Ný fjármálaáætlun - tækifæri til að efna loforðin um bætt geðheilbrigði Sandra B. Franks skrifar 27. mars 2025 13:33 Á síðustu misserum hefur margt verið sagt um geðheilbrigðismál hér á landi, en hugmyndirnar eru fleiri en raunverulegar aðgerðir. Gögnin sem liggja fyrir í umfjöllun síðasta árs sýna að afleiðingar af ónógri þjónustu og úrræðaleysi í geðheilbrigðiskerfinu eru kostnaðarsamar, sársaukafullar og í sumum tilvikum lífshættulegar. Þau átakanlegu andlát, morð og slys sem rekja má beint eða óbeint til vanrækslu í geðheilbrigðismálum ættu að duga ein og sér sem röksemd fyrir auknu framlagi í málaflokkinn. Eitt atvik af þessu tagi er einu of mikið. Það er óásættanlegt að fólk þurfi að flýja eigin heimili vegna geðveikra nágranna sem engin úrræði fá til að hjálpa. Eða að fjölskyldur þurfi að óttast um öryggi sitt og ástvina sinna þegar einstaklingar í geðrofi ráfa ráðvilltir um hús og götur bæjarins. Í slíkum tilvikum er augljóst að uppbygging geðheilbrigðiskerfisins hefur ekki fylgt raunverulegum þörfum samfélagsins. Fjölskyldur eða vinir hafa lýst þeim hryllingi að reyna ítrekað að leita hjálpar fyrir einstaklinga sem eru alvarlega veikir, en fá litla sem enga hjálp. Þá er of seint að bregðast við þegar upp kemur hörmulegt atvik, hvort sem er voðaskot, sjálfsvíg eða banvæn líkamsárás. Geðheilbrigði er fjárfesting Það þarf að líta á geðheilbrigðismál sem hluta af fjárfestingu í heilbrigðiskerfinu. Raunin er sú að langvarandi mannekla, ónóg úrræði og skortur á sérhæfðri geðheilbrigðisþjónustu veldur samfélaginu miklum kostnaði til lengri tíma litið. Þegar einstaklingar fá ekki viðeigandi greiningu, lyfjameðferð eða meðferðartíma í tæka tíð, getur ástandið versnað með átakanlegum afleiðingum. Þjónustan verður kostnaðarsamari síðar og afleiðingar verða bráðinnlagnir og neyðartilfelli hjá lögreglu og í versta falli ofbeldi, banvæn atvik eða sjálfsvíg. Með rétt tímasettu inngripi mætti draga úr kostnaði til lengri tíma. Geðheilbrigðisþjónusta sem veitt er snemma, og er jafnframt alvöru, heildstæð þjónusta, getur komið í veg fyrir að einstaklingar hverfi af vinnumarkaði eða fari á örorku. Slíkur sparnaður er raunverulegur og margfalt meiri en sá kostnaður sem fylgir uppbyggingu á þjónustunni. Líta ber á fjárframlag til geðheilbrigðismála sem uppbyggingu innviða sem skila arði til samfélagsins, bæði með betri heilsu fólks, minnkuðu álagi á aðrar stofnanir ríkis og sveitarfélaga og auknu öryggi fyrir almenning. Rándýrt að hundsa vandann Óumdeilt er að kostnaðurinn við að hunsa geðheilbrigðismál er mikill: Félagslegur kostnaður - Fjölskyldur, vinir, vinnustaðir og samfélagið í heild þurfa að takast á við afleiðingarnar þegar einstaklingur fær ekki rétta aðstoð. Efnahagslegur kostnaður - Tekjutap og aukinn útgjöld ríkissjóðs vegna bótakerfa, kostnaður vegna lögregluútkalla, bráðaþjónustu, dómstóla og fangelsisvistar. Heilbrigðiskerfið sjálft - Þegar líkamleg og andleg heilsa er ræktuð samhliða, skilar það bestum árangri. Sé andlegri heilsu ekki sinnt, eykst álag á lyfjakostnað, heilsugæslu og sjúkrahús. Mannlegur harmleikur - Átakanleg andlát, ofbeldi, ótti og sorg eru óbætanleg. Hvert einasta lífshættulega atvik eða banvæn útkoma, hefði mögulega mátt koma í veg fyrir með markvissum og samstilltum úrræðum. Loforð stjórnvalda – verða að standast prófið Stjórnmálaflokkarnir sem nú sitja í ríkisstjórn hafa margoft talað fyrir bættum geðheilbrigði, úrræðum og uppbyggingu heilbrigðiskerfisins. Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar kemur skýrt fram að heilbrigðisþjónustu þurfi að efla, og að áhersla verði lögð á geðheilbrigðismál. Ljóst er að forgangsröðun í nýrri fjármálaáætlun verður bein afleiðing af því hvort ríkisstjórnin standi við orð sín, eða hvort enn einu sinni verði boðið upp á orð en ekki efndir. Í nýrri fjármálaáætlun mun koma í ljós hvort stjórnvöld meini það sem þau hafa sagt. Þegar litið er til þess kostnaður hlýst af vanrækslunni, ætti að vera augljóst að aukin fjárveiting í þennan málaflokk er hagkvæm. Þá snýst þetta ekki síður um trúverðugleika stjórnvalda, því ef orð og efndir fara ekki saman, er það bein gjaldfelling á eigin stefnumörkun og trausti almennings til stjórnmálanna. Fimm skref sem brýnt er að taka: Auka framlög til sérhæfðrar geðheilbrigðisþjónustu - Sérstaklega til geðdeilda, bráðaþjónustu, sálfræðinga á heilsugæslum og göngudeilda. Afleiðingin er styttri biðlistar, skýrari farvegir og markviss inngrip. Efla sjálfstæða heilsugæslu og þjónustu í nærumhverfi - Heilsugæsla, skólar, félagsþjónusta og fleiri geta starfað saman að snemmtækum úrræðum. Með því móti fækkar alvarlegum tilfellum sem annars enda á bráða- eða neyðarþjónustu. Skapa samfellu í þjónustu - Ítrekað eru sögur af einstaklingum sem sleppa sjálfir úr meðferð eða eru útskrifaðir án eftirfylgni. Þetta sýnir þörfina á samræmdri heildarlausn, þar sem áframhaldandi stuðningur er tryggður á milli þjónustustiga. Tryggja nægt starfsfólk og mannskap - Stærsta áskorunin er oft ekki fjárfesting í byggingum eða tækjabúnaði, heldur er það mannauðurinn. Það er ekki hægt að veita fullnægjandi geðheilbrigðisþjónustu án heilbrigðisstarfsfólks og annarra fagaðila sem vilja starfa innan kerfisins, og hafa tíma og tækifæri til að sinna fólki. Leggja áherslu á rannsóknir og nýsköpun -Taka þarf upplýstar ákvarðanir um hvernig best sé að veita geðheilbrigðisþjónustu út frá gögnum og rannsóknum. Hvatning til nýsköpunar, þar á meðal notkun fjarheilbrigðisþjónustu og stafrænna lausna, getur stytt biðlista og gert þjónustu aðgengilegri. Ný fjármálaáætlun sem prófsteinn á samfélagsábyrgð Geðheilbrigðismál eru ekki aukaatriði í heilbrigðiskerfinu heldur kjarni vellíðanar, öryggis og árangurs. Einstakur harmleikur endurspeglar aðgerðarleysi stjórnvalda á undanförnum árum, en það er alls ekki nóg að harma slysin eftir á. Hið brýna er að bregðast við áður en fleira hræðilegt gerast. Á Íslandi er fullt af hugmyndaríku og duglegu fólki, en það skiptir engu máli ef börn, ungmenni og fullorðnir með geðraskanir fá ekki þá aðstoð sem þau þurfa. Fólk sem býr við alvarleg geðvandamál er ekki óvinur samfélagsins, heldur fólk sem þarf hjálp, rétt eins og hver annar sjúklingur. Að hafna eðlilegum úrræðum fyrir langveika einstaklinga, hvort sem sjúkdómurinn er andlegur eða líkamlegur, er ólíðandi í velferðarsamfélagi. Nú reynir á ríkisstjórnina að efna loforð stjórnarsáttmálans og standa vörð um traust almennings. Allt annað en raunveruleg efndir er þjóðarskömm. Það eru engin rök fyrir að vanrækja málaflokkinn lengur, tölurnar tala sínu máli, mannlegir harmleikir eru staðreyndir og hagfræðilegur raunveruleiki skýrir að sparnaður felst í forvörnum fremur en eftirsjá. Nú er boltinn hjá stjórnvöldum. Það sem eftir stendur er hvort þau axli ábyrgðina, leggi fram nægilegt fjármagn og fylgi eigin stefnu. Annað er óverjandi, og gerir lítið annað en að grafa undan trúverðugleika þeirra í augum almennings. Að missa af þessu tækifæri til að snúa við blaðinu er ekki aðeins glapræði fjárhagslega heldur einnig grimmileg afneitun á grundvallarrétti fólks til öryggis og velferðar. Höfundur er formaður Sjúkraliðafélags Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sandra B. Franks Geðheilbrigði Mest lesið Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu. Stefán Jón Hafstein Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Halldór 4.10.2025 Halldór Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Að búa til aðalsmenn Kolbrún Baldursdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu. Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Sjá meira
Á síðustu misserum hefur margt verið sagt um geðheilbrigðismál hér á landi, en hugmyndirnar eru fleiri en raunverulegar aðgerðir. Gögnin sem liggja fyrir í umfjöllun síðasta árs sýna að afleiðingar af ónógri þjónustu og úrræðaleysi í geðheilbrigðiskerfinu eru kostnaðarsamar, sársaukafullar og í sumum tilvikum lífshættulegar. Þau átakanlegu andlát, morð og slys sem rekja má beint eða óbeint til vanrækslu í geðheilbrigðismálum ættu að duga ein og sér sem röksemd fyrir auknu framlagi í málaflokkinn. Eitt atvik af þessu tagi er einu of mikið. Það er óásættanlegt að fólk þurfi að flýja eigin heimili vegna geðveikra nágranna sem engin úrræði fá til að hjálpa. Eða að fjölskyldur þurfi að óttast um öryggi sitt og ástvina sinna þegar einstaklingar í geðrofi ráfa ráðvilltir um hús og götur bæjarins. Í slíkum tilvikum er augljóst að uppbygging geðheilbrigðiskerfisins hefur ekki fylgt raunverulegum þörfum samfélagsins. Fjölskyldur eða vinir hafa lýst þeim hryllingi að reyna ítrekað að leita hjálpar fyrir einstaklinga sem eru alvarlega veikir, en fá litla sem enga hjálp. Þá er of seint að bregðast við þegar upp kemur hörmulegt atvik, hvort sem er voðaskot, sjálfsvíg eða banvæn líkamsárás. Geðheilbrigði er fjárfesting Það þarf að líta á geðheilbrigðismál sem hluta af fjárfestingu í heilbrigðiskerfinu. Raunin er sú að langvarandi mannekla, ónóg úrræði og skortur á sérhæfðri geðheilbrigðisþjónustu veldur samfélaginu miklum kostnaði til lengri tíma litið. Þegar einstaklingar fá ekki viðeigandi greiningu, lyfjameðferð eða meðferðartíma í tæka tíð, getur ástandið versnað með átakanlegum afleiðingum. Þjónustan verður kostnaðarsamari síðar og afleiðingar verða bráðinnlagnir og neyðartilfelli hjá lögreglu og í versta falli ofbeldi, banvæn atvik eða sjálfsvíg. Með rétt tímasettu inngripi mætti draga úr kostnaði til lengri tíma. Geðheilbrigðisþjónusta sem veitt er snemma, og er jafnframt alvöru, heildstæð þjónusta, getur komið í veg fyrir að einstaklingar hverfi af vinnumarkaði eða fari á örorku. Slíkur sparnaður er raunverulegur og margfalt meiri en sá kostnaður sem fylgir uppbyggingu á þjónustunni. Líta ber á fjárframlag til geðheilbrigðismála sem uppbyggingu innviða sem skila arði til samfélagsins, bæði með betri heilsu fólks, minnkuðu álagi á aðrar stofnanir ríkis og sveitarfélaga og auknu öryggi fyrir almenning. Rándýrt að hundsa vandann Óumdeilt er að kostnaðurinn við að hunsa geðheilbrigðismál er mikill: Félagslegur kostnaður - Fjölskyldur, vinir, vinnustaðir og samfélagið í heild þurfa að takast á við afleiðingarnar þegar einstaklingur fær ekki rétta aðstoð. Efnahagslegur kostnaður - Tekjutap og aukinn útgjöld ríkissjóðs vegna bótakerfa, kostnaður vegna lögregluútkalla, bráðaþjónustu, dómstóla og fangelsisvistar. Heilbrigðiskerfið sjálft - Þegar líkamleg og andleg heilsa er ræktuð samhliða, skilar það bestum árangri. Sé andlegri heilsu ekki sinnt, eykst álag á lyfjakostnað, heilsugæslu og sjúkrahús. Mannlegur harmleikur - Átakanleg andlát, ofbeldi, ótti og sorg eru óbætanleg. Hvert einasta lífshættulega atvik eða banvæn útkoma, hefði mögulega mátt koma í veg fyrir með markvissum og samstilltum úrræðum. Loforð stjórnvalda – verða að standast prófið Stjórnmálaflokkarnir sem nú sitja í ríkisstjórn hafa margoft talað fyrir bættum geðheilbrigði, úrræðum og uppbyggingu heilbrigðiskerfisins. Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar kemur skýrt fram að heilbrigðisþjónustu þurfi að efla, og að áhersla verði lögð á geðheilbrigðismál. Ljóst er að forgangsröðun í nýrri fjármálaáætlun verður bein afleiðing af því hvort ríkisstjórnin standi við orð sín, eða hvort enn einu sinni verði boðið upp á orð en ekki efndir. Í nýrri fjármálaáætlun mun koma í ljós hvort stjórnvöld meini það sem þau hafa sagt. Þegar litið er til þess kostnaður hlýst af vanrækslunni, ætti að vera augljóst að aukin fjárveiting í þennan málaflokk er hagkvæm. Þá snýst þetta ekki síður um trúverðugleika stjórnvalda, því ef orð og efndir fara ekki saman, er það bein gjaldfelling á eigin stefnumörkun og trausti almennings til stjórnmálanna. Fimm skref sem brýnt er að taka: Auka framlög til sérhæfðrar geðheilbrigðisþjónustu - Sérstaklega til geðdeilda, bráðaþjónustu, sálfræðinga á heilsugæslum og göngudeilda. Afleiðingin er styttri biðlistar, skýrari farvegir og markviss inngrip. Efla sjálfstæða heilsugæslu og þjónustu í nærumhverfi - Heilsugæsla, skólar, félagsþjónusta og fleiri geta starfað saman að snemmtækum úrræðum. Með því móti fækkar alvarlegum tilfellum sem annars enda á bráða- eða neyðarþjónustu. Skapa samfellu í þjónustu - Ítrekað eru sögur af einstaklingum sem sleppa sjálfir úr meðferð eða eru útskrifaðir án eftirfylgni. Þetta sýnir þörfina á samræmdri heildarlausn, þar sem áframhaldandi stuðningur er tryggður á milli þjónustustiga. Tryggja nægt starfsfólk og mannskap - Stærsta áskorunin er oft ekki fjárfesting í byggingum eða tækjabúnaði, heldur er það mannauðurinn. Það er ekki hægt að veita fullnægjandi geðheilbrigðisþjónustu án heilbrigðisstarfsfólks og annarra fagaðila sem vilja starfa innan kerfisins, og hafa tíma og tækifæri til að sinna fólki. Leggja áherslu á rannsóknir og nýsköpun -Taka þarf upplýstar ákvarðanir um hvernig best sé að veita geðheilbrigðisþjónustu út frá gögnum og rannsóknum. Hvatning til nýsköpunar, þar á meðal notkun fjarheilbrigðisþjónustu og stafrænna lausna, getur stytt biðlista og gert þjónustu aðgengilegri. Ný fjármálaáætlun sem prófsteinn á samfélagsábyrgð Geðheilbrigðismál eru ekki aukaatriði í heilbrigðiskerfinu heldur kjarni vellíðanar, öryggis og árangurs. Einstakur harmleikur endurspeglar aðgerðarleysi stjórnvalda á undanförnum árum, en það er alls ekki nóg að harma slysin eftir á. Hið brýna er að bregðast við áður en fleira hræðilegt gerast. Á Íslandi er fullt af hugmyndaríku og duglegu fólki, en það skiptir engu máli ef börn, ungmenni og fullorðnir með geðraskanir fá ekki þá aðstoð sem þau þurfa. Fólk sem býr við alvarleg geðvandamál er ekki óvinur samfélagsins, heldur fólk sem þarf hjálp, rétt eins og hver annar sjúklingur. Að hafna eðlilegum úrræðum fyrir langveika einstaklinga, hvort sem sjúkdómurinn er andlegur eða líkamlegur, er ólíðandi í velferðarsamfélagi. Nú reynir á ríkisstjórnina að efna loforð stjórnarsáttmálans og standa vörð um traust almennings. Allt annað en raunveruleg efndir er þjóðarskömm. Það eru engin rök fyrir að vanrækja málaflokkinn lengur, tölurnar tala sínu máli, mannlegir harmleikir eru staðreyndir og hagfræðilegur raunveruleiki skýrir að sparnaður felst í forvörnum fremur en eftirsjá. Nú er boltinn hjá stjórnvöldum. Það sem eftir stendur er hvort þau axli ábyrgðina, leggi fram nægilegt fjármagn og fylgi eigin stefnu. Annað er óverjandi, og gerir lítið annað en að grafa undan trúverðugleika þeirra í augum almennings. Að missa af þessu tækifæri til að snúa við blaðinu er ekki aðeins glapræði fjárhagslega heldur einnig grimmileg afneitun á grundvallarrétti fólks til öryggis og velferðar. Höfundur er formaður Sjúkraliðafélags Íslands.
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu. Stefán Jón Hafstein Skoðun
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu. Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu. Stefán Jón Hafstein Skoðun
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun