Villtur lax eða villt græðgi – sveitin í skotlínu Jóhann Helgi Stefánsson skrifar 29. apríl 2025 07:33 Íslands dreifðu byggðir Það er íslenskur sumardagur, sólin skín í heiði og endurkastar geislum sínum af hvítum sköflum fjallana sem umlykja þig. Þú ferðast inn gróinn dalinn, sveitabæir eru á stangli þar sem fjölskyldur starfa saman að því að fæða Íslendinga og eftir miðjum dalnum liðast á. Áin er tær og hrein, og býr löxum og silungum gott heimili. Á bakka árinnar stendur fólk og ákveður hvernig best skuli fara á því að reyna að krækja í þann stóra ofarlega í hylnum. Heppnin er með þeim því leiðsögumaðurinn hefur alist upp á bökkum árinnar en hann er sonur bóndans á innsta bænum í dalnum. Laxinn hefur verið fólkinu í dalnum dýrmæt auðlind, en um árana rás hafa fjölmargir lagt leið sína í dalinn til að njóta þeirra forréttinda að veiða villtan fisk í óspjölluðum ám. Tekjur landeigendana af sölu veiðileyfa eru stór þáttur í því að byggð hefur haldist í dalnum allt fram á þennan dag. Þetta kann þó allt að breytast í náinni framtíð. Laxeldi í opnum sjókvíum hefur verið að ryðja sér rúms í íslenskum fjörðum svo um munar á undanförnum árum. Þó svo að dalurinn sé í töluverðri fjarlægð, í kílómetrum talið, frá helstu athafnasvæðum sjókvíaeldisfyrirtækjana hefur áhrif starfsemi þeirra nú þegar haft mikil áhrif á lífríki árinnar. Töluverður fjöldi strokulaxa hefur fundist íslenskum á og hefur uppruni þeirra rakinn til slysasleppinga sem hafa gerst reglulega. Í ánni sem liðast um dalinn fannst töluverður hluti storkulaxa úr sjókvíaeldi. Sömuleiðis hefur erfðaefni norsku laxana fundist í villta laxastofni árinnar sem og öðrum ám víðsvegar um landið. Hugurinn leitar strax til sagna um það hvernig minkurinn barst í íslenska náttúru. Forsvarsmenn minkaeldis sögðu í árdaga þess að það væri óhugsandi að minkurinn myndi sleppa úr búrum sínum, og ef svo yrði myndi hann aldrei lifa af í rysjóttu veðurfari Íslands. Annað kom á daginn og hefur þessi framandi ágenga tegund dreift sér um land allt með töluverðum neikvæðum afleiðingum fyrir vistkerfi landsins [1]. Hljómar ekki ósvipað og forsvarsmenn sjókvíaeldis á laxi héldu fram fyrir örfáum árum og gera í raun enn. Norskur sjókvíaeldis lax – framandi ágeng tegund Sá lax sem notaður er í íslensku sjókvíaeldi er norskur að uppruna. Upprunalega var þetta lax úr hinum ýmsu norskum ám sem hefur svo í áratugi verið kynbættur með það að marki að hann myndi stækka hratt og vera góð söluvara. Íslenski laxinn er hins vegar búinn að þróast með náttúruvali til þess að vera vel hæfur að lifa af við erfið skilyrði og geta fjölgað sér í takt við getu ánna. Norskur eldislax er því framandi í íslenskri náttúru þegar hann sleppur úr sjókvíum. Töluvert hefur verið um sleppingar og virðist ekki vera neitt lát á þeim. Rannsóknir á erfðablöndum gefa til kynna að mun fleiri sleppingar hafa átt sér stað en gert hefur verið grein fyrir opinberlega. Sleppingar hafa því greinilega verið bæði stórar og smáar í sniðum. Sem dæmi um þetta er nýleg skýrsla Jóhannesar Sturlaugssonar og Snæbjörns Pálssonar sem sýnir fram á að fjöldi eiginlegra slysasleppinga er helmingi meira en fyrirliggjandi skráningar segja til um[2]. Á Íslandi höfum við tiltölulega fáar tegundir líffvera hér á landi hvort sem er litið til þurrlendis- eða ferskvatnsvitskerfa. Hinsvegar þá er breytileikileiki innan stofna töluverður. Sem dæmi, er tiltölulega auðvelt að greina í sundur úr hvaða ám laxar koma útfrá erfðaefnum þeirra. Þingvallavatn er líka gott dæmi um þennan breytileika, þar eru einunigs þrjár tegundir fiska, en innan þessarar tegunda er fjöldi ólíkra afbirgða eða stofna sem hver hefur sín einkenni. Með auknu hlutfalli erfðaefnis frá eldislöxum í hinum villtu íslensku stofnum útvatnast sá erðafjölbreytileiki sem íslenskir stofnar búa fyrir sem ásamt öðru leiðir til þess að líkur á útrýimingu íslenska laxastofnins verði mjög miklar. Það er því hægt að hugsa um hinn norska eldislax sem notaður er hér á landi sem framandi ágenga tegund í íslenskum ám, ekki ósvipað minkinum. Þessi ágenga tegund muna hafa gríðarlegar neikvæðar afleiðingar bæði á náttúru landsins en ekki síður á efnahag og samfélagið um land allt. Í Noregi, vöggu laxeldisins, hafa afleiðingar óábyrgs eldis orðið svo alvarlegar að stjórnvöld hafa neyðst til þess að loka veiðiám, með gríðarlegu tjóni fyrir dreifðar byggðir sem byggðu afkomu sína á laxveiði. Ákvörðun um lokunina var tekin af norsku Umhverfisstofnuninni, sem benti jafnframt á að helstu ógnir villta laxins væru sjókvíaeldi og loftslagsbreytingar[3]. Þetta eru mistök sem við höfum enga ástæðu til þess að endurtaka hér á landi. Samstíga inn í sjálfbæra framtíð Við þurfum að virða varúðarregluna fyrir bæði lífríki og samfélög okkar. Nú þegar hafa íslensk stjórnvöld í raun þau tæki í höndunum sem þarf til þess að krefjast þess að allt sjókvíaeldi færist yfir í öruggar, lokaðar og sjálfbærar rekstrareiningar. Það sem vantar er pólitískur vilji, skýr stefnumörkun og þrýstingur frá samfélaginu sjálfu—frá okkur sem viljum vernda lífæðar dreifbýlisins, s.s. veiðiárnar okkar. Ég kalla því eftir ábyrgð stjórnvalda, skýrri lagasetningu sem útilokar frekari umhverfisslys og leiðir til fullrar útfösunar opins sjókvíaeldis. Veiðifélög landsins, landeigendur, og íbúar dreifðra byggða verða að láta rödd sína heyrast áður en það verður um seinan. Við eigum ekki að fórna langtíma hagsmunum okkar og komandi kynslóða fyrir skammtíma hagnað framandi og ágengra stórfyrirtækja. Höfundur er baráttumaður fyrir villta laxinn og öflugt dreifbýli. [1]Karl Skírnisson, Róbert A. Stefánsson og Menja Von Schmalensee. (2004). Minkur. Íslenskspendýr, 88-97. [2] Jóhannes Sturlaugsson og Snæbjörn Pálsson. 2025. Uppruni sjókvíaeldislaxa í ám á Vestfjörðum og Austfjörðum 2015-2022. Laxfiskar. 14 bls. [3]Miljødirektoratet. 2024. Laksefisket stanses i deler av landet fra 23. Juni. https://www.miljodirektoratet.no/aktuelt/nyheter/2024/juni-2024/laksefisket-stanses-i-deler-av-landet-fra-23.-juni Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fiskeldi Sjókvíaeldi Mest lesið Samtökin 78 verðlauna sögufölsun Böðvar Björnsson Skoðun Varað við embætti sérstaks saksóknara Gestur Jónsson Skoðun Ætlar Ísland að fara sömu leið og Evrópa í útlendingamálum? Kári Allansson Skoðun Út af sporinu en ekki týnd að eilífu María Helena Mazul Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson Skoðun Hættuleg ofnotkun svefnlyfja á Íslandi Drífa Sigfúsdóttir Skoðun Meira að segja formaður Viðreisnar Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Börnin sem deyja á Gaza Elín Pjetursdóttir Skoðun Hvað er lýðskóli eiginlega? Margrét Gauja Magnúsdóttir Skoðun Afstaða – á vaktinni í 20 ár Arndís Vilhjálmsdóttir,Guðbjörg Sveinsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Framtíðin fær húsnæði Ingunn Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Börnin sem deyja á Gaza Elín Pjetursdóttir skrifar Skoðun Brýr, sýkingar og börn Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Hvað er lýðskóli eiginlega? Margrét Gauja Magnúsdóttir skrifar Skoðun Búum til pláss fyrir framtíðina Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Hættuleg ofnotkun svefnlyfja á Íslandi Drífa Sigfúsdóttir skrifar Skoðun Kveikjum neistann um allt land Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Ætlar Ísland að fara sömu leið og Evrópa í útlendingamálum? Kári Allansson skrifar Skoðun Samtökin 78 verðlauna sögufölsun Böðvar Björnsson skrifar Skoðun Afstaða – á vaktinni í 20 ár Arndís Vilhjálmsdóttir,Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Varað við embætti sérstaks saksóknara Gestur Jónsson skrifar Skoðun Út af sporinu en ekki týnd að eilífu María Helena Mazul skrifar Skoðun Meira að segja formaður