Hagfræðingur sem gerði gagn Þorvaldur Gylfason skrifar 19. september 2019 08:00 Reykjavík – Ég hitti hann fyrst á fundi í Tennessee 1985. Hann hét Martin Weitzman og var þá rösklega fertugur prófessor í hagfræði í Tækniháskólanum í Massachusetts (MIT) en hann færði sig nokkrum árum síðar yfir í Harvard-háskóla hinum megin við Charles-ána sem rennur í gegnum Boston. Það sást langar leiðir að þar fór mikill töffari og hann var þegar þetta var í þann veginn að verða heimsfrægur fyrir kenningu sem New York Times kallaði í forustugrein eitt merkasta framlag hagfræðings í 50 ár. Leiðarahöfundur blaðsins átti við að tæp 50 ár voru þá liðin frá því er faðir þjóðhagfræðinnar, John Maynard Keynes, hafði lagt til leið til að girða fyrir djúpar efnahagskreppur. Stígum á bensíngjöfina ef hagkerfið lendir í lægð, sagði Keynes, og stígum á bremsuna til að sporna gegn ofþenslu. Þessi einfalda uppskrift útheimti vandlegan rökstuðning og er enn í fullu gildi og dugði eftirminnilega til að aftra fjármálakreppunni í Norður-Ameríku og Vestur-Evrópu fyrir áratug frá því að leiða af sér nýja langvinna heimskreppu. Svo fór ekki. Hagfræði gerir gagn sé vel með hana farið.Hlutaskipti Hugmynd Weitzmans sem New York Times mærði svo mjög og með réttu fjallaði um einfalda leið til að vinna bug á atvinnuleysi samfara verðbólgu sem héldust þá í hendur bæði í Ameríku og Evrópu. Weitzman sagði: Ófullkomin samkeppni á vörumarkaði – fákeppni! – leiðir af sér hærra verð en ella og meðfylgjandi offramboð á vörum og þjónustu svo að seljendur þurfa að bítast um viðskiptavini, t.d. með auglýsingum. Vöruskortur þekkist því varla. Líku máli gegnir um vinnumarkað þar sem ófullkomin samkeppni leiðir af sér hærri laun en ella og meðfylgjandi offramboð vinnuafls og þá um leið atvinnuleysi. Weitzman lagði til einfalda lausn á vandanum: hlutaskipti. Semji launþegar við fyrirtækin um hlut frekar en, eða til viðbótar við, föst laun verða launin ívið lægri en ella, já, en allir fá vinnu. Íslendingar þekkja þetta. Atvinnuleysi er nær óþekkt meðal íslenzkra sjómanna enda hafa hlutaskipti lengi tíðkazt í sjávarútvegi. Atvinnuleysi þekkist varla heldur í Japan þar eð mörg fyrirtæki þar greiða starfsmönnum bæði föst laun og hlut. Hugmynd Weitzmans náði ekki fram að ganga sem almennt úrræði á vinnumarkaði einkum vegna andstöðu þeirra sem myndu þurfa að sætta sig við ívið lægri laun til hagsbóta fyrir heildina.Veiðigjald Martin Weitzman heimsótti Ísland sem ráðgjafi auðlindanefndar undir forustu dr. Jóhannesar Nordal 1998-2000 og kynnti nefndinni margþætt og sumpart nýstárleg rök fyrir veiðigjaldi sem hagkvæmu og réttlátu fiskveiðistjórnarúrræði. Hann sagði ákvörðun veiðigjalds þó ekki eiga heima í höndum stjórnmálamanna heldur óháðra aðila líkt og sjálfsagt þykir t.d. að dómstólar og nú orðið einnig seðlabankar séu óháðir stjórnmálahagsmunum. Skömmu síðar, 2002, var veiðigjald leitt í lög en þó aðeins að nafninu til og þá þannig að Alþingi ákveður gjaldið. Hálfur sigur vannst. Fullnaðarsigur bíður þess að Alþingi staðfesti nýju stjórnarskrána með ákvæðinu um auðlindir í þjóðareigu sem 83% kjósenda lýstu sig fylgjandi í þjóðaratkvæðagreiðslunni 2012. Síðustu ár fjallaði Martin Weitzman einkum um hlýnun loftslags og undirstrikaði hættuna á að mjög ólíklegir atburðir geta gerzt þrátt fyrir allt. Slíkir atburðir eru kenndir við svarta svani. Hann taldi að loftslag gæti hlýnað hratt, m.a. vegna losunar metans úr freðmýrum jarðar, því hann kunni einnig efnafræði. Weitzman hafði löngu fyrr skipað sér í röð fremstu umhverfishagfræðinga heims og fór víða til að reyna að sýna almenningi og stjórnvöldum fram á nauðsyn markvissra aðgerða gegn vánni. Hann kom í þessu skyni m.a. aftur til Íslands 2008. Sjálfum sér samkvæmur lagði hann megináherzlu á þörfina fyrir að draga úr losun koltvísýrings út í andrúmsloftið með skilvirkri gjaldheimtu. Hlýnun loftslags og ofveiði til sjós eru hliðstæð verkefni og útheimta hliðstæðar varnir. Um þetta eru nú orðið nær allir umhverfishagfræðingar á einu máli og ekki bara þeir. Alþjóðabankinn og Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn hafa lýst stuðningi við gjaldheimtu til að draga úr hlýnun loftslags. Skömmu áður en þó ekki fyrr en eftir hrun hafði AGS tekið af skarið og mælt opinskátt með hækkun veiðigjalds hér heima og síðan andmælt lækkun þess. Nú er rödd Martins Weitzman hljóðnuð. Hann lézt fyrir skömmu 77 ára að aldri en hann skilur eftir sig þakkláta samstarfsmenn, vini og aðdáendur um allan heim. Ég er einn þeirra. Hann hélt sig fjarri hamagangi heimsins og kaus heldur að vinna sín verk með hægð. Hann var afburðasnjall hagfræðingur og fjallaði helzt um þau efnahagsmál sem honum þóttu allra brýnust. Atvinnuleysi, óhagkvæmni, ranglæti og umhverfisspjöll að ekki sé talað um heimsvá voru sem eitur í beinum hans. Ævistarf hans allt vitnar um að hann hafði hjartað á réttum stað. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þorvaldur Gylfason Mest lesið Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir Skoðun Ótímabundin leyfi, ótímabundið náttúruníð Elvar Örn Friðriksson Skoðun Katrín og Gunnar? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Breiðholt brennur Eðvarð Hilmarsson Skoðun Er þetta í alvöru verðlaunaefni? Snorri Másson Skoðun Biskup í tengslum Guðrún Karls Helgudóttir Skoðun Er stóraukin lýðræðisþátttaka ekki verðlaunaefni? Einar Freyr Elínarson Skoðun Það vantar vanan og áreiðanlegan mann í verkið Haraldur Ólafsson Skoðun Dýravelferðarmartröð af áður óþekktri stærð Benedikta Guðrún Svavarsdóttir Skoðun Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun Skoðun Skoðun Katrín og Gunnar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ótímabundin leyfi, ótímabundið náttúruníð Elvar Örn Friðriksson skrifar Skoðun Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar Skoðun Er stóraukin lýðræðisþátttaka ekki verðlaunaefni? Einar Freyr Elínarson skrifar Skoðun Árangur gegn verðbólgu Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir skrifar Skoðun Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir skrifar Skoðun Hvar er híbýlaauður? Anna María Bogadóttir skrifar Skoðun Áhugaverðir tímar kalla á áhugaverðan forseta Cody Alexander Skahan skrifar Skoðun Biskup í tengslum Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun Guðrún biskup – til heilla fyrir okkur öll! Arndís Steinþórsdóttir,Glóey Helgudótir Finnsdóttir skrifar Skoðun Dýravelferðarmartröð af áður óþekktri stærð Benedikta Guðrún Svavarsdóttir skrifar Skoðun Uppskera að vori Lilja Dögg Alfreðsdóttir skrifar Skoðun Er menning stórmál? Ingibjörg Ösp Stefánsdóttir skrifar Skoðun Það vantar vanan og áreiðanlegan mann í verkið Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Leikskólamál eru forgangsmál Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir,Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Himinhátt innanlandsflug Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hefur allt sem þarf Vilborg Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Af hverju að gera rekstraráætlun? Karl Sólnes Jónsson skrifar Skoðun Norskur skammtímagróði Gunnlaugur Stefánsson skrifar Skoðun Æpandi vanþekking Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Mannréttindi sama hvað Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Helga Þórisdóttir og fjöregg íslenskrar þjóðar Páll Torfi Önundarson skrifar Skoðun Er þetta í alvöru verðlaunaefni? Snorri Másson skrifar Skoðun Ótímabundin ráðgjöf til ríkisstjórnar Snæbjörn Brynjarsson skrifar Skoðun Lykillinn að orkuskiptunum er úr áli Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Valdarán í Kirkju sjöunda dags aðventista og tengslin við fyrirhugaðar framkvæmdir í Ölfusi Jón Hjörleifur Stefánsson,Ómar Torfason skrifar Skoðun „Vitum ekkert hvað við erum að gera“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Nýtt örorkukerfi – verra þeirra réttlæti Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Dánaraðstoð: Rangfærslur varðandi skrif Læknafélags Íslands Ingrid Kuhlman,Bjarni Jónsson,Sylviane Lecoulte,Steinar Harðarson,Veturliði Þór Stefánsson,Íris Davíðsdóttir skrifar Skoðun Þurfum við að koma Íslandi aftur á rétta braut? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Sjá meira
Reykjavík – Ég hitti hann fyrst á fundi í Tennessee 1985. Hann hét Martin Weitzman og var þá rösklega fertugur prófessor í hagfræði í Tækniháskólanum í Massachusetts (MIT) en hann færði sig nokkrum árum síðar yfir í Harvard-háskóla hinum megin við Charles-ána sem rennur í gegnum Boston. Það sást langar leiðir að þar fór mikill töffari og hann var þegar þetta var í þann veginn að verða heimsfrægur fyrir kenningu sem New York Times kallaði í forustugrein eitt merkasta framlag hagfræðings í 50 ár. Leiðarahöfundur blaðsins átti við að tæp 50 ár voru þá liðin frá því er faðir þjóðhagfræðinnar, John Maynard Keynes, hafði lagt til leið til að girða fyrir djúpar efnahagskreppur. Stígum á bensíngjöfina ef hagkerfið lendir í lægð, sagði Keynes, og stígum á bremsuna til að sporna gegn ofþenslu. Þessi einfalda uppskrift útheimti vandlegan rökstuðning og er enn í fullu gildi og dugði eftirminnilega til að aftra fjármálakreppunni í Norður-Ameríku og Vestur-Evrópu fyrir áratug frá því að leiða af sér nýja langvinna heimskreppu. Svo fór ekki. Hagfræði gerir gagn sé vel með hana farið.Hlutaskipti Hugmynd Weitzmans sem New York Times mærði svo mjög og með réttu fjallaði um einfalda leið til að vinna bug á atvinnuleysi samfara verðbólgu sem héldust þá í hendur bæði í Ameríku og Evrópu. Weitzman sagði: Ófullkomin samkeppni á vörumarkaði – fákeppni! – leiðir af sér hærra verð en ella og meðfylgjandi offramboð á vörum og þjónustu svo að seljendur þurfa að bítast um viðskiptavini, t.d. með auglýsingum. Vöruskortur þekkist því varla. Líku máli gegnir um vinnumarkað þar sem ófullkomin samkeppni leiðir af sér hærri laun en ella og meðfylgjandi offramboð vinnuafls og þá um leið atvinnuleysi. Weitzman lagði til einfalda lausn á vandanum: hlutaskipti. Semji launþegar við fyrirtækin um hlut frekar en, eða til viðbótar við, föst laun verða launin ívið lægri en ella, já, en allir fá vinnu. Íslendingar þekkja þetta. Atvinnuleysi er nær óþekkt meðal íslenzkra sjómanna enda hafa hlutaskipti lengi tíðkazt í sjávarútvegi. Atvinnuleysi þekkist varla