Hvernig kennum við gagnrýna hugsun? – Umræða sem þarf að halda áfram Guðmundur Björnsson skrifar 9. mars 2025 14:01 Ég átti nú alveg von á að grein sem ég skrifaði nýlega myndi vekja einhver viðbrögð, en ég bjóst ekki við því hve sterk þau yrðu. Í greininni fjallaði ég um samtal sem ég átti við 15 ára ungling sem átti í erfiðleikum með að skilja hugtakið rök þegar hann fékk það verkefni að skrifa rökfærsluritgerð. Ég velti upp spurningunni: Er gagnrýnin hugsun nægilega vel kennd í skólakerfinu? Viðbrögðin létu ekki á sér standa. Sumir tóku undir með mér og töldu þetta áhugaverða spurningu, en aðrir túlkuðu greinina sem ómaklega gagnrýni á kennara, alhæfingu um skólakerfið eða jafnvel pólitíska árás á menntastofnanir. Það er augljóst að þessi umræða vakti sterk viðbrögð – og í stað þess að fara í vörn vil ég nýta tækifærið til að kafa aðeins dýpra og ræða hvernig við getum í raun bætt kennslu í rökhugsun og rökræðu. Hver ber ábyrgð á kennslu í rökhugsun? Ein algengasta gagnrýnin sem ég fékk var að ég væri að alhæfa út frá einu dæmi – að byggja alla umfjöllun mína á samtali við einn nemanda. Þetta er réttmæt athugasemd, en það var aldrei ætlun mín að setja fram grein sem væri byggð á vísindalegri rannsókn. Ég ætlaði einfaldlega að varpa ljósi á stærri spurningu: Ef nemandi á erfitt með að skilja hugtök eins og rök, hvað segir það okkur um kennslu í rökhugsun? Er það merki um að kennarar séu ekki að vinna vinnuna sína? Eða gæti verið að kerfið sjálft gefi þeim ekki nægan tíma og svigrúm til að vinna með þessi hugtök? Eða er þetta jafnvel stærra samfélagslegt vandamál – að samfélagið allt þurfi að leggja meiri áherslu á rökræðu og gagnrýna hugsun? Ég tel að vandinn sé flóknari en svo að hægt sé að benda á einn sökudólg. Það eru ekki bara kennarar sem bera ábyrgð á því að ungmenni læri að hugsa gagnrýnið – samfélagið í heild sinni þarf að stuðla að því að ungt fólk læri að rökræða, efast og rökstyðja skoðanir sínar. Er nóg svigrúm til rökræðu í skólum? Ein athyglisverðasta gagnrýnin sem ég fékk var sú að stærð bekkja og skólakerfið almennt geri það að verkum að nemendur fái ekki nægilegt rými til að æfa sig í rökræðu. „Í allt of stórum hópum skapast ekki nógu gott traust til að æfa sig í rökræðu.“ „Ef nemendur fá ekki rými til að ræða og efast, hvernig eiga þeir þá að læra rökhugsun?“ Ég vil trúa því að íslenskir kennarar leggi sig fram við að kenna rökfærslu og rökræðu, en án nægilegs tíma og rýmis til að æfa sig er spurning hvort nemendur geti náð fullum tökum á þessari færni. Er tjáningarfrelsi í skólum takmarkað? Eitt það óvæntasta sem kom upp í umræðunni var sú skoðun að rými fyrir frjálsa rökræðu væri takmarkað í skólum – jafnvel vegna skoðanakúgunar. „Hvernig má búast við góðri kennslu í rökhugsun þegar augljós skoðanakúgun á sér stað innan skólanna?“ „Kennarar þora ekki að segja skoðanir sínar – hvernig geta þeir þá kennt rökræðu?“ „Óvíða er stunduð tilgangslausari skoðanakúgun en hjá menntastofnunum þessa lands.“ Ég viðurkenni að þetta kom mér á óvart. Ég hafði ekki sett þessa spurningu fram í upprunalegu greininni, en hún er algjörlega gild og verðskuldar frekari umræðu. Er skólakerfið nægilega opið fyrir fjölbreyttum skoðunum? Er verið að vísa í að ákveðnar skoðanir séu ekki velkomnar í umræðu innan skólakerfisins? Eða eru þetta vangaveltur um að skólakerfið sé almennt ekki opið fyrir gagnrýni? Er tjáningarfrelsi takmarkað innan menntakerfisins eða er þetta einfaldlega eðlilegt samspil tjáningarfrelsis og ábyrgðar? Ég hef ekki svar við þessum spurningum – en mér finnst þær mikilvægar og ég tel að þær eigi skilið ítarlegri greiningu. Ég vildi gjarnan heyra frá kennurum og nemendum um þetta. Kennum við börnum okkar að efast? Eitt af lykilmarkmiðum góðrar menntunar er að kenna börnum að spyrja spurninga, að efast og að greina hvað er satt og hvað er ekki satt. Sumir þátttakendur í umræðunni bentu á að það sé ekki bara skólinn sem beri ábyrgð á því að kenna gagnrýna hugsun – heldur líka heimilið og samfélagið allt. „Hvað segir þetta um foreldra?“ „Börn rökræða frá því þau byrja að tala. Ef þau þurfa aldrei að rökstyðja mál sitt er það þá ekki frekar uppeldisvandamál?“ Ég er sammála því að rökhugsun eigi ekki einungis að vera kennd í skólum – hún þarf einnig að vera órjúfanlegur hluti af menningu okkar og uppeldi. Hvert förum við héðan? Þessi umræða hefur sýnt mér að fólk hefur sterkar skoðanir á kennslu í rökhugsun og að við þurfum að kafa dýpra í hvernig gagnrýnin hugsun er kennd og hvað hindrar hana í íslensku samfélagi. Þetta eru spurningar sem mig langar að halda áfram að ræða: Hvernig tryggjum við að skólakerfið gefi nægt svigrúm fyrir rökræðu og röksemdafærslu? Hver er ábyrgð samfélagsins og heimilanna í því að kenna börnum gagnrýna hugsun? Er skólakerfið okkar nægilega opið fyrir fjölbreyttum sjónarmiðum? Er nægt rými fyrir opna og frjálsa rökræðu innan menntakerfisins? Hvernig getum við bætt kennslu í rökræðu og rökhugsun? Ég skora á kennara, foreldra og nemendur að leggja sitt af mörkum til að skapa rými fyrir rökræðu. Gagnrýnin hugsun er lykilhæfni framtíðarinnar – hvernig tryggjum við að hún sé kennd rétt? Gagnrýnin hugsun er ekki bara mikilvæg færni – hún er undirstaða upplýsts samfélags. Ef við viljum byggja framtíð þar sem fólk getur greint á milli staðreynda og rangfærslna, þarf að tryggja að allir fái tækifæri til að þjálfa þessa hæfni í skóla, fjölskyldu og samfélagi. Við getum ekki tekið gagnrýna hugsun sem sjálfsagðan hlut – við verðum að hlúa að henni. Hvernig tryggjum við að hún verði raunverulegur hluti af menntun og umræðu í samfélaginu? Við skulum halda áfram þessari mikilvægu umræðu og vinna saman að lausnum! Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við Háskóla Íslands Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Háskólar Skóla- og menntamál Guðmundur Björnsson Tengdar fréttir Þegar nemendur skilja ekki grundvallarhugtök: Hvað segir það um kennsluna? Nýlega átti ég athyglisvert samtal um skólastarf, sem vakti mig til umhugsunar um hvernig við kennum ungmennum rökhugsun og gagnrýna hugsun. 8. mars 2025 16:01 Mest lesið Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun Hagur hluthafanna alltaf og undantekningarlaust í forgangi Jón Kaldal Skoðun Að flokka hver vinnur og hver tapar Tryggvi Rúnar Brynjarsson Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson Skoðun „Oft er flagð undir fögru skinni“ Guðmunda G. Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Að flokka hver vinnur og hver tapar Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Hagur hluthafanna alltaf og undantekningarlaust í forgangi Jón Kaldal skrifar Skoðun Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson skrifar Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Til hamingju Íslendingar með nýja Óperu Andri Björn Róbertsson skrifar Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson skrifar Skoðun „Oft er flagð undir fögru skinni“ Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir skrifar Skoðun Fjögurra daga vinnuvika – nýr veruleiki? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ráðherra gengur fram án laga Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hagkvæmur kostur utan friðlands Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og inntak Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Sumargjöf Þórunn Sigurðardóttir skrifar Skoðun Hannað fyrir miklu stærri markaði Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Grafarvogur framtíðar verður til Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Málþófið um veiðigjöldin vekur miskunnsama Samverja Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Menntastefna 2030 Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ágætu fyrrum samstarfsaðilar á Þjóðminjasafni Íslands Uggi Jónsson skrifar Skoðun Ferðamannaþorpin - Náttúruvá Þóra B. Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar Skoðun Laxaharmleikur Jóhannes Sturlaugsson skrifar Skoðun Lýðræðið í skötulíki! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Barnaræninginn Pútín Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson skrifar Sjá meira
Ég átti nú alveg von á að grein sem ég skrifaði nýlega myndi vekja einhver viðbrögð, en ég bjóst ekki við því hve sterk þau yrðu. Í greininni fjallaði ég um samtal sem ég átti við 15 ára ungling sem átti í erfiðleikum með að skilja hugtakið rök þegar hann fékk það verkefni að skrifa rökfærsluritgerð. Ég velti upp spurningunni: Er gagnrýnin hugsun nægilega vel kennd í skólakerfinu? Viðbrögðin létu ekki á sér standa. Sumir tóku undir með mér og töldu þetta áhugaverða spurningu, en aðrir túlkuðu greinina sem ómaklega gagnrýni á kennara, alhæfingu um skólakerfið eða jafnvel pólitíska árás á menntastofnanir. Það er augljóst að þessi umræða vakti sterk viðbrögð – og í stað þess að fara í vörn vil ég nýta tækifærið til að kafa aðeins dýpra og ræða hvernig við getum í raun bætt kennslu í rökhugsun og rökræðu. Hver ber ábyrgð á kennslu í rökhugsun? Ein algengasta gagnrýnin sem ég fékk var að ég væri að alhæfa út frá einu dæmi – að byggja alla umfjöllun mína á samtali við einn nemanda. Þetta er réttmæt athugasemd, en það var aldrei ætlun mín að setja fram grein sem væri byggð á vísindalegri rannsókn. Ég ætlaði einfaldlega að varpa ljósi á stærri spurningu: Ef nemandi á erfitt með að skilja hugtök eins og rök, hvað segir það okkur um kennslu í rökhugsun? Er það merki um að kennarar séu ekki að vinna vinnuna sína? Eða gæti verið að kerfið sjálft gefi þeim ekki nægan tíma og svigrúm til að vinna með þessi hugtök? Eða er þetta jafnvel stærra samfélagslegt vandamál – að samfélagið allt þurfi að leggja meiri áherslu á rökræðu og gagnrýna hugsun? Ég tel að vandinn sé flóknari en svo að hægt sé að benda á einn sökudólg. Það eru ekki bara kennarar sem bera ábyrgð á því að ungmenni læri að hugsa gagnrýnið – samfélagið í heild sinni þarf að stuðla að því að ungt fólk læri að rökræða, efast og rökstyðja skoðanir sínar. Er nóg svigrúm til rökræðu í skólum? Ein athyglisverðasta gagnrýnin sem ég fékk var sú að stærð bekkja og skólakerfið almennt geri það að verkum að nemendur fái ekki nægilegt rými til að æfa sig í rökræðu. „Í allt of stórum hópum skapast ekki nógu gott traust til að æfa sig í rökræðu.“ „Ef nemendur fá ekki rými til að ræða og efast, hvernig eiga þeir þá að læra rökhugsun?“ Ég vil trúa því að íslenskir kennarar leggi sig fram við að kenna rökfærslu og rökræðu, en án nægilegs tíma og rýmis til að æfa sig er spurning hvort nemendur geti náð fullum tökum á þessari færni. Er tjáningarfrelsi í skólum takmarkað? Eitt það óvæntasta sem kom upp í umræðunni var sú skoðun að rými fyrir frjálsa rökræðu væri takmarkað í skólum – jafnvel vegna skoðanakúgunar. „Hvernig má búast við góðri kennslu í rökhugsun þegar augljós skoðanakúgun á sér stað innan skólanna?“ „Kennarar þora ekki að segja skoðanir sínar – hvernig geta þeir þá kennt rökræðu?“ „Óvíða er stunduð tilgangslausari skoðanakúgun en hjá menntastofnunum þessa lands.“ Ég viðurkenni að þetta kom mér á óvart. Ég hafði ekki sett þessa spurningu fram í upprunalegu greininni, en hún er algjörlega gild og verðskuldar frekari umræðu. Er skólakerfið nægilega opið fyrir fjölbreyttum skoðunum? Er verið að vísa í að ákveðnar skoðanir séu ekki velkomnar í umræðu innan skólakerfisins? Eða eru þetta vangaveltur um að skólakerfið sé almennt ekki opið fyrir gagnrýni? Er tjáningarfrelsi takmarkað innan menntakerfisins eða er þetta einfaldlega eðlilegt samspil tjáningarfrelsis og ábyrgðar? Ég hef ekki svar við þessum spurningum – en mér finnst þær mikilvægar og ég tel að þær eigi skilið ítarlegri greiningu. Ég vildi gjarnan heyra frá kennurum og nemendum um þetta. Kennum við börnum okkar að efast? Eitt af lykilmarkmiðum góðrar menntunar er að kenna börnum að spyrja spurninga, að efast og að greina hvað er satt og hvað er ekki satt. Sumir þátttakendur í umræðunni bentu á að það sé ekki bara skólinn sem beri ábyrgð á því að kenna gagnrýna hugsun – heldur líka heimilið og samfélagið allt. „Hvað segir þetta um foreldra?“ „Börn rökræða frá því þau byrja að tala. Ef þau þurfa aldrei að rökstyðja mál sitt er það þá ekki frekar uppeldisvandamál?“ Ég er sammála því að rökhugsun eigi ekki einungis að vera kennd í skólum – hún þarf einnig að vera órjúfanlegur hluti af menningu okkar og uppeldi. Hvert förum við héðan? Þessi umræða hefur sýnt mér að fólk hefur sterkar skoðanir á kennslu í rökhugsun og að við þurfum að kafa dýpra í hvernig gagnrýnin hugsun er kennd og hvað hindrar hana í íslensku samfélagi. Þetta eru spurningar sem mig langar að halda áfram að ræða: Hvernig tryggjum við að skólakerfið gefi nægt svigrúm fyrir rökræðu og röksemdafærslu? Hver er ábyrgð samfélagsins og heimilanna í því að kenna börnum gagnrýna hugsun? Er skólakerfið okkar nægilega opið fyrir fjölbreyttum sjónarmiðum? Er nægt rými fyrir opna og frjálsa rökræðu innan menntakerfisins? Hvernig getum við bætt kennslu í rökræðu og rökhugsun? Ég skora á kennara, foreldra og nemendur að leggja sitt af mörkum til að skapa rými fyrir rökræðu. Gagnrýnin hugsun er lykilhæfni framtíðarinnar – hvernig tryggjum við að hún sé kennd rétt? Gagnrýnin hugsun er ekki bara mikilvæg færni – hún er undirstaða upplýsts samfélags. Ef við viljum byggja framtíð þar sem fólk getur greint á milli staðreynda og rangfærslna, þarf að tryggja að allir fái tækifæri til að þjálfa þessa hæfni í skóla, fjölskyldu og samfélagi. Við getum ekki tekið gagnrýna hugsun sem sjálfsagðan hlut – við verðum að hlúa að henni. Hvernig tryggjum við að hún verði raunverulegur hluti af menntun og umræðu í samfélaginu? Við skulum halda áfram þessari mikilvægu umræðu og vinna saman að lausnum! Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við Háskóla Íslands
Þegar nemendur skilja ekki grundvallarhugtök: Hvað segir það um kennsluna? Nýlega átti ég athyglisvert samtal um skólastarf, sem vakti mig til umhugsunar um hvernig við kennum ungmennum rökhugsun og gagnrýna hugsun. 8. mars 2025 16:01
Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun
Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar
Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar
Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar
Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar
Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar
Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun