Framkvæmd nauðungavistana gagnrýnd

Fjallað hefur verið um nauðungarvistun í Fréttablaðinu undanfarna viku. Þar hefur komið fram við hverju megi búast í ferlinu frá frelsi til sjálfræðissviptingar, reynsla notanda af nauðungarvistun skoðuð og bent hefur verið á skort á opinberum tölulegum upplýsingum. Eftir stendur spurningin um hvort rétt sé að nauðungarvista fólk og ef svo er, þá undir hvaða kringumstæðum. Enn fremur er þeirri spurningu ósvarað hvort réttindi nauðungarvistaðra séu virt.

Viðmælendur blaðsins eru sammála um að ekki sé hægt að afnema nauðungarvistun með öllu, þó bæta megi framkvæmdina. Litið er sérstaklega til mannréttinda, því hafa verður í huga að um alvarlegt inngrip í líf fólks er að ræða. Þá hefur pyntinganefnd Evrópuráðsins gert athugasemdir við framkvæmd nauðungarvistunar hér á landi, eins og kemur fram í skýrslu nefndarinnar frá árinu 2012.

Hvert skref í ferli nauðungarvistunar er hlaðið siðferðilegum álitamálum, sem krefjast þess að stjórnvöld hafi góða hugmynd um þann ramma sem heilbrigðisstarfsfólki er ætlað að vinna innan. Engar reglugerðir hafa verið settar um lögræðislögin, og þar með engar nánari leiðbeiningar um framkvæmd nauðungarvistunar eða staðla sem sjúkrahús þurfa að uppfylla. Hefðir hafa þó skapast innan sjúkrahúsanna, sem leiða til þess að nauðungarvistanir eru fátíðar hér álandi.

Dæmdar bætur

Fyrsta skref nauðungarvistunar er að læknir, hvaða læknir sem er, getur beðið um að einstaklingur sé lagður inn á geðdeild í allt að 48 klukkustundir. Það er helmingi lengri tími heldur en lögreglan hefur þegar hún handtekur einstaklinga. Samkvæmt lögræðislögunum verður sjúklingurinn þó að vera með alvarlegan geðsjúkdóm, eða í ástandi sem jafnar til alvarlegs geðsjúkdóms.

Huglægt mat sem læknir leggur á ástand fólks er vandkvæðum bundið eins og sjá má í nýlegum dómi sem féll í Hæstarétti. Þar höfðaði maður skaðabótamál gegn íslenska ríkinu vegna frelsissviptingar og nauðungarvistunar. Í samantekt Hæstaréttar kemur fram að maðurinn krafðist miskabóta í kjölfar þess að lögreglumenn fóru inn í íbúð hans og kölluðu til lækni sem mælti fyrir um að hann skyldi færður á geðdeild til nánari skoðunar, gegn vilja hans. Þar var honum haldið í tvær klukkustundir á meðan læknar mátu ástand hans. Að því loknu var honum sleppt þegar það lá fyrir að hann væri ekki með alvarlegan geðsjúkdóm. Honum voru því dæmdar bætur á þeim grundvelli að ekki hafi verið réttmætar ástæður til að svipta hann frelsi og leggja inn á geðdeild.

Yfirvofandi hætta

Þegar lögð er fram formleg beiðni um nauðungarvistun er miðað við að það sé eingöngu gert ef sjúklingurinn er talinn hættulegur sjálfum sér eða öðrum. Aftur er um huglægt mat að ræða og ljóst að ekki er alltaf nauðungarvistað vegna bráðrar hættu, heldur vegna yfirvofandi hættu eða ótta við að viðkomandi vanræki annars grunnþarfir sínar. Nauðungarvistun getur í þeim skilningi verið fyrirbyggjandi aðgerð.

Heilbrigðisstarfsfólk bendir á það sjónarmið að ef ekki er gripið inn í, geti það skoðast sem vanræksla af hálfu heilbrigðiskerfisins. Þegar fólk veikist alvarlega af geðsjúkdómum geta veikindin valdið því að erfitt reynist að sinna daglegum skyldum og vanlíðanin getur orðið mikil. Frá sjónarhóli læknisins þarf að grípa inn í ferlið og koma til aðstoðar. Meiri tími til að meta stöðuna innan stofnunar geti því í sumum tilfellum reynst betri til langs tíma litið og stuðlað að bata.

Úttekt pyntinganefndar

Gagnrýni hefur komið fram á aðkomu lögreglunnar að nauðungarvistun en margir telja hana óþarfa í flestum tilvikum. Réttara væri að notast við hefðbundna sjúkraflutninga, líkt og fyrir aðra sjúklinga, svo gætt sé að mannlegri reisn viðkomandi. Í sömu veru krafðist pyntinganefnd Evrópuráðsins þess í úttekt sinni á nauðungarvistunum á Íslandi á síðasta ári að umsvifalaust yrði hætt að leita til einkennisklæddrar lögreglu og öryggisvarða til að halda sjúklingum niðri á sjúkrahúsum.

Þegar hefur verið fjallað um þá gagnrýni að aðstandendur séu ekki upplýstir um að þeir þurfi ekki að beiðast nauðungarvistunar samkvæmt lögunum. Almennt virðist upplýsingagjöf um réttindi sjúklinga og aðstandenda vera ábótavant og gerði pyntinganefnd Evrópuráðsins athugasemd meðal annars við það atriði. Nefndin sagði skorta aðgengilegar upplýsingar um starfsemi geðdeilda og réttindi sjúklinga, en í lögum um réttindi sjúklinga segir jafnframt að velferðarráðuneytið skuli sjá til þess að til séu upplýsingar um réttindi sjúklinga, notendafélög og sjúkratryggingar.

Þá er bent á að í 12. grein sáttmála Sameinuðu þjóðanna um mannréttindi fatlaðs fólk, sem ekki hefur verið innleiddur á Íslandi, er áhersla lögð á hæfi fatlaðra til að ráða sér og réttindum sínum sjálf. En þar sem ekki teljast allir sem búa við geðröskun geðfatlaðir er líklegt að lögræðislögin þarfnist skoðunar og samræmingar fyrir alla þá sem þurfa að sæta nauðung. Þannig gæti aukinn réttur fatlaðra ýtt fram mannréttindum allra.

Er rétt að nauðungavista fólk?

„Þá spyr ég á móti: Er rangt að nauðungarvista fólk?“ spyr Héðinn Unnsteinsson sem á sæti í varastjórn Geðhjálpar og var áður sérfræðingur á geðheilbrigðissviði Evrópudeildar Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar. „Nei, í ströngum siðferðilegum skilningi er það ekki rétt,“ bætir hann við. „En stundum þarf að gera það, þá er þetta spurning um hvar mörkin liggja.“

Héðinn segir að í fullkomnum heimi væri ekki rétt að beita nauðungarvistun, en þar sem líklega þurfi alltaf að beita henni í einhverjum tilvikum sé nauðsynlegt að endurskoða lögræðislögin og það verklag sem þeim tengist út frá mannréttindasjónarmiði. „Í fyrsta lagi er það ábyrgðin á ákvörðuninni um nauðungarvistun, sem þarf að færa markvisst frá aðstandendum yfir í kerfið,“ segir Héðinn. „Í öðru lagi er það framkvæmdin. Þar þarf að skilgreina betur aðkomu lögreglunnar, bæta verklagsreglur almennt og auka samtalið.“ Héðinn bendir á að í 12. grein sáttmála Sameinuðu þjóðanna um mannréttindi fatlaðs fólk, sem ekki hefur verið endanlega innleiddur á Íslandi, er gerhæfi fatlaðra gert hátt undir höfði.

„Ekki teljast allir sem búa við geðröskun geðfatlaðir og með þessari grein í sáttmálanum virðist það líklegt að lögræðislögin þarfnist skoðunar og samræmingar, a.m.k. fyrir geðfatlaða og þá væntanlega aðra þá er þurfa að sæta nauðung. Þannig virðist jaðarhópur eins og fatlaðir vera að ýta fram mannréttindum allra,“ segir hann.

„Við þurfum alltaf að hafa þennan möguleika, en það er spurning hversu langt eigi að ganga. Viðhorfin lýsa gjarnan tvennum öfgum: Þannig finnum við stundum ósætti þegar niðurstaðan er að fólk er ekki lagt inn, á meðan við erum sökuð um að brjóta á mannréttindum annarra. Það þarf að finna eitthvert meðalhóf,“ segir Halldóra Ólafsdóttir, yfirlæknir á geðsviði Landspítalans. Aðspurð um hvort hægt sé að framkvæma nauðungarvistanir með öðrum hætti segir Halldóra: „Erlendis eru heimildirnar sums staðar enn rýmri en hér, til dæmis í Noregi þar sem nóg er fyrir lækni að hafa grun um að alvarlegur geðsjúkdómur sé á ferð og þá hefur hann heimild til að nauðungarvista í 10 daga,“

Halldóra segir 48 klukkustundir vera stuttan tími til að meta ástand fólks. „Annað kerfi myndi gefa okkur fjölbreyttari möguleika á að hjálpa fólki. Þrjár vikur eru oft meira en nóg og það er mikilvægt að leitast við að ná samvinnu áfram og oft fellum við nauðungarvistun úr gildi áður en vikurnar þrjár eru liðnar og eigum að gera það ef samvinna næst. Í öðrum tilfellum er þetta ekki nægur tími og samvinna næst ekki við fólk um að vera lengur sjálfviljugt. En þá er líka spurning hvað sé nóg, því fjórar vikur væru það kannski ekki heldur.“