Skoðun

Flækjuvandi

Davíð Egilsson skrifar
Hver og einn samfélagsþegn sem kominn er til vits og ára hefur einhvern tímann þurft að horfast í augu við erfið úrlausnarefni. Þegar fólk stendur frammi fyrir áskorun eða vanda, stórum sem smáum, er nálgunin yfirleitt sú að skilgreina vandamálið, meta hvað er raunhæft, ákveða leiðir til að ná markinu og ganga síðan úr skugga um að ferlið gangi eftir. Þannig vinnulag er dæmigert í hinu daglega lífi, svo sem við kaup á stærri hlutum, heimilisbókhaldið, nám og barnauppeldi. Þessi nálgun gerir ráð fyrir því að vandamálið sé vel skilgreint, vitað sé hvenær árangri er náð, líta megi til fordæma varðandi lausnir, og vandamálið hafi lausn sem unnt er að ganga úr skugga um eða leggja til hliðar ef hún reynist ekki nægilega góð.

Þegar horft er til félagslegra og samfélagslegra vandamála rís oft upp annar vandi sem á ensku er kallaður „a wicked problem“, sem kalla má snúinn vanda, fúlan vanda eða flækjuvanda. Einhverjir hafa jafnvel notað orðið vandavöndull yfir hugtakið. Viðfangsefnið hefur fengið nafngiftina vegna þess að hver tilraun til að vinna að lausn á vandanum breytir skilningi á honum. Það sem er almennt talið einkenna flækjuvanda eru eftirfarandi atriði: Sjaldnast er unnt að skilja vandamálið fyrr en eftir að búið er að forma aðgerðir til lausna, ekki er vitað hvenær árangri er náð, lausnin er hvorki rétt né röng heldur er útkoman góð eða slæm fyrir mismunandi aðila, sérhver flækjuvandi er nánast einstakur, tilraun til tiltekinnar lausnar hverju sinni býðst aðeins einu sinni og á meðan verið er að vinna að henni er ekki er unnt að prófa aðrar lausnir (sjá t.d. https://www.cognexus.org/id42.htm). Dæmigerðar aðstæður þar sem við flækjuvanda er að fást eru við umhverfismál, stjórnmál og efnahagsmál. Einstök dæmi spanna til að mynda aðgerðir gegn loftslagsbreytingum, náttúruvá, nýtingu náttúruauðlinda kjarnorkukapphlaup, skipulagsmál og samfélagslegt óréttlæti. Flækjuvanda er almennt séð erfitt eða nánast ómögulegt að leysa á hefðbundinn hátt vegna þess að eðli hans er ekki þekkt og kröfurnar til lausna breytast með tímanum eða stangast jafnvel á. Þar fyrir utan kunna samverkandi þættir að valda því að lausn á hluta flækjuvandans orsaki önnur vandamál.

Flækjuvandinn hefur eflaust fylgt mannkyninu frá því að samfélög fóru að myndast og ýmsar leiðir til að ráða við hann hafa verið reyndar. Þar má nefna: Valdboð þegar valdhafar fela fámennum hópi að leysa málin, vali á milli kosta þar sem andstæðum sjónarmiðum er stillt upp og valið á milli afgerandi kosta, t.d. með kosningu. Samstöðu þar sem reynt er að ná öllum sem hafa aðild að borðinu og taka virkan þátt í lausninni.

Hver leiðin um sig hefur kosti og galla, háð aðstæðum, samfélagsgerð og eðli viðfangsefnis. Hins vegar hafa rannsóknir sýnt að mest almenn samfélagsleg sátt ríkir jafnan þegar þeir sem málið varðar á einhvern hátt eru hluti af ferlinu. Reykjavíkurborg og raunar mörg önnur borgarsamfélög hafa náð verulegum árangri við að finna farsæla lausn fyrir heildina í margháttuðum málum án þess að dragast inn í flokkspólitísk átök. Það tekur oft á fyrir meirihluta og minnihluta að vinna í slíku umhverfi enda fær hvor um sig meiri athygli ef hátt er hrópað á torgum. Hins vegar er ávinningurinn fyrir heildina ótvíræður þegar andstæð sjónarmið eru virt og traust ríkir við að finna lausn á þeim. Slík leið tryggir líka betur að þær ákvarðanir sem eru teknar haldi lengur gildi sínu t.d. eftir að nýr meirihluti myndast.

Fyrri ríkisstjórn var kosin með verulegum þingmeirihluta sem hvarf undir lok kjörtímabilsins þegar hún var að takast á við ógnvænlegan flækjuvanda svo sem endurreisn efnahagslífsins, fiskveiðistjórnunarkerfið, rammaáætlun um orkunýtingu, stjórnarskrána, inngönguna í ESB. Margt var þar vel gert við erfiðar aðstæður. Hins vegar virðist nokkuð almenn skoðun að hennar helstu mistök hafi verið að þvinga fram lausnir í formi valdboða í krafti meirihluta í stað þess reyna að byggja upp breiða samstöðu á þingi. Mörgum af hennar stærstu ákvörðunum var snúið við eftir kosningar.

Núverandi stjórnarflokkar virðast vera að falla í sömu gryfjuna.

Stjórnin stendur frammi fyrir gífurlegum flækjuvanda og leiðin sem hún virðist velja er að beita valdboðum í krafti þingmeirihluta.

Það er erfitt að sjá að meirihlutinn haldi í fjögur ár þegar þarf að takast á við risavaxin verkefni með miklu flækjustigi og margar ákvarðanir munu óhjákvæmilega kalla á hörð viðbrögð ýmissa hagsmunahópa með tilheyrandi óvinsældum. Hætt er við að ófáir stjórnarþingmenn renni undan þegar kemur að stund ábyrgðar, eigi að knýja fram óvinsælar ákvarðanir með valdboði í krafti þingmeirihluta. Hinn kosturinn er að ganga yfir flokkslínur og vinna að breiðari samstöðu. Þrátt fyrir að slíkt kosti meiri vinnu og stundarfórnir aukast líkur á að lausnin verði árangursríkari, varanlegri og meiri samfélagsleg sátt ríki um hana.



Höfundur hefur komið að fjölmörgum þáttum umhverfismála í gegnum tíðina.




Skoðun

Sjá meira


×