heldur í Japan þar eð mörg fyrirtæki þar greiða starfsmönnum bæði föst laun og hlut. Hugmynd Weitzmans náði ekki fram að ganga sem almennt úrræði á vinnumarkaði einkum vegna andstöðu þeirra sem myndu þurfa að sætta sig við ívið lægri laun til hagsbóta fyrir heildina.Veiðigjald Martin Weitzman heimsótti Ísland sem ráðgjafi auðlindanefndar undir forustu dr. Jóhannesar Nordal 1998-2000 og kynnti nefndinni margþætt og sumpart nýstárleg rök fyrir veiðigjaldi sem hagkvæmu og réttlátu fiskveiðistjórnarúrræði. Hann sagði ákvörðun veiðigjalds þó ekki eiga heima í höndum stjórnmálamanna heldur óháðra aðila líkt og sjálfsagt þykir t.d. að dómstólar og nú orðið einnig seðlabankar séu óháðir stjórnmálahagsmunum. Skömmu síðar, 2002, var veiðigjald leitt í lög en þó aðeins að nafninu til og þá þannig að Alþingi ákveður gjaldið. Hálfur sigur vannst. Fullnaðarsigur bíður þess að Alþingi staðfesti nýju stjórnarskrána með ákvæðinu um auðlindir í þjóðareigu sem 83% kjósenda lýstu sig fylgjandi í þjóðaratkvæðagreiðslunni 2012. Síðustu ár fjallaði Martin Weitzman einkum um hlýnun loftslags og undirstrikaði hættuna á að mjög ólíklegir atburðir geta gerzt þrátt fyrir allt. Slíkir atburðir eru kenndir við svarta svani. Hann taldi að loftslag gæti hlýnað hratt, m.a. vegna losunar metans úr freðmýrum jarðar, því hann kunni einnig efnafræði. Weitzman hafði löngu fyrr skipað sér í röð fremstu umhverfishagfræðinga heims og fór víða til að reyna að sýna almenningi og stjórnvöldum fram á nauðsyn markvissra aðgerða gegn vánni. Hann kom í þessu skyni m.a. aftur til Íslands 2008. Sjálfum sér samkvæmur lagði hann megináherzlu á þörfina fyrir að draga úr losun koltvísýrings út í andrúmsloftið með skilvirkri gjaldheimtu. Hlýnun loftslags og ofveiði til sjós eru hliðstæð verkefni og útheimta hliðstæðar varnir. Um þetta eru nú orðið nær allir umhverfishagfræðingar á einu máli og ekki bara þeir. Alþjóðabankinn og Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn hafa lýst stuðningi við gjaldheimtu til að draga úr hlýnun loftslags. Skömmu áður en þó ekki fyrr en eftir hrun hafði AGS tekið af skarið og mælt opinskátt með hækkun veiðigjalds hér heima og síðan andmælt lækkun þess. Nú er rödd Martins Weitzman hljóðnuð. Hann lézt fyrir skömmu 77 ára að aldri en hann skilur eftir sig þakkláta samstarfsmenn, vini og aðdáendur um allan heim. Ég er einn þeirra. Hann hélt sig fjarri hamagangi heimsins og kaus heldur að vinna sín verk með hægð. Hann var afburðasnjall hagfræðingur og fjallaði helzt um þau efnahagsmál sem honum þóttu allra brýnust. Atvinnuleysi, óhagkvæmni, ranglæti og umhverfisspjöll að ekki sé talað um heimsvá voru sem eitur í beinum hans. Ævistarf hans allt vitnar um að hann hafði hjartað á réttum stað.
Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun
Skoðun Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar
Skoðun Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir skrifar
Skoðun Guðrún biskup – til heilla fyrir okkur öll! Arndís Steinþórsdóttir,Glóey Helgudótir Finnsdóttir skrifar
Skoðun Valdarán í Kirkju sjöunda dags aðventista og tengslin við fyrirhugaðar framkvæmdir í Ölfusi Jón Hjörleifur Stefánsson,Ómar Torfason skrifar
Skoðun Dánaraðstoð: Rangfærslur varðandi skrif Læknafélags Íslands Ingrid Kuhlman,Bjarni Jónsson,Sylviane Lecoulte,Steinar Harðarson,Veturliði Þór Stefánsson,Íris Davíðsdóttir skrifar
Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun