„Nýtt veiðigjald: sátt byggð á hagkvæmni“ Svanur Guðmundsson skrifar 20. maí 2025 12:00 Í meira en þrjá áratugi hefur íslenska þjóðin velt því fyrir sér hvernig hver væri réttlátasta leiðin til að tryggja samfélaginu arð af nýtingu sjávarauðlindarinnar. Frá innleiðingu kvótakerfisins hafa orðið til mikill verðmæti en á sama tíma einnig orðið djúpstæð og langvinn umræða um réttlæti og hlutdeild þjóðarinnar. Umræðan hefur of lengi verið föst í skotgröfum: annars vegar krafan um aukna skattheimtu til ríkisins og hins vegar varnarstaða útgerðar sem hefur áhyggjur af atvinnuöryggi og rekstrarhæfi. Hugsanlega er verið að leita lausnar á röngum stað. Hvað ef forsendur sáttar og trausts liggja ekki í því að stjórnvöld ein ráði ferðinni, heldur að samstarf verði undirstaða nýrrar nálgunar? Með því að þróa veiðistýringu þar sem markmiðið er hámarks hagkvæmni í stað hámarksafla, það sem alþjóðlega kallast MEY (Maximum Economic Yield) í stað TAC (Total Allowable Catch), má skapa raunhæfan grundvöll fyrir nýtt og skilvirkara veiðigjaldakerfi. Samkeppnishæfni byggð á hagkvæmni, ekki aflamagni Skýrsla Gunnars Haraldssonr og David Carey “Ensuring a Sustainable and Efficient Fishery in Iceland” frá árinu 2011 („OECD-vinnuskjal nr. 891/2011“) útlistar meðal annars MEY og hvernig það skilar aukinni auðlindarentu sem hækkar skattstofn veiðigjalda og bætir afkomu veiða. TAC-kerfið, sem byggir á ráðgjöf vísindamanna um líffræðilega sjálfbæran afla, er grundvöllur núverandi fiskveiðistjórnunar. En TAC-kerfið segir ekkert um hvað er hagkvæmt. Útgerðir leitast við að ná í það sem þeim er skammtað en veiða ekki það sem gefur besta arðsemi. Þetta getur leitt til óþarfa sóunar, aukins álags á vistkerfi og hærri kostnaðar. MEY-aðferðin snýst hins vegar um að hámarka þjóðhagslegan ávinning. Í stað þess að hámarka aflamagn, er litið til þess að lágmarka kostnað við veiðar og hámarka verðmæti landaðs afla, með betri nýtingu tækja, minni olíunotkun og betri stýringu á tímasetningu veiða og löndunar. Frá TAC yfir í MEY: Samanburður og stefna Skýrsla Gunnlaugssonar og Agnarssonar “Late arrival: The development of resource rent in Icelandic fisheries” (2019) sýnir að auðlindarenta í íslenskum sjávarútvegi náðist ekki fyrr en árið 2009, næstum tveimur áratugum eftir innleiðingu kvótakerfisins. Frá þeim tíma hefur auðlindarenta verið að meðaltali 16–19% af útflutningsverðmæti greinarinnar, en aðeins 13–15% þessarar rentu hefur verið innheimt með veiðigjaldi, nema árið 2016 þegar hlutfallið fór í 26–29%.Þetta undirstrikar að núverandi veiðigjaldakerfi hefur hvorki verið stöðugt né skilvirkt skattlagningarform – það bregst við afkomu með töf og sveiflast með gengi, vöruverði og pólitískum ákvörðunum. Ríki og útgerð: samstarf í stað átaka Til að slíkt kerfi nái fram að ganga þarf breyting á viðhorfum, frá yfirráðum til samstarfs. Ríkið getur ekki ákveðið einhliða MEY-aðferðina enda þarf það mikla innsýn í daglegan rekstur útgerða, þróun markaða, kostnaðaráætlanir og sveiflur í arðsemi. Því er nauðsynlegt að útgerðin sjálf fái umboð til að þróa veiðistýringu sem miðar að hámarks hagkvæmni, með því skilyrði að hún sé gagnsæ og byggð á sameiginlegum mælikvörðum. Þetta kallar á nýjan gagnagrunn þar sem veiðar, vinnsla, verðmyndun og rekstrarkostnaður eru skráðir með samræmdum hætti. Slíkt samstarf milli stjórnvalda og útgerðar myndi ekki aðeins bæta eftirlit og skilvirkni heldur einnig skapa traust, og þar með forsendur fyrir breiðri sátt um hlutverk veiðigjaldsins sem raunverulegs arðgreiðsluskerfis, en ekki einhliða skatt. Gagnsæi og fyrirsjáanleiki: lykillinn að trausti Í dag er ófyrirsjáanleiki helsti veikleiki veiðigjaldakerfisins. Reiknistofn gjaldsins er óstöðugur, tengist illa raunarðsemi og getur sveiflast verulega milli ára, jafnvel þegar afkoma greinarinnar stendur í stað. Slíkt dregur úr trausti og veldur bæði fjárhagslegu óöryggi og pólitískri spennu. Með því að byggja veiðigjald á meðaltalsarðsemi eftir tegundum og vinnsluformi, og samræma reikninga með föstum stuðlum sem gilda í að lágmarki eitt ár í senn, má tryggja fyrirsjáanleika. Til viðbótar væri hægt að setja hámarks- og lágmarksgjald til að draga úr sveiflum vegna skammtímaþátta. Þannig væri veiðigjaldið raunverulega hlutdeild þjóðarinnar í auðlindarentu en ekki kvöð sem breytist eftir veðri og vindum. Stöðugleiki atvinnugreinar og byggða Í umræðu um skattgreiðslur á sjávarútveginn og aukna skattheimtu með veiðigjaldi gleymist oftar en ekki að hér er um að ræða atvinnugrein sem er burðarás í íslensku efnahagslífi. Sjávarútvegurinn heldur uppi atvinnu, byggðum og gjaldeyrisöflun. Ef veiðigjald er hækkað um of án samhliða hagræðingar í rekstri getur það grafið undan stoðum í minni byggðum þar sem lítil útgerð ræður ríkjum. Með MEY-aðferð má hins vegar stýra veiðum á þann hátt að hver einasta eining skapi meira virði með minni tilkostnaði. Þannig er hægt að vernda smærri útgerðir með aukinni hagkvæmni í stað þess að veita afslætti sem veikja jafnræði í kerfinu. Traustið fæst með samtali Ef veiðigjaldakerfið á að lifa og dafna þarf það að byggjast á samtali og gagnkvæmu trausti. Pólitísk ákvarðanataka, án aðkomu þeirra sem bera rekstraráhættuna, leiðir sjaldan til sáttar. Samtímis geta útgerðir ekki gert kröfu um aðgang að auðlindinni án þess að þjóðin fái sinn hlut. MEY-nálgunin skapar grundvöll fyrir þessa sátt. Hún sameinar hagkvæmni útgerðar, sjálfbærni veiða og hlutdeild þjóðarinnar. Með samstarfi um gagnaöflun, sameiginlega mælikvarða og skýrar leikreglur um veiðigjöld má rjúfa þá stöðnun sem einkennt hefur umræðuna um veiðigjald síðustu ár. Það er kominn tími til að við ræðum ekki bara um hve mikið á að innheimta heldur hvernig við nýtum auðlindina sem best. Þar liggur lykillinn að sátt. Höfundur er sjávarútvegsfræðingur og framkvæmdastjóri Bláa hagkerfisins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Svanur Guðmundsson Breytingar á veiðigjöldum Sjávarútvegur Mest lesið Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) Skoðun Líttupp - ertu að missa af einhverju? Skúli Bragi Geirdal Skoðun Skoðun Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Kvennabarátta á tímum bakslags Tatjana Latinovic skrifar Skoðun Líttupp - ertu að missa af einhverju? Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson skrifar Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Okur fákeppni og ofurvextir halda uppi verðbólgu Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Óverjandi framkoma við fyrirtæki Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Þegar vitleysan í dómsal slær allt út Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Fræ menntunar – frá Froebel til Jung Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Sjá meira
Í meira en þrjá áratugi hefur íslenska þjóðin velt því fyrir sér hvernig hver væri réttlátasta leiðin til að tryggja samfélaginu arð af nýtingu sjávarauðlindarinnar. Frá innleiðingu kvótakerfisins hafa orðið til mikill verðmæti en á sama tíma einnig orðið djúpstæð og langvinn umræða um réttlæti og hlutdeild þjóðarinnar. Umræðan hefur of lengi verið föst í skotgröfum: annars vegar krafan um aukna skattheimtu til ríkisins og hins vegar varnarstaða útgerðar sem hefur áhyggjur af atvinnuöryggi og rekstrarhæfi. Hugsanlega er verið að leita lausnar á röngum stað. Hvað ef forsendur sáttar og trausts liggja ekki í því að stjórnvöld ein ráði ferðinni, heldur að samstarf verði undirstaða nýrrar nálgunar? Með því að þróa veiðistýringu þar sem markmiðið er hámarks hagkvæmni í stað hámarksafla, það sem alþjóðlega kallast MEY (Maximum Economic Yield) í stað TAC (Total Allowable Catch), má skapa raunhæfan grundvöll fyrir nýtt og skilvirkara veiðigjaldakerfi. Samkeppnishæfni byggð á hagkvæmni, ekki aflamagni Skýrsla Gunnars Haraldssonr og David Carey “Ensuring a Sustainable and Efficient Fishery in Iceland” frá árinu 2011 („OECD-vinnuskjal nr. 891/2011“) útlistar meðal annars MEY og hvernig það skilar aukinni auðlindarentu sem hækkar skattstofn veiðigjalda og bætir afkomu veiða. TAC-kerfið, sem byggir á ráðgjöf vísindamanna um líffræðilega sjálfbæran afla, er grundvöllur núverandi fiskveiðistjórnunar. En TAC-kerfið segir ekkert um hvað er hagkvæmt. Útgerðir leitast við að ná í það sem þeim er skammtað en veiða ekki það sem gefur besta arðsemi. Þetta getur leitt til óþarfa sóunar, aukins álags á vistkerfi og hærri kostnaðar. MEY-aðferðin snýst hins vegar um að hámarka þjóðhagslegan ávinning. Í stað þess að hámarka aflamagn, er litið til þess að lágmarka kostnað við veiðar og hámarka verðmæti landaðs afla, með betri nýtingu tækja, minni olíunotkun og betri stýringu á tímasetningu veiða og löndunar. Frá TAC yfir í MEY: Samanburður og stefna Skýrsla Gunnlaugssonar og Agnarssonar “Late arrival: The development of resource rent in Icelandic fisheries” (2019) sýnir að auðlindarenta í íslenskum sjávarútvegi náðist ekki fyrr en árið 2009, næstum tveimur áratugum eftir innleiðingu kvótakerfisins. Frá þeim tíma hefur auðlindarenta verið að meðaltali 16–19% af útflutningsverðmæti greinarinnar, en aðeins 13–15% þessarar rentu hefur verið innheimt með veiðigjaldi, nema árið 2016 þegar hlutfallið fór í 26–29%.Þetta undirstrikar að núverandi veiðigjaldakerfi hefur hvorki verið stöðugt né skilvirkt skattlagningarform – það bregst við afkomu með töf og sveiflast með gengi, vöruverði og pólitískum ákvörðunum. Ríki og útgerð: samstarf í stað átaka Til að slíkt kerfi nái fram að ganga þarf breyting á viðhorfum, frá yfirráðum til samstarfs. Ríkið getur ekki ákveðið einhliða MEY-aðferðina enda þarf það mikla innsýn í daglegan rekstur útgerða, þróun markaða, kostnaðaráætlanir og sveiflur í arðsemi. Því er nauðsynlegt að útgerðin sjálf fái umboð til að þróa veiðistýringu sem miðar að hámarks hagkvæmni, með því skilyrði að hún sé gagnsæ og byggð á sameiginlegum mælikvörðum. Þetta kallar á nýjan gagnagrunn þar sem veiðar, vinnsla, verðmyndun og rekstrarkostnaður eru skráðir með samræmdum hætti. Slíkt samstarf milli stjórnvalda og útgerðar myndi ekki aðeins bæta eftirlit og skilvirkni heldur einnig skapa traust, og þar með forsendur fyrir breiðri sátt um hlutverk veiðigjaldsins sem raunverulegs arðgreiðsluskerfis, en ekki einhliða skatt. Gagnsæi og fyrirsjáanleiki: lykillinn að trausti Í dag er ófyrirsjáanleiki helsti veikleiki veiðigjaldakerfisins. Reiknistofn gjaldsins er óstöðugur, tengist illa raunarðsemi og getur sveiflast verulega milli ára, jafnvel þegar afkoma greinarinnar stendur í stað. Slíkt dregur úr trausti og veldur bæði fjárhagslegu óöryggi og pólitískri spennu. Með því að byggja veiðigjald á meðaltalsarðsemi eftir tegundum og vinnsluformi, og samræma reikninga með föstum stuðlum sem gilda í að lágmarki eitt ár í senn, má tryggja fyrirsjáanleika. Til viðbótar væri hægt að setja hámarks- og lágmarksgjald til að draga úr sveiflum vegna skammtímaþátta. Þannig væri veiðigjaldið raunverulega hlutdeild þjóðarinnar í auðlindarentu en ekki kvöð sem breytist eftir veðri og vindum. Stöðugleiki atvinnugreinar og byggða Í umræðu um skattgreiðslur á sjávarútveginn og aukna skattheimtu með veiðigjaldi gleymist oftar en ekki að hér er um að ræða atvinnugrein sem er burðarás í íslensku efnahagslífi. Sjávarútvegurinn heldur uppi atvinnu, byggðum og gjaldeyrisöflun. Ef veiðigjald er hækkað um of án samhliða hagræðingar í rekstri getur það grafið undan stoðum í minni byggðum þar sem lítil útgerð ræður ríkjum. Með MEY-aðferð má hins vegar stýra veiðum á þann hátt að hver einasta eining skapi meira virði með minni tilkostnaði. Þannig er hægt að vernda smærri útgerðir með aukinni hagkvæmni í stað þess að veita afslætti sem veikja jafnræði í kerfinu. Traustið fæst með samtali Ef veiðigjaldakerfið á að lifa og dafna þarf það að byggjast á samtali og gagnkvæmu trausti. Pólitísk ákvarðanataka, án aðkomu þeirra sem bera rekstraráhættuna, leiðir sjaldan til sáttar. Samtímis geta útgerðir ekki gert kröfu um aðgang að auðlindinni án þess að þjóðin fái sinn hlut. MEY-nálgunin skapar grundvöll fyrir þessa sátt. Hún sameinar hagkvæmni útgerðar, sjálfbærni veiða og hlutdeild þjóðarinnar. Með samstarfi um gagnaöflun, sameiginlega mælikvarða og skýrar leikreglur um veiðigjöld má rjúfa þá stöðnun sem einkennt hefur umræðuna um veiðigjald síðustu ár. Það er kominn tími til að við ræðum ekki bara um hve mikið á að innheimta heldur hvernig við nýtum auðlindina sem best. Þar liggur lykillinn að sátt. Höfundur er sjávarútvegsfræðingur og framkvæmdastjóri Bláa hagkerfisins.
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar
Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar
Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun