Stefnumörkun frá 1850, frjálsar listir og Háskóli Íslands Atli Harðarson skrifar 30. nóvember 2023 11:30 Um miðja nítjándu öld tóku stjórnvöld í Kaupmannahöfn ákvörðun um stúdentspróf sem síðan mótaði æðri menntun Danmörku. Sú skipan sem þá var komið á er oft kennd við Johan Nicolai Madvig en hann var menningarmálaráðherra frá 1848 til 1851. Með henni var horfið frá því að láta háskólann annast undirbúning fyrir sérhæft nám. Um leið var námsefni fyrsta árs í háskólanum flutt í framhaldsskóla sem þá voru kallaðir lærðir skólar (á dönsku lærde skoler). Meginhugmynd Madvigs var að almennri menntun háskólaborgara lyki með stúdentsprófum frá lærðu skólunum en háskóli snerist um sérhæfingu. Á þessum tímum var aðeins einn skóli Íslandi sem bjó fólk undir háskólanám og námsskipan hans var breytt til samræmis við stefnuna í Danmörku. Landið heyrði undir Danakonung og Íslendingar sem sóttu háskóla fóru til Kaupmannahafnar. Stefnumörkunin frá árunum kringum 1850 gilti því líka hér. Frjálsar listir og háskólar í Bandaríkjunum Þessi saga rifjaðist upp fyrir mér þegar ég heimsótti St. Lawrence háskóla í New York fylki fyrir fáeinum vikum síðan. Sá skóli leggur áherslu á almenna menntun. Hann er það sem þarlendir kalla „liberal arts college.“ Í Bandaríkjunum skipta slíkir háskólar hundruðum og njóta virðingar. Við flesta þeirra hafa nemendur töluvert val um hvernig þeir setja nám sitt saman. Sá sem velur til dæmis líffræði sem aðalgrein getur varið drjúgum hluta námstímans í tungumál, sagnfræði, tölvufræði, heimspeki eða annað sem skólinn býður upp á. Nám í frjálsum listum á að stuðla að víðsýni, almennri þekkingu og getu til skynsamlegrar rökræðu fremur en að gera nemendur að sérfræðingum í einni grein eða búa þá undir eitt starf. Orðalagið „frjálsar listir“ á íslensku og „liberal arts“ á ensku er sótt til lærdómsmanna í Rómaveldi eins og Cicero (á fyrstu öld f. Kr.) og Seneca (á fyrstu öld e. Kr.) sem notuðu orðin „artes liberales“ til að lýsa hugsjónum sínum um menntun sem þeir töldu hæfa frjálsum mönnum. Lærdómurinn sem þeir höfðu mestar mætur á var vísindi, heimspeki, bókmenntir og listir sem þróuðust á Grikklandi nokkrum öldum fyrr. Seinna, þegar komið var fram á miðaldir, var víða talað um hinar sjö frjálsu listir sem æðri skólar kenndu. Þær voru málfræði, mælskulist, rökfræði, rúmfræði, talnafræði, tónlist og stjörnufræði. Á seinni tímum er orðalagið ekki tengt þessum námsgreinum sérstaklega heldur er það notað um breiða almenna menntun sem færir nemendum vitsmunalegan þroska og skilning á menningu, náttúru og samfélagi. Ákvörðunin um verkaskiptingu framhaldsskóla og háskóla sem tekin var í Danmörku um 1850 á sér ekki samsvörun í bandarískri skólasögu. Vestan hafs hefur menntakerfið þróast öðru vísi en í flestum Evrópulöndum. Fyrir vikið er fjöldi bandarískra háskólaborgara með almenna menntun í frjálsum listum fremur en sérmenntun í einni grein. Til viðbótar má svo nefna að skil skólastiga þar eru öðru vísi en hjá okkur. Þar eru grunn- og framhaldsskóli samtals tólf ár og þar af er framhaldsskólinn fjögur. Nám í háskóla til bakkalárgráðu (fyrstu háskólagráðu) er í flestum tilvikum fjögur ár en ekki þrjú eins og hér. Ætti Háskóli Íslands að bjóða upp á nám í frjálsum listum? Á síðustu árum hafa allnokkrir háskólar í Evrópu sótt fyrirmyndir til Bandaríkjanna og tekið að bjóða bakkalárnám í frjálsum listum þar sem hver nemandi leggur stund á margar námsgreinar. Þetta svarar kalli tímans enda þarf sífellt meiri lærdóm til að átta sig á tilverunni og geta lagt gott til í rökræðum um heill okkar og farsæld. Ef til vill er kominn tími til að endurskoða þá stefnu sem mörkuð var í ráðherratíð Madvigs fyrir rúmlega eitt hundrað og sjötíu árum. Ég hef starfað við Háskóla Íslands um árabil og þykist þekkja hann allvel. Að mínu viti hefur skólinn allt sem þarf til að bjóða upp á gott nám í frjálsum listum, sambærilegt við það sem stundað er við virta „liberal arts colleges“ í Bandaríkjunum. Það er trúlega vel hægt að búa til 15 til 60 eininga pakka í fjölmörgum fræðigreinum án þess að stofna til margra nýrra námskeiða eða hrófla mikið við námsleiðum sem fyrir eru. Nemandi getur þá sett saman þriggja ára nám úr nokkrum slíkum pökkum. (Eitt námsár er 60 einingar og bakkalárpróf alls 180 einingar.) Ég held að það sé erfitt að vita fyrir fram hvað yrði mikil aðsókn að námi af þessu tagi. Mér þykir þó vel trúlegt að til sé hópur fólks sem getur hugsað sér að starfa við ferðaþjónustu og vill til dæmis læra jarðfræði, Íslandssögu, ferðamálafræði og eitt eða fleiri erlend tungumál á háskólastigi. Mér þykir líka vel líklegt að margt fólk sem hefur áhuga á að starfa við fjölmiðla vilji blandað nám af þessu tagi. Einnig er vert að nefna að gildandi lög um kennaramenntun gera fólki fremur auðvelt að afla sér kennsluréttinda eftir bakkalárpróf sem er samsett úr mörgum greinum og sennilega hefur skólakerfið þörf fyrir fólk með slíka menntun. Það er til dæmis vel líklegt að þetta sé greiðasta leiðin til að fjölga kennurum sem eru sæmilega undir það búnir að kenna raungreinar á unglingastigi grunnskóla. Mér finnst líka trúlegt að svona námstækifæri fjölgi þeim sem halda áfram að læra erlend tungumál eftir lok framhaldsskóla og ekki veitir af. Síðast en ekki síst nefni ég sem rök fyrir þessari tillögu að stjórnmálin og samfélagsumræðan þurfa á fólki að halda sem býr í senn yfir víðsýni og þekkingu á mörgum sviðum. Atli Harðarson er prófessor við Menntavísindasvið Háskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla- og menntamál Háskólar Atli Harðarson Mest lesið Heilbrigðiskerfi Íslands - Látum verkin tala! Victor Guðmundsson Skoðun Minni sóun, meiri verðmæti Heiða Björg Hilmisdóttir Skoðun Tími formanns Afstöðu liðinn Ólafur Ágúst Hraundal Skoðun Hvar á ég heima? Aðgengi fólks með POTS að heilbrigðisþjónustu Hugrún Vignisdóttir Skoðun Hróplegt óréttlæti í lífeyrismálum Finnbjörn A. Hermansson Skoðun „Við getum ekki": Þrjú orð sem svíkja börn á hverjum degi Hjördís Eva Þórðardóttir Skoðun Hvítþvottur í skugga samstöðu – þegar lögreglan mótmælir því sem hún sjálf reynir að þagga niður Daníel Þór Bjarnason Skoðun Íslendingar – rolluþjóð með framtíð í hampi Sigríður Ævarsdóttir Skoðun Lærum af reynslunni Hlöðver Skúli Hákonarson Skoðun Konukot Sigmar Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Ógnar stjórnleysi á landamærunum íslensku samfélagi? Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Grímulaus aðför að landsbyggðinni Sigurður Ingi Jóhannsson skrifar Skoðun Menningarstríð í borginni Hildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Málfrelsið Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Austurland lykilhlekkur í varnarmálum Ragnar Sigurðsson skrifar Skoðun Áhyggjur af fyrirhugaðri sameiningu Hljóðbókasafns Íslands Snævar Ívarsson skrifar Skoðun Fjárfesting í færni Maj-Britt Hjördís Briem skrifar Skoðun Hvar á ég heima? Aðgengi fólks með POTS að heilbrigðisþjónustu Hugrún Vignisdóttir skrifar Skoðun Lærum af reynslunni Hlöðver Skúli Hákonarson skrifar Skoðun Hvítþvottur í skugga samstöðu – þegar lögreglan mótmælir því sem hún sjálf reynir að þagga niður Daníel Þór Bjarnason skrifar Skoðun „Við getum ekki": Þrjú orð sem svíkja börn á hverjum degi Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Hróplegt óréttlæti í lífeyrismálum Finnbjörn A. Hermansson skrifar Skoðun Tími formanns Afstöðu liðinn Ólafur Ágúst Hraundal skrifar Skoðun Þögnin sem mótar umræðuna Snorri Ásmundsson skrifar Skoðun Minni sóun, meiri verðmæti Heiða Björg Hilmisdóttir skrifar Skoðun Yfirborðskennd tiltekt Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Konukot Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Hvers vegna ekki bókun 35? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Íslendingar – rolluþjóð með framtíð í hampi Sigríður Ævarsdóttir skrifar Skoðun Við hvað erum við hrædd? Ingvi Hrafn Laxdal Victorsson skrifar Skoðun Höfuðborgin eftir fimmtíu ár, hvað erum við að tala um? Samúel Torfi Pétursson skrifar Skoðun Pólitískt ofbeldi, fasismi og tvískinnungur valdsins Davíð Aron Routley,Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Örugg heilbrigðisþjónusta fyrir öll börn frá upphafi - Alþjóðlegur dagur sjúklingaöryggis 2025 María Heimisdóttir skrifar Skoðun Einn pakki á dag Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfi Íslands - Látum verkin tala! Victor Guðmundsson skrifar Skoðun Hörmungarnar sem heimurinn hunsar Ragnar Schram skrifar Skoðun Dýrasti staður í heimi Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar Skoðun Grafið undan grunnstoð ríka samfélagsins Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Mennskan er fórnarlamb Menningarstríðsins! - Tilvist fólks er aldrei hugmyndafræði eða skoðun! Arna Magnea Danks skrifar Skoðun Milljarðar evra streyma enn til Pútíns Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Um miðja nítjándu öld tóku stjórnvöld í Kaupmannahöfn ákvörðun um stúdentspróf sem síðan mótaði æðri menntun Danmörku. Sú skipan sem þá var komið á er oft kennd við Johan Nicolai Madvig en hann var menningarmálaráðherra frá 1848 til 1851. Með henni var horfið frá því að láta háskólann annast undirbúning fyrir sérhæft nám. Um leið var námsefni fyrsta árs í háskólanum flutt í framhaldsskóla sem þá voru kallaðir lærðir skólar (á dönsku lærde skoler). Meginhugmynd Madvigs var að almennri menntun háskólaborgara lyki með stúdentsprófum frá lærðu skólunum en háskóli snerist um sérhæfingu. Á þessum tímum var aðeins einn skóli Íslandi sem bjó fólk undir háskólanám og námsskipan hans var breytt til samræmis við stefnuna í Danmörku. Landið heyrði undir Danakonung og Íslendingar sem sóttu háskóla fóru til Kaupmannahafnar. Stefnumörkunin frá árunum kringum 1850 gilti því líka hér. Frjálsar listir og háskólar í Bandaríkjunum Þessi saga rifjaðist upp fyrir mér þegar ég heimsótti St. Lawrence háskóla í New York fylki fyrir fáeinum vikum síðan. Sá skóli leggur áherslu á almenna menntun. Hann er það sem þarlendir kalla „liberal arts college.“ Í Bandaríkjunum skipta slíkir háskólar hundruðum og njóta virðingar. Við flesta þeirra hafa nemendur töluvert val um hvernig þeir setja nám sitt saman. Sá sem velur til dæmis líffræði sem aðalgrein getur varið drjúgum hluta námstímans í tungumál, sagnfræði, tölvufræði, heimspeki eða annað sem skólinn býður upp á. Nám í frjálsum listum á að stuðla að víðsýni, almennri þekkingu og getu til skynsamlegrar rökræðu fremur en að gera nemendur að sérfræðingum í einni grein eða búa þá undir eitt starf. Orðalagið „frjálsar listir“ á íslensku og „liberal arts“ á ensku er sótt til lærdómsmanna í Rómaveldi eins og Cicero (á fyrstu öld f. Kr.) og Seneca (á fyrstu öld e. Kr.) sem notuðu orðin „artes liberales“ til að lýsa hugsjónum sínum um menntun sem þeir töldu hæfa frjálsum mönnum. Lærdómurinn sem þeir höfðu mestar mætur á var vísindi, heimspeki, bókmenntir og listir sem þróuðust á Grikklandi nokkrum öldum fyrr. Seinna, þegar komið var fram á miðaldir, var víða talað um hinar sjö frjálsu listir sem æðri skólar kenndu. Þær voru málfræði, mælskulist, rökfræði, rúmfræði, talnafræði, tónlist og stjörnufræði. Á seinni tímum er orðalagið ekki tengt þessum námsgreinum sérstaklega heldur er það notað um breiða almenna menntun sem færir nemendum vitsmunalegan þroska og skilning á menningu, náttúru og samfélagi. Ákvörðunin um verkaskiptingu framhaldsskóla og háskóla sem tekin var í Danmörku um 1850 á sér ekki samsvörun í bandarískri skólasögu. Vestan hafs hefur menntakerfið þróast öðru vísi en í flestum Evrópulöndum. Fyrir vikið er fjöldi bandarískra háskólaborgara með almenna menntun í frjálsum listum fremur en sérmenntun í einni grein. Til viðbótar má svo nefna að skil skólastiga þar eru öðru vísi en hjá okkur. Þar eru grunn- og framhaldsskóli samtals tólf ár og þar af er framhaldsskólinn fjögur. Nám í háskóla til bakkalárgráðu (fyrstu háskólagráðu) er í flestum tilvikum fjögur ár en ekki þrjú eins og hér. Ætti Háskóli Íslands að bjóða upp á nám í frjálsum listum? Á síðustu árum hafa allnokkrir háskólar í Evrópu sótt fyrirmyndir til Bandaríkjanna og tekið að bjóða bakkalárnám í frjálsum listum þar sem hver nemandi leggur stund á margar námsgreinar. Þetta svarar kalli tímans enda þarf sífellt meiri lærdóm til að átta sig á tilverunni og geta lagt gott til í rökræðum um heill okkar og farsæld. Ef til vill er kominn tími til að endurskoða þá stefnu sem mörkuð var í ráðherratíð Madvigs fyrir rúmlega eitt hundrað og sjötíu árum. Ég hef starfað við Háskóla Íslands um árabil og þykist þekkja hann allvel. Að mínu viti hefur skólinn allt sem þarf til að bjóða upp á gott nám í frjálsum listum, sambærilegt við það sem stundað er við virta „liberal arts colleges“ í Bandaríkjunum. Það er trúlega vel hægt að búa til 15 til 60 eininga pakka í fjölmörgum fræðigreinum án þess að stofna til margra nýrra námskeiða eða hrófla mikið við námsleiðum sem fyrir eru. Nemandi getur þá sett saman þriggja ára nám úr nokkrum slíkum pökkum. (Eitt námsár er 60 einingar og bakkalárpróf alls 180 einingar.) Ég held að það sé erfitt að vita fyrir fram hvað yrði mikil aðsókn að námi af þessu tagi. Mér þykir þó vel trúlegt að til sé hópur fólks sem getur hugsað sér að starfa við ferðaþjónustu og vill til dæmis læra jarðfræði, Íslandssögu, ferðamálafræði og eitt eða fleiri erlend tungumál á háskólastigi. Mér þykir líka vel líklegt að margt fólk sem hefur áhuga á að starfa við fjölmiðla vilji blandað nám af þessu tagi. Einnig er vert að nefna að gildandi lög um kennaramenntun gera fólki fremur auðvelt að afla sér kennsluréttinda eftir bakkalárpróf sem er samsett úr mörgum greinum og sennilega hefur skólakerfið þörf fyrir fólk með slíka menntun. Það er til dæmis vel líklegt að þetta sé greiðasta leiðin til að fjölga kennurum sem eru sæmilega undir það búnir að kenna raungreinar á unglingastigi grunnskóla. Mér finnst líka trúlegt að svona námstækifæri fjölgi þeim sem halda áfram að læra erlend tungumál eftir lok framhaldsskóla og ekki veitir af. Síðast en ekki síst nefni ég sem rök fyrir þessari tillögu að stjórnmálin og samfélagsumræðan þurfa á fólki að halda sem býr í senn yfir víðsýni og þekkingu á mörgum sviðum. Atli Harðarson er prófessor við Menntavísindasvið Háskóla Íslands.
Hvítþvottur í skugga samstöðu – þegar lögreglan mótmælir því sem hún sjálf reynir að þagga niður Daníel Þór Bjarnason Skoðun
Skoðun Hvítþvottur í skugga samstöðu – þegar lögreglan mótmælir því sem hún sjálf reynir að þagga niður Daníel Þór Bjarnason skrifar
Skoðun Pólitískt ofbeldi, fasismi og tvískinnungur valdsins Davíð Aron Routley,Karl Héðinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Örugg heilbrigðisþjónusta fyrir öll börn frá upphafi - Alþjóðlegur dagur sjúklingaöryggis 2025 María Heimisdóttir skrifar
Skoðun Mennskan er fórnarlamb Menningarstríðsins! - Tilvist fólks er aldrei hugmyndafræði eða skoðun! Arna Magnea Danks skrifar
Hvítþvottur í skugga samstöðu – þegar lögreglan mótmælir því sem hún sjálf reynir að þagga niður Daníel Þór Bjarnason Skoðun