Barátta háskóla fyrir aðgangi að eigin rannsóknum Þórný Hlynsdóttir skrifar 23. október 2019 12:30 Þessa viku er vika opins aðgangs um allan heim og mýmörg háskólabókasöfn eru að vekja athygli á aðstöðumun sínum í viðskiptum við útgáfurisa fræðibóka og vísindagreina. Baráttan fyrir opnum aðgangi á sér orðið nokkuð langa sögu og er um margt flókin. Meðal annars vegna stærðarmunar útgáfufyrirtækjanna sem í samanburði við háskólabókasöfn sem eru eins og putar í samanburði við þann Gúllíver sem fyrirtæki á borð við Elsevier eru. Í heimildarmyndinni Paywall frá í fyrra kom í ljós að útgáfurisinn Elsevier reiðir sig á rúmlega 25 milljarða dollara framlög frá háskólum um allan heim fyrir birtingar í viðurkenndum vísindatímaritum. Framlegð eins og þessi þekkist t.d. ekki hjá stærstu tækniþróunarfyrirtækjunum eins og Apple, Facebook og Google og þessi tiltekni útgefandi er ekki einn, þeir eru margir sem hafa helgað sig útgáfu vísindagreina sem fræðimenn háskólanna framleiða. Enda um auðugan garð að gresja því þeir selja háskólunum rannsóknir sínar aftur og verðið hækkar ár frá ári. Hvernig geta háskólarnir og bókasöfn þeirra brugðist við þessum aðstæðum? Því er ekki auðsvarað þar sem rannsóknir háskólanna byggja á því að vísindamenn hafi aðgang að rannsóknum annarra í faginu. Í þeirra huga er það meginhlutverk háskólabókasafna að veita þeim sem mestan aðgang til þess að þeir hafi ávallt aðgang að nýjustu rannsóknum í virtustu tímaritum heims. Og þeir keppast um að fá niðurstöður sinna rannsókna birtar þar því stigamatskerfi háskólanna umbunar þeim í takt við virðingarkerfi tímarita, því virtara, því betri umbun. Já umbun, því þetta hefur bein áhrif á launin þeirra og virðingu innan fræðamannasamfélagsins. Háskólabókasöfn hafa lengi vel unnið að markmiðum opins aðgangs, þannig að rannsóknir sem gerðar eru fyrir opinbert fé, séu aðgengilegar án hindrana. Langt er síðan háskólabókasöfn komu á fót skráningum í sín eigin rafræn varðveislukerfi sem eru öllum opin. Á Íslandi er búið að vinna að því jafnt og þétt frá árinu 2008 þegar Skemmunni var komið á fót en það var fyrsta íslenska varðveislusafnið sem háskólarnir sameinuðust um að reka, fljótlega varð Skemman þó eingöngu að safni fyrir lokaritgerðir háskólanna. Árið 2016 var því öðru rafrænu varðveislusafni komið á fót með það að meginmarkmiði að skrá vísindagreinar eftir íslenska fræðimenn, „Opin vísindi“ er einnig samstarfsverkefni allra íslensku háskólanna. Yfirlýst markmið safnsins er að safninu er „ætlað að tryggja aðgang að útgefnu vísindaefni íslensks rannsóknasamfélags um ókomna tíð“, Afhverju? Til þess að tryggja að háskólarnir þurfi ekki seinna meir að borga fleiri milljónir, hundruði milljóna fyrir að fá aðgang að rannsóknum íslenskra vísindamanna.Flækjustigið hækkar Birtingar samþykktra greina til útgáfu í opnu varðveislusafni háskóla eru háðar leyfi útgefenda, sumir heimila eingöngu „pre-print“ eða „post-print“ útgáfu af innsendum greinum, en heimila ekki birtingu á greinum sem búið er að merkja því tímariti sem samþykkir greinina til birtingar og kaupir af vísindamanninum höfundarrétt hans. Já, því miður. Með slíkum samningum hafa höfundar greina ekki lengur leyfi til að birta PDF útgáfur útgefenda greina sinna. Að baki hverri birtingu í rafrænu varðveislusafni fer því fram mikil vinna við að finna út hvaða eintak af grein megi birta, oft er ekki til önnur gerð en PDF útgáfa útgefandans og þá þarf stundum að semja um birtingargjald við þá. Birtingargjald? Já, mótsvar útgefenda við kröfu um að birta í opnum aðgangi er háð því að höfundur greiði sérstaklega fyrir slíka birtingu sjálfur og þau gjöld eru afar mismunandi, oft á tíðum mjög há. En hvað ef tímaritið er nú þegar í áskrift háskóla fræðimannsins? Er þá ekki verið að tvígreiða fyrir aðganginn? Í Kaupmannahafnarháskóla er verið að rannsaka hvaða tímarit taka birtingargjöld fyrir opinn aðgang og hvort þau tímarit séu líka í áskrift bókasafns skólans. Þannig að verið sé að greiða áskriftargjald og birtingargjald fyrir sama hlut, tvisvar! Íslensku háskólabókasöfnin eru að vinna að því að geta beitt slíkum rannsóknaraðferðum á þau tímarit sem keypt eru.Mögulegar leiðir út úr flækjunni Háskólabókasöfn geta unnið að því að bæta niðurstöður leitarvéla sinna þannig að þær beini notendum frekar í efni í opnum aðgangi en því sem greitt er fyrir. Þau geta unnið að því að fræða og hvetja til slíkra birtinga. Þau munu halda áfram að skrásetja það sem hægt er í opnum aðgangi. Þau geta rannsakað hversu mikið greitt er í birtingargjöld til útgefenda. Þau geta rannsakað notkun á áskriftartímaritum og endurskoðað þær þegar þörf krefur og nýtt fjárveitingar sínar eins skilmerkilega og unnt er. Þetta mjakast, en gengur frekar hægt. Víða gætir orðið óþreyju í hve hægt gengur og háskólabókasöfn í Evrópu hafa undanfarið helst beint spjótum sínum að útgáfurisanum Elsevier og neituðu bæði sænsk og þýsk háskólabókasöfn að kaupa aðgang að stórum pakka tímarita frá Elsevier í fyrra og leita nú annarra leiða til að veita notendum sínum aðgang að tímaritagreinum. En það þarf líka að endurskoða hvað liggur til grundvallar stigamats í framgangskerfum skólanna og auka þar vægi greinabirtinga í opnum aðgangi. Það er hægt að nota Web of Science stigareiknirinn á tímarit í opnum aðgangi á sama hátt og hefðbundin tímarit og fleiri tæki. Margir rannsóknarsjóðir eins og H2020 og FP7 hjá Evrópusambandinu gera orðið kröfu um að rannsóknir fjármagnaðar af þeim skulu birtar í opnum aðgangi. Og ríkisstjórnir landa þurfa einnig að leggja hönd á plóg og gera það að opinberri stefnu sinni að rannsóknir unnar fyrir opinbert fé skuli gerðar aðgengilegar eins og Frakkland gerði í fyrra og unnið er að slíkri stefnu fyrir Ísland í Mennta- og menningarmálaráðuneytinu. Kannski eru háskólar á Íslandi að bíða eftir þeirri stefnu til að geta uppfært sínar, endurskoðað stigamatskerfi eða samið nýjar stefnur um opinn aðgang eða opin vísindi. Hvað sem því líður eru háskólabókasöfnin tilbúin að leiðbeina, fræða og skrásetja rannsóknir íslenskra rannsakenda í opnum aðgangi.Höfundur er upplýsingafræðingur og forstöðumaður bókasafns Háskólans á Bifröst. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla - og menntamál Mest lesið Ríkissjóður snuðaður um stórar fjárhæðir Sigurjón Þórðarson Skoðun Er verið að blekkja almenning og sjómenn? Einar Hannes Harðarson Skoðun Við viljum nafn Jón Kaldal Skoðun Lágkúrulegur hversdagsleiki illskunnar Guðný Gústafsdóttir Skoðun Aðskilnaðurinn hlær Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Stóra skekkjan í 13 ára aldurstakmarki samfélagsmiðla Skúli Bragi Geirdal Skoðun Skilningsleysi á skaðsemi verðtryggingar Guðmundur Ásgeirsson Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson Skoðun Skólamáltíðir í Hafnarfirði. Af hverju bauð enginn í verkið? Davíð Arnar Stefánsson Skoðun Skoðun Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Bætt dagsbirta í Svansvottuðum byggingum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun Skólamáltíðir í Hafnarfirði. Af hverju bauð enginn í verkið? Davíð Arnar Stefánsson skrifar Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Frelsi fylgir ábyrgð Eiríkur Björn Björgvinsson skrifar Skoðun Skilningsleysi á skaðsemi verðtryggingar Guðmundur Ásgeirsson skrifar Skoðun Menntakerfi í fremstu röð Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson skrifar Skoðun Við viljum nafn Jón Kaldal skrifar Skoðun Stóra skekkjan í 13 ára aldurstakmarki samfélagsmiðla Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Er verið að blekkja almenning og sjómenn? Einar Hannes Harðarson skrifar Skoðun Væntingar á villigötum Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Aðskilnaðurinn hlær Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Lágkúrulegur hversdagsleiki illskunnar Guðný Gústafsdóttir skrifar Skoðun Glerþakið brotið á alþjóðlega sjónverndardaginn Sigþór U. Hallfreðsson skrifar Skoðun Fögur fyrirheit sem urðu að engu Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson skrifar Skoðun Ríkissjóður snuðaður um stórar fjárhæðir Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Ruben Amorim og sveigjanleiki – hugleiðingar sálfræðings Andri Hrafn Sigurðsson skrifar Skoðun Framtíðarsýn í samgöngumálum er mosavaxin Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Fimmta iðnbyltingin krefst svara – strax Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Hefur þú skoðanir? Jóhannes Óli Sveinsson skrifar Skoðun Er hurð bara hurð? Sölvi Breiðfjörð skrifar Skoðun Reykjavíkurmódel á kvennaári Sóley Tómasdóttir skrifar Skoðun Ekki er allt sem sýnist Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Sýndu þér umhyggju – Komdu í skimun Ágúst Ingi Ágústsson skrifar Skoðun Eru Bændasamtökin á móti valdeflingu bænda? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Er lægsta verðið alltaf hagstæðast? Karen Ósk Nielsen Björnsdóttir skrifar Sjá meira
Þessa viku er vika opins aðgangs um allan heim og mýmörg háskólabókasöfn eru að vekja athygli á aðstöðumun sínum í viðskiptum við útgáfurisa fræðibóka og vísindagreina. Baráttan fyrir opnum aðgangi á sér orðið nokkuð langa sögu og er um margt flókin. Meðal annars vegna stærðarmunar útgáfufyrirtækjanna sem í samanburði við háskólabókasöfn sem eru eins og putar í samanburði við þann Gúllíver sem fyrirtæki á borð við Elsevier eru. Í heimildarmyndinni Paywall frá í fyrra kom í ljós að útgáfurisinn Elsevier reiðir sig á rúmlega 25 milljarða dollara framlög frá háskólum um allan heim fyrir birtingar í viðurkenndum vísindatímaritum. Framlegð eins og þessi þekkist t.d. ekki hjá stærstu tækniþróunarfyrirtækjunum eins og Apple, Facebook og Google og þessi tiltekni útgefandi er ekki einn, þeir eru margir sem hafa helgað sig útgáfu vísindagreina sem fræðimenn háskólanna framleiða. Enda um auðugan garð að gresja því þeir selja háskólunum rannsóknir sínar aftur og verðið hækkar ár frá ári. Hvernig geta háskólarnir og bókasöfn þeirra brugðist við þessum aðstæðum? Því er ekki auðsvarað þar sem rannsóknir háskólanna byggja á því að vísindamenn hafi aðgang að rannsóknum annarra í faginu. Í þeirra huga er það meginhlutverk háskólabókasafna að veita þeim sem mestan aðgang til þess að þeir hafi ávallt aðgang að nýjustu rannsóknum í virtustu tímaritum heims. Og þeir keppast um að fá niðurstöður sinna rannsókna birtar þar því stigamatskerfi háskólanna umbunar þeim í takt við virðingarkerfi tímarita, því virtara, því betri umbun. Já umbun, því þetta hefur bein áhrif á launin þeirra og virðingu innan fræðamannasamfélagsins. Háskólabókasöfn hafa lengi vel unnið að markmiðum opins aðgangs, þannig að rannsóknir sem gerðar eru fyrir opinbert fé, séu aðgengilegar án hindrana. Langt er síðan háskólabókasöfn komu á fót skráningum í sín eigin rafræn varðveislukerfi sem eru öllum opin. Á Íslandi er búið að vinna að því jafnt og þétt frá árinu 2008 þegar Skemmunni var komið á fót en það var fyrsta íslenska varðveislusafnið sem háskólarnir sameinuðust um að reka, fljótlega varð Skemman þó eingöngu að safni fyrir lokaritgerðir háskólanna. Árið 2016 var því öðru rafrænu varðveislusafni komið á fót með það að meginmarkmiði að skrá vísindagreinar eftir íslenska fræðimenn, „Opin vísindi“ er einnig samstarfsverkefni allra íslensku háskólanna. Yfirlýst markmið safnsins er að safninu er „ætlað að tryggja aðgang að útgefnu vísindaefni íslensks rannsóknasamfélags um ókomna tíð“, Afhverju? Til þess að tryggja að háskólarnir þurfi ekki seinna meir að borga fleiri milljónir, hundruði milljóna fyrir að fá aðgang að rannsóknum íslenskra vísindamanna.Flækjustigið hækkar Birtingar samþykktra greina til útgáfu í opnu varðveislusafni háskóla eru háðar leyfi útgefenda, sumir heimila eingöngu „pre-print“ eða „post-print“ útgáfu af innsendum greinum, en heimila ekki birtingu á greinum sem búið er að merkja því tímariti sem samþykkir greinina til birtingar og kaupir af vísindamanninum höfundarrétt hans. Já, því miður. Með slíkum samningum hafa höfundar greina ekki lengur leyfi til að birta PDF útgáfur útgefenda greina sinna. Að baki hverri birtingu í rafrænu varðveislusafni fer því fram mikil vinna við að finna út hvaða eintak af grein megi birta, oft er ekki til önnur gerð en PDF útgáfa útgefandans og þá þarf stundum að semja um birtingargjald við þá. Birtingargjald? Já, mótsvar útgefenda við kröfu um að birta í opnum aðgangi er háð því að höfundur greiði sérstaklega fyrir slíka birtingu sjálfur og þau gjöld eru afar mismunandi, oft á tíðum mjög há. En hvað ef tímaritið er nú þegar í áskrift háskóla fræðimannsins? Er þá ekki verið að tvígreiða fyrir aðganginn? Í Kaupmannahafnarháskóla er verið að rannsaka hvaða tímarit taka birtingargjöld fyrir opinn aðgang og hvort þau tímarit séu líka í áskrift bókasafns skólans. Þannig að verið sé að greiða áskriftargjald og birtingargjald fyrir sama hlut, tvisvar! Íslensku háskólabókasöfnin eru að vinna að því að geta beitt slíkum rannsóknaraðferðum á þau tímarit sem keypt eru.Mögulegar leiðir út úr flækjunni Háskólabókasöfn geta unnið að því að bæta niðurstöður leitarvéla sinna þannig að þær beini notendum frekar í efni í opnum aðgangi en því sem greitt er fyrir. Þau geta unnið að því að fræða og hvetja til slíkra birtinga. Þau munu halda áfram að skrásetja það sem hægt er í opnum aðgangi. Þau geta rannsakað hversu mikið greitt er í birtingargjöld til útgefenda. Þau geta rannsakað notkun á áskriftartímaritum og endurskoðað þær þegar þörf krefur og nýtt fjárveitingar sínar eins skilmerkilega og unnt er. Þetta mjakast, en gengur frekar hægt. Víða gætir orðið óþreyju í hve hægt gengur og háskólabókasöfn í Evrópu hafa undanfarið helst beint spjótum sínum að útgáfurisanum Elsevier og neituðu bæði sænsk og þýsk háskólabókasöfn að kaupa aðgang að stórum pakka tímarita frá Elsevier í fyrra og leita nú annarra leiða til að veita notendum sínum aðgang að tímaritagreinum. En það þarf líka að endurskoða hvað liggur til grundvallar stigamats í framgangskerfum skólanna og auka þar vægi greinabirtinga í opnum aðgangi. Það er hægt að nota Web of Science stigareiknirinn á tímarit í opnum aðgangi á sama hátt og hefðbundin tímarit og fleiri tæki. Margir rannsóknarsjóðir eins og H2020 og FP7 hjá Evrópusambandinu gera orðið kröfu um að rannsóknir fjármagnaðar af þeim skulu birtar í opnum aðgangi. Og ríkisstjórnir landa þurfa einnig að leggja hönd á plóg og gera það að opinberri stefnu sinni að rannsóknir unnar fyrir opinbert fé skuli gerðar aðgengilegar eins og Frakkland gerði í fyrra og unnið er að slíkri stefnu fyrir Ísland í Mennta- og menningarmálaráðuneytinu. Kannski eru háskólar á Íslandi að bíða eftir þeirri stefnu til að geta uppfært sínar, endurskoðað stigamatskerfi eða samið nýjar stefnur um opinn aðgang eða opin vísindi. Hvað sem því líður eru háskólabókasöfnin tilbúin að leiðbeina, fræða og skrásetja rannsóknir íslenskra rannsakenda í opnum aðgangi.Höfundur er upplýsingafræðingur og forstöðumaður bókasafns Háskólans á Bifröst.
Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar
Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar
Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson skrifar
Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson skrifar
Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar