Virkir eignarhlutir í fjármálafyrirtækjum

Sérstakar reglur gilda um eignarhald á fjármálafyrirtækjum samkvæmt þeim lögum sem um starfsemi þessara fyrirtækja gilda. Þeir sem hafa hug á að fara með svokallaðan virkan eignarhlut í slíkum fyrirtækjum, skulu sækja fyrirfram um heimild til Fjármálaeftirlitsins.

Hér á eftir verður gerð grein fyrir þessum reglum og til hægðarauka verður eingöngu rætt um fjármálafyrirtæki en sambærileg ákvæði gilda um vátryggingafélög. Ekki verður gerð grein fyrir þeim sérreglum sem gilda um eignarhald og meðferð atkvæðisréttar í sparisjóðum.

Hvað er virkur eignarhlutur?

Með virkum eignarhlut er á átt við beina eða óbeina hlutdeild í fjármálafyrirtæki sem nemur 10% eða meira af eigin fé, stofnfé eða atkvæðisrétti, eða aðra hlutdeild sem gerir kleift að hafa veruleg áhrif á stjórnun viðkomandi fyrirtækis. Sækja þarf fyrir fram um heimild til þess að fara með virkan eignarhlut í fjármálafyrirtæki og það sama gildir ef aðilar auka við eignarhlut sinn þannig að bein eða óbein hlutdeild fari yfir 20, 25, 33 og 50% eða þannig að fjármálafyrirtæki verði talið dótturfélag viðkomandi aðila.

Með óbeinni hlutdeild er átt við að aðili og þeir sem hann er í samstarfi við hafi eignast eða fari sameiginlega með virkan eignarhlut í skilningi laganna. Samstarf telst vera fyrir hendi ef aðilar hafa gert með sér samkomulag um að einn eða fleiri saman nái virkum eignarhlut í félagi, hvort heldur það samkomulag er formlegt eða óformlegt, skriflegt, munnlegt eða með öðrum hætti. Þegar um ákveðin tengsl er að ræða á milli aðila, er þó alltaf talið að samstarf sé fyrir hendi, nema aðilar sýni fram á hið gagnstæða. Tilgangurinn með ákvæðum um óbeina hlutdeild sé m.a. sá að koma í veg fyrir að fjárfestar geti dreift eignarhaldi sínu á ýmis félög innan sömu félagasamstæðu. Sömu sjónarmið eiga við um annars konar tengsl milli hluthafa fjármálafyrirtækis.

Tilgangur ákvæða um virka eignarhluti

Lagaákvæði um virka eignarhluti í fjármálafyrirtækjum byggja á tilskipunum Evrópusambandsins. Tilskipanirnar leggja þá skyldu á herðar aðildarríkjum að sjá til þess að þeir aðilar komist ekki til áhrifa í fjármálafyrirtækjum, sem teljast ekki hæfir til þess, m.t.t. heilbrigðs og trausts reksturs slíkra fyrirtækja.

Ákveðin hætta er talin á því að stórir hluthafar í fjármálafyrirtækjum beiti áhrifum sem fylgja eignarhaldinu, sjálfum sér í hag á kostnað fyrirtækjanna sjálfra, annarra hluthafa eða viðskiptavina fyrirtækjanna. Eftir því sem eignarhlutur er stærri má ætla að meiri hætta sé á að hann skapi eigendum eða tengdum aðilum stöðu eða ávinning umfram það sem felst í ávinningi almennra hluthafa. Ekki er einungis um að ræða hættu á að stórir eigendur misnoti aðstæður sínar með beinum hætti, heldur einnig að stjórnendur viðkomandi fyrirtækja telji sig vera undir þrýstingi frá þeim við tilteknar ákvarðanir. Einnig geta komið upp hagsmunaárekstrar í tengslum við eignarhald eiganda, eða aðila sem tengjast honum, á öðrum fjármálafyrirtækjum eða í tengslum við stjórnarsetu eiganda eða aðila sem honum tengjast í öðrum fjármálafyrirtækjum.

Í greinargerð með lögum um fjármálafyrirtæki, segir að ætla megi að smæð íslenska fjármálamarkaðarins og þröngt eignarhald á íslenskum fjármálafyrirtækjum auki hættuna á slíkum hagsmunaárekstrum. Í þessu samhengi má nefna að undanfarin misseri hefur orðið töluverð umræða um þröngt eignarhald íslensku bankanna og viðskiptatengsl á milli bankanna og stærstu eigenda þeirra. Erlendir lánardrottnar og lánshæfismatsfyrirtæki hafa gefið eignarhaldinu sérstakan gaum og vikið sérstaklega að því í umfjöllun sinni um íslenska fjármálamarkaðinn.

Ekki hefur þó verið talin ástæða til þess að banna að einstakir aðilar geti eignast stóra hluti í fjármálafyrirtækjum enda geta því einnig fylgt kostir, ef um er að ræða hæfa fjárfesta sem stuðlað geta að góðum stjórnunarháttum og framþróun fyrirtækjanna. Ef vel tekst til getur síkt eignarhald ennfremur verið til þess fallið að auka tiltrú almennings og erlendra lánardrottna og lánshæfismatsfyrirtækja á viðkomandi fjármálafyrirtæki og fjármálamarkaðinum í heild sinni. Mikilvægt er hins vegar að veita slíkum hluthöfum aðhald vegna eignarhaldsins og er lagaákvæðum um virka eignarhluti og viðvarandi eftirliti ætlað að draga úr hættunni á því að stórir hluthafar í fjármálafyrirtækjum geti haft skaðleg áhrif á rekstur þeirra.

Mat á hæfi

Ákvörðun Fjármálaeftirlitsins um hvort aðila er veitt heimild til þess að fara með virkan eignarhlut í fjármálafyrirtæki, byggir á mati eftirlitsins á því hvort viðkomandi teljist hæfur til að fara með eignarhlutinn, m.t.t. heilbrigðs og trausts reksturs fyrirtækisins sjálfs en einnig er óhjákvæmilegt að líta til fjármálamarkaðarins í heild sinni að þessu leyti.

Við mat sitt ber Fjármálaeftirlitinu m.a. að hafa hliðsjón af fjárhagsstöðu umsækjanda og aðila sem hann er í nánum tengslum við, af þekkingu og reynslu umsækjanda, hvort eignarhaldið skapi hættu á hagsmunaárekstrum á fjármálamarkaði, stærð þess hlutar eða atkvæðisréttar sem um ræðir, hvort ætla megi að eignarhald umsækjanda muni torvelda eftirlit með hlutaðeigandi fjármálafyrirtæki, hvort umsækjandi hefur gefið Fjármálaeftirlitinu umbeðnar upplýsingar og þær upplýsingar hafi reynst réttar, refsingum sem umsækjandi hefur verið dæmdur til að sæta og hvort hann sæti opinberri rannsókn.

Ef Fjármálaeftirlitið telur umsækjanda ekki hæfan til þess að fara með eignarhlutinn, ber því að synja viðkomandi um leyfi til þess. Í þessu sambandi er rétt að hafa í huga að eignar- og stjórnunartengsl umsækjanda við aðra aðila eða hætta á hagsmunaárekstrum geta valdið því að hann telst ekki hæfur. Fjármálaeftirlitið getur einnig í slíkum tilvikum samþykkt umsókn aðila gegn tilteknum skilyrðum sem eru til þess fallin að daga úr hættu á hagsmunaárekstrum eða takmarka skaðleg áhrif af eignarhaldi. Slík skilyrði geta m.a. snúið að stjórnarsetu, viðskiptum við viðkomandi fjármálafyrirtæki, fjárhagslegum markmiðum umsækjanda og upplýsingagjöf til Fjármálaeftirlitsins.

Úrræði ef umsókn er hafnað eða ef ekki er sótt um leyfiEf aðili eignast eða eykur við virkan eignarhlut þrátt fyrir að Fjármálaeftirlitið hafi hafnað umsókn hans, fellur niður atkvæðisréttur sem fylgir hlutunum og ber viðkomandi að selja þann hlut sem er umfram leyfileg mörk innan tilskilins frests að viðlögðum dagsektum.

Ef aðili hefur ekki sótt um leyfi Fjármálaeftirlitsins til þess að fara með virkan eignarhlut, fellur niður atkvæðisréttur sem er umfram leyfileg mörk og skorar Fjármálaeftirlitið á viðkomandi aðila að leggja fram umsókn. Ef umsókn berst, leggur Fjármálaeftirlitið mat á hana í samræmi við það sem fram kemur hér að framan en ef ekki er sótt um innan tiltekinna tímamarka, ber viðkomandi að selja umframhluti innan tilskilins frests að viðlögðum dagsektum. Lokaorð

Hér að framan hefur verið gerð grein fyrir þeim sjónarmiðum sem búa að baki ákvæðum um eignarhluti í fjármálafyrirtækjum. Í þessu sambandi má nefna að erlendir eftirlitsaðilar þar sem íslensk fjármálafyrirtæki eru með starfsemi treysta á mat Fjármálaeftirlitsins á hæfi aðila sem fara með virkan eignarhlut og á viðvarandi eftirlit með eignarhaldinu.

Einnig hefur verið vikið að umfjöllun erlendra aðila um þröngt eignarhald íslensku bankanna og er ljóst að slík umræða getur haft áhrif á starfsemi þeirra og íslenska fjármálamarkaðinn, m.a. lánshæfismat og lánakjör. Af framangreindu er því ljóst að virkt eftirlit með eignarhaldi fjármálafyrirtækja er afar mikilvægt, ekki síst í ljósi stöðu þeirra sem alþjóðlegra fjármálastofnana .