Hann segir vandamálið m.a. liggja í því að enginn geðlæknir sé að vinna í fangelsinu. Í rúmt ár hefur enginn geðlæknir starfað þar en áður var geðlæknir í 20 prósenta starfi. Reynt hefur verið að auglýsa eftir geðlækni í fangelsið en enginn sótt um.
„Þeim er lítið sinnt og það er engin raunhæf áætlun í gangi um hvað eigi að gera við þessa menn þegar þeir eru komnir inn í fangelsin. Ábyrgðinni er varpað á fangelsin. Þetta eru sannarlega veikir menn en dæmdir sakhæfir. Fangelsi eins og Litla-Hraun og önnur eru ekki rétti staðurinn fyrir þá.“
Þegar þessir fangar eru í afplánun getur það þýtt mikið álag fyrir starfsmenn fangelsisins. „Einn maður í svona ástandi getur tekið allar vinnustundir tveggja manna yfir daginn, þá er lítill tími eftir til að sinna hinum.“
Geymsla fyrir fólk
Þessir fangar eiga oft erfitt með að samlagast öðrum föngum. „Það kemur upp reglulega að það þurfi að einangra menn vegna þess að það er ekki hægt að vista þá með öðrum, þeir funkera ekki í kerfinu. Það er ekki hegðunarvandamál sem slíkt heldur bara veiki þeirra sem gerir það að verkum. Einangrun í fangelsi er ekki rétti vettvangurinn til að lækna.“
Veikir fangar láta illa
Komið hafa upp tilvik þar sem veikir fangar í einangrun láta illa og hefur það mikil áhrif líka fyrir þá sem eru í nærliggjandi gæsluvarðhaldsklefum.
Valdimar telur að finna þurfi varanlega lausn. „Heilbrigðisyfirvöld og fangelsin þurfa að geta unnið meira saman. Það er vilji til þess en úrræðin skortir og fjármagn. Það eru allir í þessu kerfi að reyna að gera sitt besta. Reyna að vinna eins skynsamlega og hægt er í þessum aðstæðum en ég held það sé öllum ljóst að við þurfum betri úrræði,“ segir Valdimar.
Upplifun starfsmanna á Litla-Hrauni sé sú að þessir fangar ættu sannarlega að vera vistaðir annars staðar. Enginn viti hvar það eigi að vera. Þess vegna séu þeir í fangelsi.
„Það er okkar upplifun á ástandinu að við séum geymsla fyrir fólk sem rúmast ekki í því kerfi sem er til. Það hlýtur að liggja í augum uppi ef hann er ekki meðhöndlaður við því sem hrjáir hann að hann er ekki að koma út betri maður.“
„Við höfum heyrt þetta sama í mörg ár. Stærsti vandinn felst í því að fangelsunum er svo þröngur stakkur sniðinn að þau eru ófær um að greina fólk og flokka það í þágu meðferðar, eftir því hvers kyns þjónustu hver og einn þarf á að halda. Þau hafa ekki mannskapinn. Það er ekki svo að allir sem eiga við geðræn vandamál að stríða þurfi innlögn á geðdeild eða að afplána á réttargeðdeild,“ segir Sigurður Páll Pálsson, yfirlæknir á öryggis- og réttargeðdeild Landspítalans.
„Þegar talað er um geðveika fanga er það ekki einhver einn hópur þar sem allir þurfa það sama. Það liggur í hlutarins eðli, menn eru með alls konar greiningar, misalvarlegar, í fangelsum.“
Neyslan flækir málin
Hann segir greiningar taka lengri tíma þegar menn eru að koma úr mikilli neyslu. „Þá þarf að taka það með í reikninginn. Menn geta farið í tilfallandi geðrof vegna neyslu, svo kemur síðar í ljós hvert hið eiginlega ástand er. Ákvarðanir um sakhæfi eða ósakhæfi eru síðan dómstólanna,“ útskýrir hann,
Sigurður segir umræðu um geðheilbrigði fanga oft hafa skotið upp kollinum. „Árið 1999 voru til dæmis þrjú sjálfsvíg á Litla-Hrauni. Þá var lagt upp með mikla vinnu í nefndum og ályktun um hvernig skuli taka á þessum málum. En þetta er alltaf toppótt umræða um einn og einn einstakling. Við erum að tala um hundruð einstaklinga sem þurfa á mismikilli þjónustu að halda. Það þarf að átta sig á hver þörfin er í hverju og einu tilviki. Ég stend í þeirri trú að það séu ekki margir á Litla-Hrauni sem þurfi bráðaþjónustu og innlögn. Hins vegar eiga þar mjög margir um sárt að binda, eru í neyslu, að glíma við þungar byrðar vegna þess sem þeir hafa gert. Svo eru aðrir sem við þurfum að útiloka að hafi geðrofssjúkdóma. En það er ekki rétt, eins og manni finnst stundum á umræðunni, að það hafi verið margir slíkir í fangelsunum.“
Ekki staðið á geðkerfinu
Hann segir að ef grunur leiki á að menn séu alvarlega veikir á geði hafi ekki staðið á geðkerfinu. Menn í bráðavanda séu teknir inn á réttargeðdeild úr gæsluvarðhaldi, á sérstökum undanþágum. Til þess þurfi læknir að skrifa upp á. Hann hafi sjálfur gert það nokkrum sinnum. „En það þarf teymi af geðheilbrigðisfólki í vinnu inn í fangelsin. Það vantar alla dýpt í þessa umræðu. Það vantar samfellda stefnu, hvað við viljum gera og hvað þarf. Ég held að allir séu að gera sitt besta en hlutlæg úttekt mun aldrei verða meðan það er ekki einu sinni hægt að splæsa í mannahald til þess að greina vandann. Þar stendur á stjórnvöldum.“
Sigurður Páll furðar sig á þeirri staðreynd að ekki sé búið að ráða geðlækni á Litla-Hraun. „Það er skömm að þessu. Og af hverju eru þarna svona fáir sálfræðingar? Það þarf að byrja á þessari grunnþörf.“
Samkvæmt innanríkisráðuneytinu starfar nú sérstakur vinnuhópur að geðheilbrigði fanga. María Einisdóttir, framkvæmdastjóri geðsviðs Landspítalans, segir að ekki hafi verið leitað til fagfólks af geðsviðinu til að taka sæti í hópnum.
Í vinnuhópnum sem innanríkisráðuneytið leiðir sitja m.a. tveir frá velferðarráðuneyti, einn frá Fangavarðafélaginu og tveir frá Fangelsismálastofnun. Markmið vinnuhópsins er að tryggja viðeigandi þjónustu fyrir fanga sem glíma við andlega vanheilsu.
„Við teljum afar mikilvægt að efla geðheilbrigðisþjónustu í fangelsum landsins. Til þess að það sé hægt þarf að ráða þangað geðlækni og fleira fagfólk. Það kostar, en þeim fjármunum væri mjög vel varið,“ segir María. „Landspítali sinnir föngum eins og öðrum borgurum ef þeir eru í bráðavanda.“
Umboðsmaður Alþingis benti á í drögum að skýrslu um fangelsið á Litla-Hrauni að vistun geðsjúks einstaklings í fangelsi kunni að fara nærri því að teljast brot á fyrirmælum stjórnarskrár og Mannréttindasáttmála Evrópu, a.m.k. ef fanga er ekki tryggð viðeigandi læknisþjónusta.