Viðreisnar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Gaza sveltur til dauða - Tími bréfaskrifta er löngu liðinn Magnús Magnússon,Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Steypuklumpablætið í borginni Ragnhildur Alda María Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Kærum og beitum Ísrael viðskiptabanni! Pétur Heimisson skrifar Skoðun Blæðandi vegir Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun Fái einstaklingar sem eru hættulegir sjálfum sér ekki viðeigandi búsetuúrræði blasir við mikill harmleikur Elínborg Björnsdóttir skrifar Skoðun Hroki og hleypidómar - syngur Jónas Sen? Bjarnheiður Hallsdóttir skrifar Skoðun Sveitarfélög gegna lykilhlutverki í vistvænni mannvirkjagerð Guðrún Lilja Kristinsdóttir,Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun „Nýtt veiðigjald: sátt byggð á hagkvæmni“ Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Opinber áskorun til prófessorsins Brynjar Karl Sigurðsson skrifar Skoðun Nærvera Héðinn Unnsteinsson skrifar Skoðun Þegar Dagur lét mig hrasa á gangstéttarhellu Björn Teitsson skrifar Skoðun Þessi jafnlaunavottun... Sunna Arnardottir skrifar Skoðun Heilsuspillandi minnisleysi í boði Sjálfstæðisflokksins Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun #BLESSMETA – fyrsta grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Dáleiðsla er ímyndun ein Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Íslands dreifðu byggðir Það er íslenskur sumardagur, sólin skín í heiði og endurkastar geislum sínum af hvítum sköflum fjallana sem umlykja þig. Þú ferðast inn gróinn dalinn, sveitabæir eru á stangli þar sem fjölskyldur starfa saman að því að fæða Íslendinga og eftir miðjum dalnum liðast á. Áin er tær og hrein, og býr löxum og silungum gott heimili. Á bakka árinnar stendur fólk og ákveður hvernig best skuli fara á því að reyna að krækja í þann stóra ofarlega í hylnum. Heppnin er með þeim því leiðsögumaðurinn hefur alist upp á bökkum árinnar en hann er sonur bóndans á innsta bænum í dalnum. Laxinn hefur verið fólkinu í dalnum dýrmæt auðlind, en um árana rás hafa fjölmargir lagt leið sína í dalinn til að njóta þeirra forréttinda að veiða villtan fisk í óspjölluðum ám. Tekjur landeigendana af sölu veiðileyfa eru stór þáttur í því að byggð hefur haldist í dalnum allt fram á þennan dag. Þetta kann þó allt að breytast í náinni framtíð. Laxeldi í opnum sjókvíum hefur verið að ryðja sér rúms í íslenskum fjörðum svo um munar á undanförnum árum. Þó svo að dalurinn sé í töluverðri fjarlægð, í kílómetrum talið, frá helstu athafnasvæðum sjókvíaeldisfyrirtækjana hefur áhrif starfsemi þeirra nú þegar haft mikil áhrif á lífríki árinnar. Töluverður fjöldi strokulaxa hefur fundist íslenskum á og hefur uppruni þeirra rakinn til slysasleppinga sem hafa gerst reglulega. Í ánni sem liðast um dalinn fannst töluverður hluti storkulaxa úr sjókvíaeldi. Sömuleiðis hefur erfðaefni norsku laxana fundist í villta laxastofni árinnar sem og öðrum ám víðsvegar um landið. Hugurinn leitar strax til sagna um það hvernig minkurinn barst í íslenska náttúru. Forsvarsmenn minkaeldis sögðu í árdaga þess að það væri óhugsandi að minkurinn myndi sleppa úr búrum sínum, og ef svo yrði myndi hann aldrei lifa af í rysjóttu veðurfari Íslands. Annað kom á daginn og hefur þessi framandi ágenga tegund dreift sér um land allt með töluverðum neikvæðum afleiðingum fyrir vistkerfi landsins [1]. Hljómar ekki ósvipað og forsvarsmenn sjókvíaeldis á laxi héldu fram fyrir örfáum árum og gera í raun enn. Norskur sjókvíaeldis lax – framandi ágeng tegund Sá lax sem notaður er í íslensku sjókvíaeldi er norskur að uppruna. Upprunalega var þetta lax úr hinum ýmsu norskum ám sem hefur svo í áratugi verið kynbættur með það að marki að hann myndi stækka hratt og vera góð söluvara. Íslenski laxinn er hins vegar búinn að þróast með náttúruvali til þess að vera vel hæfur að lifa af við erfið skilyrði og geta fjölgað sér í takt við getu ánna. Norskur eldislax er því framandi í íslenskri náttúru þegar hann sleppur úr sjókvíum. Töluvert hefur verið um sleppingar og virðist ekki vera neitt lát á þeim. Rannsóknir á erfðablöndum gefa til kynna að mun fleiri sleppingar hafa átt sér stað en gert hefur verið grein fyrir opinberlega. Sleppingar hafa því greinilega verið bæði stórar og smáar í sniðum. Sem dæmi um þetta er nýleg skýrsla Jóhannesar Sturlaugssonar og Snæbjörns Pálssonar sem sýnir fram á að fjöldi eiginlegra slysasleppinga er helmingi meira en fyrirliggjandi skráningar segja til um[2]. Á Íslandi höfum við tiltölulega fáar tegundir líffvera hér á landi hvort sem er litið til þurrlendis- eða ferskvatnsvitskerfa. Hinsvegar þá er breytileikileiki innan stofna töluverður. Sem dæmi, er tiltölulega auðvelt að greina í sundur úr hvaða ám laxar koma útfrá erfðaefnum þeirra. Þingvallavatn er líka gott dæmi um þennan breytileika, þar eru einunigs þrjár tegundir fiska, en innan þessarar tegunda er fjöldi ólíkra afbirgða eða stofna sem hver hefur sín einkenni. Með auknu hlutfalli erfðaefnis frá eldislöxum í hinum villtu íslensku stofnum útvatnast sá erðafjölbreytileiki sem íslenskir stofnar búa fyrir sem ásamt öðru leiðir til þess að líkur á útrýimingu íslenska laxastofnins verði mjög miklar. Það er því hægt að hugsa um hinn norska eldislax sem notaður er hér á landi sem framandi ágenga tegund í íslenskum ám, ekki ósvipað minkinum. Þessi ágenga tegund muna hafa gríðarlegar neikvæðar afleiðingar bæði á náttúru landsins en ekki síður á efnahag og samfélagið um land allt. Í Noregi, vöggu laxeldisins, hafa afleiðingar óábyrgs eldis orðið svo alvarlegar að stjórnvöld hafa neyðst til þess að loka veiðiám, með gríðarlegu tjóni fyrir dreifðar byggðir sem byggðu afkomu sína á laxveiði. Ákvörðun um lokunina var tekin af norsku Umhverfisstofnuninni, sem benti jafnframt á að helstu ógnir villta laxins væru sjókvíaeldi og loftslagsbreytingar[3]. Þetta eru mistök sem við höfum enga ástæðu til þess að endurtaka hér á landi. Samstíga inn í sjálfbæra framtíð Við þurfum að virða varúðarregluna fyrir bæði lífríki og samfélög okkar. Nú þegar hafa íslensk stjórnvöld í raun þau tæki í höndunum sem þarf til þess að krefjast þess að allt sjókvíaeldi færist yfir í öruggar, lokaðar og sjálfbærar rekstrareiningar. Það sem vantar er pólitískur vilji, skýr stefnumörkun og þrýstingur frá samfélaginu sjálfu—frá okkur sem viljum vernda lífæðar dreifbýlisins, s.s. veiðiárnar okkar. Ég kalla því eftir ábyrgð stjórnvalda, skýrri lagasetningu sem útilokar frekari umhverfisslys og leiðir til fullrar útfösunar opins sjókvíaeldis. Veiðifélög landsins, landeigendur, og íbúar dreifðra byggða verða að láta rödd sína heyrast áður en það verður um seinan. Við eigum ekki að fórna langtíma hagsmunum okkar og komandi kynslóða fyrir skammtíma hagnað framandi og ágengra stórfyrirtækja. Höfundur er baráttumaður fyrir villta laxinn og öflugt dreifbýli. [1]Karl Skírnisson, Róbert A. Stefánsson og Menja Von Schmalensee. (2004). Minkur. Íslenskspendýr, 88-97. [2] Jóhannes Sturlaugsson og Snæbjörn Pálsson. 2025. Uppruni sjókvíaeldislaxa í ám á Vestfjörðum og Austfjörðum 2015-2022. Laxfiskar. 14 bls. [3]Miljødirektoratet. 2024. Laksefisket stanses i deler av landet fra 23. Juni. https://www.miljodirektoratet.no/aktuelt/nyheter/2024/juni-2024/laksefisket-stanses-i-deler-av-landet-fra-23.-juni
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar
Skoðun Gaza sveltur til dauða - Tími bréfaskrifta er löngu liðinn Magnús Magnússon,Hjálmtýr Heiðdal skrifar
Skoðun Fái einstaklingar sem eru hættulegir sjálfum sér ekki viðeigandi búsetuúrræði blasir við mikill harmleikur Elínborg Björnsdóttir skrifar
Skoðun Sveitarfélög gegna lykilhlutverki í vistvænni mannvirkjagerð Guðrún Lilja Kristinsdóttir,Bergþóra Góa Kvaran skrifar