Þegar raunveruleikinn er forritaður Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 14. febrúar 2025 17:03 Sérhver skák fylgir sínum reglum, sérhvert taflborð hefur sín takmörk, og sérhver leikmaður ræður sínum leik. En hvað gerist þegar leikmennirnir hætta að stýra ferðinni og verða sjálft taflborðið? Þegar ekki er lengur spilað við þig heldur spilað með þig? Leikurinn hefst áreynslulaust. Við skráum okkur á samfélagsmiðla, samþykkjum skilmála sem enginn les, sækjum öpp sem eiga að einfalda lífið. Þjónustan er „ókeypis“, en greiðslan kemur í öðru formi. Með hverri hreyfingu á taflborðinu færast persónuupplýsingar okkar dýpra inn í gagnavædda flóru sem enginn hefur fulla yfirsýn yfir. Gögnin – hegðun, venjur, langanir, efasemdir – verða verðmætasta auðlind samtímans. Fyrirtækin fórna peði en vinna taflmann. Þegar mynstrin verða sýnileg hefst miðtafl upplýsinganna. Stjórnendur leiksins færa sig nær miðjunni, lesa leikstílinn, kortleggja hreyfingarnar. Hvað vekur áhuga? Hvað kallar fram ótta? Hvað kallar fram tilhlökkun? Smám saman þrengist hreyfisviðið, valkostir afmarkast, og frelsið verður tálsýn. Skynjun okkar á sjálfstæðu vali dofnar, því hver ákvörðun hefur þegar verið reiknuð út. Fréttirnar sem birtast, auglýsingarnar sem fanga athyglina, umræðuefnin sem virðast óhjákvæmileg – allt er þetta sniðið að réttu mynstri. Taflið gengur áfram og taflmennirnir halda sig innan sinna reita, uns leikurinn færist inn í endataflið, þar sem markmiðið verður annað en að selja. Þá er ekki lengur reynt að spá fyrir um ákvarðanir heldur móta þær. Efnahagsleg gildi, stjórnmálaskoðanir, jafnvel siðferðileg viðmið taka á sig það form sem þeim var ætlað. Ótti og tortryggni eru vopn, traust og trú tæki. Þegar skynjun á raunveruleikanum er orðin forrituð, er leikurinn unninn. Stjórnvöld hafa reynt varnarleik. GDPR, persónuverndarlög, takmarkanir á gagnasöfnun. En þetta eru aðeins skref til varnar gegn andstæðingi sem sér nokkra leiki fram í tímann. Tryggður er rétturinn til að eyða gögnum – en aðeins þeim sem þú veist af. Áfram gengur taflið og teygir sig ekki lengur einungis inn í netvafrið heldur djúpt inn í grunnkerfi samfélagsins. Gervigreindardrifnar ráðningar útiloka fólk án þess að það viti af því, lánshæfismat er ákvarðað af reikniritum sem enginn skilur nema þau sjálf, tryggingafélög greina staðsetningarsögu og nethegðun til að reikna út áhættu, og stjórnmálaherferðir sníða skilaboð sín að veikleikum. Þeir sem skilja leikinn, stjórna honum. En skákir enda ekki alltaf í mát. Stundum birtist óvænt flétta sem enginn sá fyrir. Það er hægt að vinda ofan af leiknum, brjóta hann upp og neita að færa peðið sem ætlunin var að myndi hreyfast sjálfkrafa. En það gerist ekki með því að haka í reiti í stillingum – heldur með því að skilja mynstrin sem áttu aldrei að sjást og rýna leikreglurnar til að endurskrifa þær. Tæknin þarf að þjóna manneskjunni, ekki markaðnum. Það er kominn tími á öryggi sem sjálfgefið ástand, þar sem varnir gegn eftirliti, árásum og misnotkun eru innbyggðar í grunnkerfi tækniheimsins – ekki valmöguleiki sem notendur þurfa að virkja eða greiða fyrir. Við þurfum dulkóðuð samskipti sem ekki er hægt að rekja, vafra sem tryggja nafnleynd, leitarvélar sem safna ekki gögnum. Gagnagredda verður að víkja fyrir sjálfgefnu öryggi. Gögn eiga að vera í höndum þeirra sem þau varða, tryggð með dulritun og dreifstýrðum lausnum, frekar en geymd á miðlægum netþjónum stórfyrirtækja sem nýta þau í eigin þágu. Dreifstýrðar lausnir, eins og blokkkeðjur, geta veitt einstaklingum raunverulega stjórn á eigin upplýsingum, myndað sjálfbær samfélög þar sem enginn einn getur breytt leikreglunum eftir hentugleika. Við þurfum gagnsæi í stað svartra kassa og reiknirit sem skýrt er hvernig virka – fremur en dulda dómara sem hafa ómæld áhrif á líf fólks. Fyrst og fremst þurfum við meðvitund. Ekki aðeins vitneskju um hvernig kerfið virkar, heldur hugrekki til að segja nei. Til að velja þjónustur sem virða friðhelgi, til að krefjast gagnsæis, til að neita að taka þátt í leik sem var aldrei spilaður með okkur heldur á okkur. Tíminn er skammur, skákin heldur áfram og taflmennirnir færast nær lokatakmarkinu. Ætlum við að spila – eða ætlum við að fleygja borðinu? Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Tækni Mest lesið Halldór 23.8.2025 Halldór „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Skólaskætingur Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson Skoðun Andaðu rólega elskan... Ester Hilmarsdóttir Skoðun Mikilvægi félagasamtaka og magnað maraþon Þuríður Harpa Sigurðardóttir Skoðun Ný sókn í menntamálum Guðmundur Ari Sigurjónsson Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson Skoðun Er Akureyri að missa háskólann sinn? Aðalbjörn Jóhannsson Skoðun Skoðun Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi félagasamtaka og magnað maraþon Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Allt sem ég þarf að gera Dagbjartur Kristjánsson skrifar Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson skrifar Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Notkun ökklabanda Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Skólaskætingur Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir skrifar Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Þjóðarmorð, fálmandi mjálm eða aðgerðir? Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Vin í eyðimörkinni – almenningsbókasöfn borgarinnar Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Er Akureyri að missa háskólann sinn? Aðalbjörn Jóhannsson skrifar Skoðun Tíu staðreyndir um alvarlegustu kvenréttindakrísu heims Stella Samúelsdóttir skrifar Skoðun Ég vildi óska þess að ég hefði hreinlega fengið krabbamein Íris Elfa Þorkelsdóttir skrifar Skoðun Mestu aularnir í Vetrarbrautinni Kári Helgason skrifar Skoðun Fjárfestum í fyrsta bekk, frekar en fangelsum Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Eftirlíking vitundar og hætturnar sem henni fylgja Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Andaðu rólega elskan... Ester Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Gagnvirkni líkama og vitundar til heilbrigðis Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Nýjar lausnir í kennslu – gamlar hindranir Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Kópavogsleiðinn Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Samstarf sem skilar raunverulegum loftslagsaðgerðum Nótt Thorberg skrifar Skoðun Lærum að lesa og reikna Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Loforðið sem borgarstjóri gleymdi Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Kristrún, það er bannað að plata Snorri Másson skrifar Skoðun Öndunaræfingar í boði SFS Vala Árnadóttir skrifar Skoðun Öndum rólega – á meðan húsið brennur Magnús Magnússon skrifar Sjá meira
Sérhver skák fylgir sínum reglum, sérhvert taflborð hefur sín takmörk, og sérhver leikmaður ræður sínum leik. En hvað gerist þegar leikmennirnir hætta að stýra ferðinni og verða sjálft taflborðið? Þegar ekki er lengur spilað við þig heldur spilað með þig? Leikurinn hefst áreynslulaust. Við skráum okkur á samfélagsmiðla, samþykkjum skilmála sem enginn les, sækjum öpp sem eiga að einfalda lífið. Þjónustan er „ókeypis“, en greiðslan kemur í öðru formi. Með hverri hreyfingu á taflborðinu færast persónuupplýsingar okkar dýpra inn í gagnavædda flóru sem enginn hefur fulla yfirsýn yfir. Gögnin – hegðun, venjur, langanir, efasemdir – verða verðmætasta auðlind samtímans. Fyrirtækin fórna peði en vinna taflmann. Þegar mynstrin verða sýnileg hefst miðtafl upplýsinganna. Stjórnendur leiksins færa sig nær miðjunni, lesa leikstílinn, kortleggja hreyfingarnar. Hvað vekur áhuga? Hvað kallar fram ótta? Hvað kallar fram tilhlökkun? Smám saman þrengist hreyfisviðið, valkostir afmarkast, og frelsið verður tálsýn. Skynjun okkar á sjálfstæðu vali dofnar, því hver ákvörðun hefur þegar verið reiknuð út. Fréttirnar sem birtast, auglýsingarnar sem fanga athyglina, umræðuefnin sem virðast óhjákvæmileg – allt er þetta sniðið að réttu mynstri. Taflið gengur áfram og taflmennirnir halda sig innan sinna reita, uns leikurinn færist inn í endataflið, þar sem markmiðið verður annað en að selja. Þá er ekki lengur reynt að spá fyrir um ákvarðanir heldur móta þær. Efnahagsleg gildi, stjórnmálaskoðanir, jafnvel siðferðileg viðmið taka á sig það form sem þeim var ætlað. Ótti og tortryggni eru vopn, traust og trú tæki. Þegar skynjun á raunveruleikanum er orðin forrituð, er leikurinn unninn. Stjórnvöld hafa reynt varnarleik. GDPR, persónuverndarlög, takmarkanir á gagnasöfnun. En þetta eru aðeins skref til varnar gegn andstæðingi sem sér nokkra leiki fram í tímann. Tryggður er rétturinn til að eyða gögnum – en aðeins þeim sem þú veist af. Áfram gengur taflið og teygir sig ekki lengur einungis inn í netvafrið heldur djúpt inn í grunnkerfi samfélagsins. Gervigreindardrifnar ráðningar útiloka fólk án þess að það viti af því, lánshæfismat er ákvarðað af reikniritum sem enginn skilur nema þau sjálf, tryggingafélög greina staðsetningarsögu og nethegðun til að reikna út áhættu, og stjórnmálaherferðir sníða skilaboð sín að veikleikum. Þeir sem skilja leikinn, stjórna honum. En skákir enda ekki alltaf í mát. Stundum birtist óvænt flétta sem enginn sá fyrir. Það er hægt að vinda ofan af leiknum, brjóta hann upp og neita að færa peðið sem ætlunin var að myndi hreyfast sjálfkrafa. En það gerist ekki með því að haka í reiti í stillingum – heldur með því að skilja mynstrin sem áttu aldrei að sjást og rýna leikreglurnar til að endurskrifa þær. Tæknin þarf að þjóna manneskjunni, ekki markaðnum. Það er kominn tími á öryggi sem sjálfgefið ástand, þar sem varnir gegn eftirliti, árásum og misnotkun eru innbyggðar í grunnkerfi tækniheimsins – ekki valmöguleiki sem notendur þurfa að virkja eða greiða fyrir. Við þurfum dulkóðuð samskipti sem ekki er hægt að rekja, vafra sem tryggja nafnleynd, leitarvélar sem safna ekki gögnum. Gagnagredda verður að víkja fyrir sjálfgefnu öryggi. Gögn eiga að vera í höndum þeirra sem þau varða, tryggð með dulritun og dreifstýrðum lausnum, frekar en geymd á miðlægum netþjónum stórfyrirtækja sem nýta þau í eigin þágu. Dreifstýrðar lausnir, eins og blokkkeðjur, geta veitt einstaklingum raunverulega stjórn á eigin upplýsingum, myndað sjálfbær samfélög þar sem enginn einn getur breytt leikreglunum eftir hentugleika. Við þurfum gagnsæi í stað svartra kassa og reiknirit sem skýrt er hvernig virka – fremur en dulda dómara sem hafa ómæld áhrif á líf fólks. Fyrst og fremst þurfum við meðvitund. Ekki aðeins vitneskju um hvernig kerfið virkar, heldur hugrekki til að segja nei. Til að velja þjónustur sem virða friðhelgi, til að krefjast gagnsæis, til að neita að taka þátt í leik sem var aldrei spilaður með okkur heldur á okkur. Tíminn er skammur, skákin heldur áfram og taflmennirnir færast nær lokatakmarkinu. Ætlum við að spila – eða ætlum við að fleygja borðinu? Höfundur er lögfræðingur.
Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar