Frelsið getur verið flókið

Fyrir rúmum tveimur áratugum var Lolita Urboniene stödd í hringiðu dramatískra atburða í Vilnius. Í vikunni kveikti hún á kerti til minningar um fórnarlömb sovéskra hersveita 13. janúar 1991. Það gerði hún á heimili sínu í Grafarvogi en hún hefur verið búsett hér síðan 2005.

Lolita er formaður félags Litháa á Íslandi. Hún er líka kennari í Ártúnsskóla og starfsmaður frístundaheimilisins í skólanum og þar hittir blaðamaður hana í lok vinnudags í miðri viku. Hún býður upp á kaffi og við hefjum samtalið á fyrstu heimsókn hennar til Íslands. „Ég kom hingað í september árið 2005 og svo fyrir fullt og allt í mars árið 2006. Þá hafði maðurinn minn verið hér í sex ár og ég var komin með nóg af allri fjarverunni og langaði í fjölskyldulíf á nýjan leik," segir Lolita.

Lolita hafði góða vinnu í Litháen, vann fyrir SOS-barnaþorpin, en maðurinn hennar hafði flutt hingað í leit að betri atvinnutækifærum og hærri launum en stóðu til boða í Litháen. „Maðurinn minn fór að vinna hjá Stjörnueggi þegar hann flutti hingað og hefur unnið þar meira og minna síðan. Hann lagði hart að sér, vann myrkranna á milli, takmarkið var að spara fyrir íbúð í Litháen og eftir 14 mánuði hér gat hann keypt íbúð þar og greitt út í hönd," segir Lolita. „Hann lifði reyndar afar spart og léttist um 20 kíló á þessu tímabili."

Mikil viðbrigði að flytjaLolita segir það hafa verið mikil viðbrigði að flytja til Íslands frá Litháen. „Ég vissi að það yrði erfitt, ég bjóst ekki við því að mín biði rauður dregill. En það var samt erfiðara en ég gerði mér í hugarlund. Tungumálið er til dæmis ótrúlega erfitt, ég lærði ensku í háskóla, hef verið tungumálakennari og tala mörg tungumál – en íslensku, það er ekki hægt að læra hana," segir Lolita og hlær. En þess ber að geta að hún tjáir sig á mjög góðri íslensku.

„Ég tapa samt þræðinum oft, til dæmis þegar Íslendingar fara að tala um fólk sem allir þekkja og rekja einhver tengsl, eða þegar verið er að segja brandara. Ég held reyndar að ég eigi aldrei eftir að skilja alla brandara," segir Lolita sem dreif sig í íslensku fyrir útlendinga þegar hún var nýflutt til landsins á sínum tíma. „Námið gekk vel, ég fékk hrós fyrir íslenskuna og fannst ég vera fær í flestan sjó eftir einn vetur þar. Afréð því að fara í nám í mannauðsstjórnun og fékk áfall í fyrsta tímanum, ég skildi ekki orð af því sem gekk þar á."

Lolita gafst þó ekki upp og er að vinna að meistararitgerð sinni, en hún fjallar um aðlögun Litháa inn í íslenskt samfélag. Efni sem hún þekkir af eigin raun. „Ég veit hvernig er að koma hingað og vita ekki hvernig á að snúa sér," segir Lolita sem segir Félag Litháa á Íslandi meðal annars snúast um að veita nýfluttum Litháum upplýsingar um hvernig eigi að snúa sér í að sækja um vinnu, skólakerfið, menntun og fleira.

„Ég þekki það af eigin raun að aðlögun í skóla getur gengið illa. Yngri sonur minn átti mjög erfitt eftir að við fluttum hingað og það skorti úrræði til þess að aðstoða hann. En eftir erfiða byrjun gengur mjög vel núna í Húsaskóla. Þar hefur verið unnið frábært starf. Eldri sonur minn fór í móttökudeild í Breiðholtsskóla þegar við fluttum hingað, hann var þá í 10. bekk. Þar gekk mjög vel," segir Lolita.

Ekki bara glæpamennLitháar á Íslandi eru nær 1.500 og segir Lolita hópinn fjölbreyttan, litháískir afbrotamenn hafa hins vegar verið áberandi í fjölmiðlum sem Lolita segir hvimleitt fyrir venjulega Litháa. „Þetta er bara brot af hópnum og glæpamennirnir eru alls ekki dæmigerðir fulltrúar fyrir þjóðina. Fyrir nú utan að ég mér hefur fundist sérstaklega mikið gert úr afbrotum Litháa," segir Lolita. Síðasta sumar þegar sá harmleikur átti sér stað að litháísk kona bar út barn þurftu margir Litháar einnig að svara þeirri spurningu hvort að sá siður væri algengur í Litháen.

„Orðið útburður er til í íslensku, sem segir okkur að athöfnin hefur tíðkast hér líka. Litháar báru ekki barnið út, þetta var harmleikur einstaklings."

Lolita er í tengslum við fjölmarga landa sína en á líka marga íslenska vini. Hún segir ómetanlegt fyrir Litháa á Íslandi að njóta liðsinnnis, áhuga og stuðnings Jóns Baldvins Hannibalssonar, fyrrverandi utanríkisráðherra. „Ég get alltaf hringt í hann og rætt málin og spurt um hvað sem er."

Það var í ráðherratíð Jóns Baldvins sem Ísland tók af skarið og viðurkenndi sjálfstæði Litháens, fyrst vestrænna ríkja. Það var í febrúar 1991, tæpu ári eftir að landið lýsti yfir sjálfstæði frá Sovétríkjunum. Nokkrum vikum áður, fyrir réttu 21 ári, gerði sovéski herinn atlögu að þinghúsinu í Vilnius með hörmulegum afleiðingum.

Lolitu vöknar um augun þegar hún rifjar upp aðfaranótt 13. janúar 1991. „Rússar höfðu sent sérsveitir til Vilnius og skriðdrekar sovéska hersins voru sýnilegir. Sovésk yfirvöld voru ósátt við sjálfstæðisyfirlýsingu okkar og við almennir borgarar vissum ekki á hverju við áttum von. En margir tóku því kalli að verja þinghúsið og stóðu andspænis skriðdrekunum í von um að það yrði ekki ráðist á óbreytta borgara."

Óttuðumst stríðDagana 11. og 12. janúar var Lolita ásamt fjölskyldu sinni, eiginmanni og tveggja ára syni, stödd við þinghúsið. Á þriðja degi var sá litli orðinn kvefaður og þau fóru heim til að hvíla sig. „Við bjuggum á stúdentagarði, sextán hæða byggingu, og það voru bara við og ein önnur fjölskylda sem voru í húsinu þegar sovéski herinn hóf skothríð á almenna borgara. Þrettán létust. Við heyrðum lætin, og maðurinn minn vildi fara og standa með okkar fólki. Ég grátbað hann hins vegar um að vera hjá mér, ég var hrædd og við vissum ekkert hvað myndi gerast næst. Við héldum mörg að það myndi skella á stríð og ef það gerðist vissum við að við mættum okkur lítils gegn sovéska hernum."

Af því varð ekki og sjálfstæði landsins var viðurkennt á meðal erlendra ríkja. „Þá fór smám saman að rætast úr ástandi sem hafði verið afar erfitt. Sovétríkin settu viðskiptabann á Litháen eftir að landið lýsti yfir sjálfstæði, vöruskortur var skelfilegur, matur fékkst afhentur gegn skömmtunarseðlum og við þurftum að standa í röð eftir nauðsynjum," segir Lolita sem segist í dag afar þakklát að hafa upplifað svona margt.

„Ég er alin upp í Sovétríkjunum, fékk að upplifa það að landið mitt hlaut sjálfstæði og svo flutti ég hingað, þetta er ótrúlega merkilegt. Ég man enn þegar landið lýsti yfir sjálfstæði, þá voru vinir okkar alltaf að óska eins árs syni okkar til hamingju, þú átt eftir að þekkja frelsið sögðu þeir," segir Lolita og kemst við þegar hún rifjar upp þessar tilfinningaþrungnu stundir.

Allt var skipulagt í SovétríkjunumFrelsið hefur hins vegar reynst mjög mörgum Litháum erfitt að sögn Lolitu. „Ég líki fólkinu sem ólst upp í Sovétríkjunum stundum við hund sem hefur alla sína ævi verið með keðju. Þegar ólin er tekin þá veit hann ekki hvað hann á að gera. Í Sovétríkjunum var allt planað. Þegar ég ákvað að verða tungumálakennari þá vissi ég þegar leið á námið í hvaða skóla ég myndi fara að vinna. Maðurinn minn vissi líka hvar hann ætlaði að vinna að loknu námi í verkfræði. Svo kom frelsið og þá breyttist allt. Og fólk lenti í vandræðum með einföldustu hluti eins og að sækja um vinnu, við kunnum það ekki," segir Lolita sem segir það stórkostlegt hvað íslenskir krakkar frá unga aldri fá mikið valfrelsi.

„Á leikskólum eru þau látin velja hvað þau vilja gera, þau fá að vera á sínum hraða í stærðfræði og þegar þau eiga að teikna þá mega þau láta sköpunarkraftinn ráða."

Spurð hvers hún saknar segist Lolita einkum sakna fjölskyldu sinnar. „Ég sakna mömmu minnar og bróður. Ég á fjölmarga vini í Litháen sem ég heimsæki árlega en eftir svona mörg ár hér á ég afar marga vini hér á landi. Mig langar ekki til að flytja til Litháens og synir mínir vilja það alls ekki. Hver veit hvað við gerum þegar við eldumst en okkur þykir afar gott að búa á Íslandi og hér viljum við að vera," segir Lolita að lokum.