar og huglægar og oft byggðar á persónulegri reynslu. Hvar á að byggja, hvað á að byggja, fyrir hvern og fyrir hvaða starfsemi? Hvar eiga að vera opin svæði og hversu stór, hvar götur, hve breiðar og með hvaða frágangi? Hvar á að geyma snjóruðning og hvar á að gróðursetja tré og setja niður bekki, hvernig eiga ljósastaurarnir að vera? Allt huglægar ákvarðanir.

Fólk notar líka huglæg og afstæð hugtök við að lýsa umhverfinu. Fallegt og ljótt, hlýtt og kalt, dimmt og bjart, flott, glæsilegt, kósí, óaðlaðandi o.fl. Að lokum miðast allt skipulag við manninn í umhverfinu og að honum líði vel, að hann geti notað jákvæð huglæg hugtök um líðan sína. Á meðan þeir sem ráðskast með skipulag í Reykjavík líta á skipulag sem „hlutlægan hlut" og vísindalega aðgerð verður „þjarkað mikið" og þjarkað til einskis.