Að vera sænskur jafnaðarmaður eða íslenskur Nanna Hermannsdóttir skrifar 30. maí 2021 12:01 Á dögunum birtist á Vísi grein Guðbrands Einarssonar, þingframbjóðanda Viðreisnar, um muninn á sænskum og íslenskum jafnaðarmönnum. Ég er í meistaranámi um norræn velferðarkerfi og því vakti titill greinarinnar áhuga minn. Ekki tók langan tíma að sjá að verið væri að tala fyrir aukinni einkavæðingu á velferðarþjónustu (1). Guðbrandur byggir grein sína eingöngu á eigin skoðunum og reynslu af því að búa í Svíþjóð fyrir nokkrum áratugum en kastar því fram sem staðreyndum. Af einhverri ástæðu virðumst við ekki gera þá kröfu til stjórnmálamanna að þeir vísi í heimildir. Nú var ég ekki fædd þegar Guðbrandur bjó í Svíþjóð en ég bý hins vegar þar núna. Svo skemmtilega vill einnig til að ég er í þessum skrifuðu orðum að vinna í meistararitgerð sem fjallar um einkavæðingu í heilbrigðiskerfinu á norðurlöndunum og er því ansi upplýst um hver raunveruleg staða er. Einkavæðingin í Svíþjóð Guðbrandur vill að við, Íslendingar, stígum skref í átt að aukinni markaðsvæðingu í velferðarþjónustu og virðist telja það eiga eitthvað skylt við stefnu sænskra jafnaðarmanna (s. Socialdemokraterna). Þetta er áhugavert í ljósi þess hvernig einkavæðingin í Svíþjóð kom til. Hér kemur smá sagnfræði. Jafnaðarstefnan ruddi sér rúms í Svíþjóð um aldamótin 1900 og byggist á jafnrétti, lýðræði og frelsi. Stefnan náði almennilega flugi í kjölfar kreppunnar miklu og við tók 44 ára valdatíð jafnaðarmanna. Með upprisu nýfrjálshyggjunar í kringum 1980 byrjaði að draga úr fylgi flokksins. Árið 1983 opnaði fyrsti einkarekni leikskólinn í Svíþjóð. Ári síðar voru samþykkt lög í sænska þinginu sem bönnuðu ríkisstuðning við leikskóla sem reknir eru í hagnaðarskyni (jafnaðarmenn í ríkisstjórn). Árið 1991 voru lögin frá 1984 afnumin og ári síðar voru ríkisstyrkir leyfðir til hagnaðardrifinna skóla óháð skólastigi (Moderaterna leiða ríkisstjórn hægri flokkanna) (2). Sama ár var fyrsta einkarekna heilsugæslan með opinberum stuðningi opnuð. Næsta skref var tekið með innleiðingu laga um „valfrelsi í heilbrigðisþjónustu“ á árunum 2009 og 2010 (Moderaterna leiða ríkisstjórn hægri flokkanna), sem hóf hina miklu innreið einkarekinna heilsugæsla í sænskt heilbrigðiskerfi. Stuttu síðar birtust vísbendingar um óþrifnað, slæma umönnun og rentusókn á elliheimilum samhliða háum arðgreiðslum (Carema skandallinn). Þetta hafði, og hefur enn, mikil áhrif á umræðuna um einkarekstur í sænska velferðarkerfinu. Breytingar í átt að aukinni einkavæðingu í Svíþjóð hafa því verið gerðar þegar sænskir jafnaðarmenn eru í stjórnarandstöðu. Viltu einfalt kerfi eða flókið? Guðbrandur talar um að í Svíþjóð hafi verið gott upplýsingaflæði um réttindi hans. Hann hafi fengið hinar ýmsu upplýsingar beint inn um lúguna og að sumt hafi jafnvel gerst sjálfkrafa (3). Hann fullyrðir að annað hafi verið uppi á teningnum á Íslandi á sama tíma (4). Um meint upplýsingaflæði vil ég segja eftirfarandi: það eina sem hefur borist inn um lúguna hjá mér eru bæklingar frá einkafyrirtækjum sem vilja fá mig í viðskipti. Heilsugæslur að berjast um viðskipti mín og tryggingafélög að reyna að sannfæra mig um að ég sé alveg að fara að deyja. Þetta er ótrúlega ógagnsætt kerfi og umrætt upplýsingaflæði er svo „gott“ að ég veit enn ekki almennilega hvernig og hvert ég fer til læknis (þrátt fyrir að hafa reynt). Heilbrigðisþjónusta hinna sænsku jafnaðarmanna Guðbrandur heldur því fram að „fyrirkomulag heilbrigðisþjónustu [vefjist] ekkert fyrir jafnaðarmönnum fyrirheitna landsins“ og að sænskir jafnaðarmenn treysti „markaðnum“ betur en íslenskir jafnaðarmenn. Hér er nú ansi frjálslega farið með staðreyndir. Raunin er sú að þetta er ansi umdeilt málefni í „fyrirheitna landinu“ en afstaða jafnaðarmanna er nokkuð skýr. Í stefnu flokksins kemur fram að þau vilji draga úr þeirri þróun sem hefur átt sér stað undanfarna áratugi og setja hertari reglur um reksturinn. Varla líður sá dagur að jafnaðarmenn í Svíþjóð skrifi ekki grein um „vinstjakt i välfärden“ (is. gróðaveiðar í velferðarþjónustu). Enn fremur vill aukinn meirihluti Svía auka takmarkanir á einkarekstri í velferðarþjónustu (heilbrigðisþjónustu, skólum og umönnun). Upplýst umræða Í stað þess að hjakka sífellt í sama farinu og skreyta umræður um einkavæðingu með orðræðu um valfrelsi og hagkvæmni er um að gera að ræða málefnið af alvöru. Sá einkarekstur sem þegar er til staðar á Íslandi er falinn í ógagnsæjum frumskógi sem lobbýistar sérgreinalækna hafa ræktað undanfarna áratugi. Svipað er uppi á teningnum í Svíþjóð. Þessi skortur á gagnsæi fyrirbyggir gagnrýna umræðu og raunverulega skoðun á þeirri hagkvæmni sem einkavæðingu heilbrigðisþjónustu er ætlað að stuðla að. Helstu áhrif fjölgunar einkarekinna heilsugæslustöðva í Svíþjóð síðastliðinn áratug eru því þau að skerða lýðræðislegt eftirlit með notkun skattfjár auk þess að skila eigendum þeirra talsverðum upphæðum í eigin vasa. Samtímis hefur heilsugæslum fjölgað langmest þar sem minnst þörf er á þeim (á þéttbýlum svæðum með háar meðaltekjur), svo ekki hafa jafnaðarsjónarmið riðið feitum hesti hjá eigendum þeirra. Því er um að gera að stíga upp og svara því til hvernig forðast má sama ósætti um arðgreiðslur, rekstrarform og gæðakröfur og upp hafa komið í Svíþjóð. (1) Hinn séríslenski greinarmunur sem gerður er á einkarekstri og einkavæðingu, í þeim tilgangi að láta einkarekstur líta betur út - því það sé sko ekki einkavæðing, er ekki til umræðu hér. Einkavæðing (e. privatization) er yfirheiti og skiptist í grófum dráttum í þrjá undirflokka: eignasölu (gjarnan kallað einkavæðing í íslenskri stjórnmálaumræðu), einkaframkvæmd og einkafjármögnun (sem eru bæði einhverskonar afbrigði af því sem kallast einkarekstur í íslenskri stjórnmálaumræðu).(2) Það er gaman að segja frá því að ekkert land í heiminum fylgdi fordæmi velferðarríkisins Svíþjóðar en Svíþjóð er eina landið í heiminum sem leyfir ríkisstyrki til hagnaðardrifinna skóla.(3) Guðbrandur virðist þó vera að tala um upplýsingaflæði frá hinu opinbera og ég skil því ekki hvernig það á að vera röksemdarfærsla fyrir aukinni einkavæðingu.(4) Ath. að ekki þarf heldur að sækja sérstaklega um t.d. barnabætur á Íslandi en Guðbrandi virðist finnast óþarfi að taka það fram í samanburðinum. Höfundur er hagfræðingur og meistaranemi í norrænum velferðarkerfum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðun: Kosningar 2021 Nanna Hermannsdóttir Mest lesið Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir Skoðun Refsa fyrst, spyrja svo? Jakob Frímann Magnússon Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego Skoðun Kvennabarátta á tímum bakslags Tatjana Latinovic Skoðun Skoðun Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Kvennabarátta á tímum bakslags Tatjana Latinovic skrifar Skoðun Líttupp - ertu að missa af einhverju? Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson skrifar Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Okur fákeppni og ofurvextir halda uppi verðbólgu Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Óverjandi framkoma við fyrirtæki Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Þegar vitleysan í dómsal slær allt út Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Fræ menntunar – frá Froebel til Jung Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Sjá meira
Á dögunum birtist á Vísi grein Guðbrands Einarssonar, þingframbjóðanda Viðreisnar, um muninn á sænskum og íslenskum jafnaðarmönnum. Ég er í meistaranámi um norræn velferðarkerfi og því vakti titill greinarinnar áhuga minn. Ekki tók langan tíma að sjá að verið væri að tala fyrir aukinni einkavæðingu á velferðarþjónustu (1). Guðbrandur byggir grein sína eingöngu á eigin skoðunum og reynslu af því að búa í Svíþjóð fyrir nokkrum áratugum en kastar því fram sem staðreyndum. Af einhverri ástæðu virðumst við ekki gera þá kröfu til stjórnmálamanna að þeir vísi í heimildir. Nú var ég ekki fædd þegar Guðbrandur bjó í Svíþjóð en ég bý hins vegar þar núna. Svo skemmtilega vill einnig til að ég er í þessum skrifuðu orðum að vinna í meistararitgerð sem fjallar um einkavæðingu í heilbrigðiskerfinu á norðurlöndunum og er því ansi upplýst um hver raunveruleg staða er. Einkavæðingin í Svíþjóð Guðbrandur vill að við, Íslendingar, stígum skref í átt að aukinni markaðsvæðingu í velferðarþjónustu og virðist telja það eiga eitthvað skylt við stefnu sænskra jafnaðarmanna (s. Socialdemokraterna). Þetta er áhugavert í ljósi þess hvernig einkavæðingin í Svíþjóð kom til. Hér kemur smá sagnfræði. Jafnaðarstefnan ruddi sér rúms í Svíþjóð um aldamótin 1900 og byggist á jafnrétti, lýðræði og frelsi. Stefnan náði almennilega flugi í kjölfar kreppunnar miklu og við tók 44 ára valdatíð jafnaðarmanna. Með upprisu nýfrjálshyggjunar í kringum 1980 byrjaði að draga úr fylgi flokksins. Árið 1983 opnaði fyrsti einkarekni leikskólinn í Svíþjóð. Ári síðar voru samþykkt lög í sænska þinginu sem bönnuðu ríkisstuðning við leikskóla sem reknir eru í hagnaðarskyni (jafnaðarmenn í ríkisstjórn). Árið 1991 voru lögin frá 1984 afnumin og ári síðar voru ríkisstyrkir leyfðir til hagnaðardrifinna skóla óháð skólastigi (Moderaterna leiða ríkisstjórn hægri flokkanna) (2). Sama ár var fyrsta einkarekna heilsugæslan með opinberum stuðningi opnuð. Næsta skref var tekið með innleiðingu laga um „valfrelsi í heilbrigðisþjónustu“ á árunum 2009 og 2010 (Moderaterna leiða ríkisstjórn hægri flokkanna), sem hóf hina miklu innreið einkarekinna heilsugæsla í sænskt heilbrigðiskerfi. Stuttu síðar birtust vísbendingar um óþrifnað, slæma umönnun og rentusókn á elliheimilum samhliða háum arðgreiðslum (Carema skandallinn). Þetta hafði, og hefur enn, mikil áhrif á umræðuna um einkarekstur í sænska velferðarkerfinu. Breytingar í átt að aukinni einkavæðingu í Svíþjóð hafa því verið gerðar þegar sænskir jafnaðarmenn eru í stjórnarandstöðu. Viltu einfalt kerfi eða flókið? Guðbrandur talar um að í Svíþjóð hafi verið gott upplýsingaflæði um réttindi hans. Hann hafi fengið hinar ýmsu upplýsingar beint inn um lúguna og að sumt hafi jafnvel gerst sjálfkrafa (3). Hann fullyrðir að annað hafi verið uppi á teningnum á Íslandi á sama tíma (4). Um meint upplýsingaflæði vil ég segja eftirfarandi: það eina sem hefur borist inn um lúguna hjá mér eru bæklingar frá einkafyrirtækjum sem vilja fá mig í viðskipti. Heilsugæslur að berjast um viðskipti mín og tryggingafélög að reyna að sannfæra mig um að ég sé alveg að fara að deyja. Þetta er ótrúlega ógagnsætt kerfi og umrætt upplýsingaflæði er svo „gott“ að ég veit enn ekki almennilega hvernig og hvert ég fer til læknis (þrátt fyrir að hafa reynt). Heilbrigðisþjónusta hinna sænsku jafnaðarmanna Guðbrandur heldur því fram að „fyrirkomulag heilbrigðisþjónustu [vefjist] ekkert fyrir jafnaðarmönnum fyrirheitna landsins“ og að sænskir jafnaðarmenn treysti „markaðnum“ betur en íslenskir jafnaðarmenn. Hér er nú ansi frjálslega farið með staðreyndir. Raunin er sú að þetta er ansi umdeilt málefni í „fyrirheitna landinu“ en afstaða jafnaðarmanna er nokkuð skýr. Í stefnu flokksins kemur fram að þau vilji draga úr þeirri þróun sem hefur átt sér stað undanfarna áratugi og setja hertari reglur um reksturinn. Varla líður sá dagur að jafnaðarmenn í Svíþjóð skrifi ekki grein um „vinstjakt i välfärden“ (is. gróðaveiðar í velferðarþjónustu). Enn fremur vill aukinn meirihluti Svía auka takmarkanir á einkarekstri í velferðarþjónustu (heilbrigðisþjónustu, skólum og umönnun). Upplýst umræða Í stað þess að hjakka sífellt í sama farinu og skreyta umræður um einkavæðingu með orðræðu um valfrelsi og hagkvæmni er um að gera að ræða málefnið af alvöru. Sá einkarekstur sem þegar er til staðar á Íslandi er falinn í ógagnsæjum frumskógi sem lobbýistar sérgreinalækna hafa ræktað undanfarna áratugi. Svipað er uppi á teningnum í Svíþjóð. Þessi skortur á gagnsæi fyrirbyggir gagnrýna umræðu og raunverulega skoðun á þeirri hagkvæmni sem einkavæðingu heilbrigðisþjónustu er ætlað að stuðla að. Helstu áhrif fjölgunar einkarekinna heilsugæslustöðva í Svíþjóð síðastliðinn áratug eru því þau að skerða lýðræðislegt eftirlit með notkun skattfjár auk þess að skila eigendum þeirra talsverðum upphæðum í eigin vasa. Samtímis hefur heilsugæslum fjölgað langmest þar sem minnst þörf er á þeim (á þéttbýlum svæðum með háar meðaltekjur), svo ekki hafa jafnaðarsjónarmið riðið feitum hesti hjá eigendum þeirra. Því er um að gera að stíga upp og svara því til hvernig forðast má sama ósætti um arðgreiðslur, rekstrarform og gæðakröfur og upp hafa komið í Svíþjóð. (1) Hinn séríslenski greinarmunur sem gerður er á einkarekstri og einkavæðingu, í þeim tilgangi að láta einkarekstur líta betur út - því það sé sko ekki einkavæðing, er ekki til umræðu hér. Einkavæðing (e. privatization) er yfirheiti og skiptist í grófum dráttum í þrjá undirflokka: eignasölu (gjarnan kallað einkavæðing í íslenskri stjórnmálaumræðu), einkaframkvæmd og einkafjármögnun (sem eru bæði einhverskonar afbrigði af því sem kallast einkarekstur í íslenskri stjórnmálaumræðu).(2) Það er gaman að segja frá því að ekkert land í heiminum fylgdi fordæmi velferðarríkisins Svíþjóðar en Svíþjóð er eina landið í heiminum sem leyfir ríkisstyrki til hagnaðardrifinna skóla.(3) Guðbrandur virðist þó vera að tala um upplýsingaflæði frá hinu opinbera og ég skil því ekki hvernig það á að vera röksemdarfærsla fyrir aukinni einkavæðingu.(4) Ath. að ekki þarf heldur að sækja sérstaklega um t.d. barnabætur á Íslandi en Guðbrandi virðist finnast óþarfi að taka það fram í samanburðinum. Höfundur er hagfræðingur og meistaranemi í norrænum velferðarkerfum.
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar
Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar
Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun