Ný fjármálaáætlun - tækifæri til að efna loforðin um bætt geðheilbrigði Sandra B. Franks skrifar 27. mars 2025 13:33 Á síðustu misserum hefur margt verið sagt um geðheilbrigðismál hér á landi, en hugmyndirnar eru fleiri en raunverulegar aðgerðir. Gögnin sem liggja fyrir í umfjöllun síðasta árs sýna að afleiðingar af ónógri þjónustu og úrræðaleysi í geðheilbrigðiskerfinu eru kostnaðarsamar, sársaukafullar og í sumum tilvikum lífshættulegar. Þau átakanlegu andlát, morð og slys sem rekja má beint eða óbeint til vanrækslu í geðheilbrigðismálum ættu að duga ein og sér sem röksemd fyrir auknu framlagi í málaflokkinn. Eitt atvik af þessu tagi er einu of mikið. Það er óásættanlegt að fólk þurfi að flýja eigin heimili vegna geðveikra nágranna sem engin úrræði fá til að hjálpa. Eða að fjölskyldur þurfi að óttast um öryggi sitt og ástvina sinna þegar einstaklingar í geðrofi ráfa ráðvilltir um hús og götur bæjarins. Í slíkum tilvikum er augljóst að uppbygging geðheilbrigðiskerfisins hefur ekki fylgt raunverulegum þörfum samfélagsins. Fjölskyldur eða vinir hafa lýst þeim hryllingi að reyna ítrekað að leita hjálpar fyrir einstaklinga sem eru alvarlega veikir, en fá litla sem enga hjálp. Þá er of seint að bregðast við þegar upp kemur hörmulegt atvik, hvort sem er voðaskot, sjálfsvíg eða banvæn líkamsárás. Geðheilbrigði er fjárfesting Það þarf að líta á geðheilbrigðismál sem hluta af fjárfestingu í heilbrigðiskerfinu. Raunin er sú að langvarandi mannekla, ónóg úrræði og skortur á sérhæfðri geðheilbrigðisþjónustu veldur samfélaginu miklum kostnaði til lengri tíma litið. Þegar einstaklingar fá ekki viðeigandi greiningu, lyfjameðferð eða meðferðartíma í tæka tíð, getur ástandið versnað með átakanlegum afleiðingum. Þjónustan verður kostnaðarsamari síðar og afleiðingar verða bráðinnlagnir og neyðartilfelli hjá lögreglu og í versta falli ofbeldi, banvæn atvik eða sjálfsvíg. Með rétt tímasettu inngripi mætti draga úr kostnaði til lengri tíma. Geðheilbrigðisþjónusta sem veitt er snemma, og er jafnframt alvöru, heildstæð þjónusta, getur komið í veg fyrir að einstaklingar hverfi af vinnumarkaði eða fari á örorku. Slíkur sparnaður er raunverulegur og margfalt meiri en sá kostnaður sem fylgir uppbyggingu á þjónustunni. Líta ber á fjárframlag til geðheilbrigðismála sem uppbyggingu innviða sem skila arði til samfélagsins, bæði með betri heilsu fólks, minnkuðu álagi á aðrar stofnanir ríkis og sveitarfélaga og auknu öryggi fyrir almenning. Rándýrt að hundsa vandann Óumdeilt er að kostnaðurinn við að hunsa geðheilbrigðismál er mikill: Félagslegur kostnaður - Fjölskyldur, vinir, vinnustaðir og samfélagið í heild þurfa að takast á við afleiðingarnar þegar einstaklingur fær ekki rétta aðstoð. Efnahagslegur kostnaður - Tekjutap og aukinn útgjöld ríkissjóðs vegna bótakerfa, kostnaður vegna lögregluútkalla, bráðaþjónustu, dómstóla og fangelsisvistar. Heilbrigðiskerfið sjálft - Þegar líkamleg og andleg heilsa er ræktuð samhliða, skilar það bestum árangri. Sé andlegri heilsu ekki sinnt, eykst álag á lyfjakostnað, heilsugæslu og sjúkrahús. Mannlegur harmleikur - Átakanleg andlát, ofbeldi, ótti og sorg eru óbætanleg. Hvert einasta lífshættulega atvik eða banvæn útkoma, hefði mögulega mátt koma í veg fyrir með markvissum og samstilltum úrræðum. Loforð stjórnvalda – verða að standast prófið Stjórnmálaflokkarnir sem nú sitja í ríkisstjórn hafa margoft talað fyrir bættum geðheilbrigði, úrræðum og uppbyggingu heilbrigðiskerfisins. Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar kemur skýrt fram að heilbrigðisþjónustu þurfi að efla, og að áhersla verði lögð á geðheilbrigðismál. Ljóst er að forgangsröðun í nýrri fjármálaáætlun verður bein afleiðing af því hvort ríkisstjórnin standi við orð sín, eða hvort enn einu sinni verði boðið upp á orð en ekki efndir. Í nýrri fjármálaáætlun mun koma í ljós hvort stjórnvöld meini það sem þau hafa sagt. Þegar litið er til þess kostnaður hlýst af vanrækslunni, ætti að vera augljóst að aukin fjárveiting í þennan málaflokk er hagkvæm. Þá snýst þetta ekki síður um trúverðugleika stjórnvalda, því ef orð og efndir fara ekki saman, er það bein gjaldfelling á eigin stefnumörkun og trausti almennings til stjórnmálanna. Fimm skref sem brýnt er að taka: Auka framlög til sérhæfðrar geðheilbrigðisþjónustu - Sérstaklega til geðdeilda, bráðaþjónustu, sálfræðinga á heilsugæslum og göngudeilda. Afleiðingin er styttri biðlistar, skýrari farvegir og markviss inngrip. Efla sjálfstæða heilsugæslu og þjónustu í nærumhverfi - Heilsugæsla, skólar, félagsþjónusta og fleiri geta starfað saman að snemmtækum úrræðum. Með því móti fækkar alvarlegum tilfellum sem annars enda á bráða- eða neyðarþjónustu. Skapa samfellu í þjónustu - Ítrekað eru sögur af einstaklingum sem sleppa sjálfir úr meðferð eða eru útskrifaðir án eftirfylgni. Þetta sýnir þörfina á samræmdri heildarlausn, þar sem áframhaldandi stuðningur er tryggður á milli þjónustustiga. Tryggja nægt starfsfólk og mannskap - Stærsta áskorunin er oft ekki fjárfesting í byggingum eða tækjabúnaði, heldur er það mannauðurinn. Það er ekki hægt að veita fullnægjandi geðheilbrigðisþjónustu án heilbrigðisstarfsfólks og annarra fagaðila sem vilja starfa innan kerfisins, og hafa tíma og tækifæri til að sinna fólki. Leggja áherslu á rannsóknir og nýsköpun -Taka þarf upplýstar ákvarðanir um hvernig best sé að veita geðheilbrigðisþjónustu út frá gögnum og rannsóknum. Hvatning til nýsköpunar, þar á meðal notkun fjarheilbrigðisþjónustu og stafrænna lausna, getur stytt biðlista og gert þjónustu aðgengilegri. Ný fjármálaáætlun sem prófsteinn á samfélagsábyrgð Geðheilbrigðismál eru ekki aukaatriði í heilbrigðiskerfinu heldur kjarni vellíðanar, öryggis og árangurs. Einstakur harmleikur endurspeglar aðgerðarleysi stjórnvalda á undanförnum árum, en það er alls ekki nóg að harma slysin eftir á. Hið brýna er að bregðast við áður en fleira hræðilegt gerast. Á Íslandi er fullt af hugmyndaríku og duglegu fólki, en það skiptir engu máli ef börn, ungmenni og fullorðnir með geðraskanir fá ekki þá aðstoð sem þau þurfa. Fólk sem býr við alvarleg geðvandamál er ekki óvinur samfélagsins, heldur fólk sem þarf hjálp, rétt eins og hver annar sjúklingur. Að hafna eðlilegum úrræðum fyrir langveika einstaklinga, hvort sem sjúkdómurinn er andlegur eða líkamlegur, er ólíðandi í velferðarsamfélagi. Nú reynir á ríkisstjórnina að efna loforð stjórnarsáttmálans og standa vörð um traust almennings. Allt annað en raunveruleg efndir er þjóðarskömm. Það eru engin rök fyrir að vanrækja málaflokkinn lengur, tölurnar tala sínu máli, mannlegir harmleikir eru staðreyndir og hagfræðilegur raunveruleiki skýrir að sparnaður felst í forvörnum fremur en eftirsjá. Nú er boltinn hjá stjórnvöldum. Það sem eftir stendur er hvort þau axli ábyrgðina, leggi fram nægilegt fjármagn og fylgi eigin stefnu. Annað er óverjandi, og gerir lítið annað en að grafa undan trúverðugleika þeirra í augum almennings. Að missa af þessu tækifæri til að snúa við blaðinu er ekki aðeins glapræði fjárhagslega heldur einnig grimmileg afneitun á grundvallarrétti fólks til öryggis og velferðar. Höfundur er formaður Sjúkraliðafélags Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sandra B. Franks Geðheilbrigði Mest lesið Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas Skoðun Allt að 29% starfsmannavelta – starfsumhverfi drauma þinna? Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson skrifar Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Tíðaheilbrigði er lykilatriði í jafnrétti kynjanna Berit Mueller skrifar Skoðun Þjóðarmorð – frá orðfræðilegu sjónarmiði Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann skrifar Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Nokkur orð um stöðuna Dögg Þrastardóttir skrifar Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun #blessmeta – þriðja grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvernig tryggir þú stærstu fjárfestingu lífins? Berglind Halla Elíasdóttir skrifar Skoðun Ritunarramminn - verkfæri fyrir kennara! Katrín Ósk Þráinsdóttir skrifar Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar Skoðun Feluleikur Þorgerðar Katrínar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ráðalaus ráðherra Högni Elfar Gylfason skrifar Skoðun Spólum til baka Snævar Ingi Sveinsson skrifar Skoðun Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Að vera fatlaður á Íslandi er full vinna Birna Ösp Traustadóttir skrifar Skoðun Sæluríkið Ísland Einar Helgason skrifar Sjá meira
Á síðustu misserum hefur margt verið sagt um geðheilbrigðismál hér á landi, en hugmyndirnar eru fleiri en raunverulegar aðgerðir. Gögnin sem liggja fyrir í umfjöllun síðasta árs sýna að afleiðingar af ónógri þjónustu og úrræðaleysi í geðheilbrigðiskerfinu eru kostnaðarsamar, sársaukafullar og í sumum tilvikum lífshættulegar. Þau átakanlegu andlát, morð og slys sem rekja má beint eða óbeint til vanrækslu í geðheilbrigðismálum ættu að duga ein og sér sem röksemd fyrir auknu framlagi í málaflokkinn. Eitt atvik af þessu tagi er einu of mikið. Það er óásættanlegt að fólk þurfi að flýja eigin heimili vegna geðveikra nágranna sem engin úrræði fá til að hjálpa. Eða að fjölskyldur þurfi að óttast um öryggi sitt og ástvina sinna þegar einstaklingar í geðrofi ráfa ráðvilltir um hús og götur bæjarins. Í slíkum tilvikum er augljóst að uppbygging geðheilbrigðiskerfisins hefur ekki fylgt raunverulegum þörfum samfélagsins. Fjölskyldur eða vinir hafa lýst þeim hryllingi að reyna ítrekað að leita hjálpar fyrir einstaklinga sem eru alvarlega veikir, en fá litla sem enga hjálp. Þá er of seint að bregðast við þegar upp kemur hörmulegt atvik, hvort sem er voðaskot, sjálfsvíg eða banvæn líkamsárás. Geðheilbrigði er fjárfesting Það þarf að líta á geðheilbrigðismál sem hluta af fjárfestingu í heilbrigðiskerfinu. Raunin er sú að langvarandi mannekla, ónóg úrræði og skortur á sérhæfðri geðheilbrigðisþjónustu veldur samfélaginu miklum kostnaði til lengri tíma litið. Þegar einstaklingar fá ekki viðeigandi greiningu, lyfjameðferð eða meðferðartíma í tæka tíð, getur ástandið versnað með átakanlegum afleiðingum. Þjónustan verður kostnaðarsamari síðar og afleiðingar verða bráðinnlagnir og neyðartilfelli hjá lögreglu og í versta falli ofbeldi, banvæn atvik eða sjálfsvíg. Með rétt tímasettu inngripi mætti draga úr kostnaði til lengri tíma. Geðheilbrigðisþjónusta sem veitt er snemma, og er jafnframt alvöru, heildstæð þjónusta, getur komið í veg fyrir að einstaklingar hverfi af vinnumarkaði eða fari á örorku. Slíkur sparnaður er raunverulegur og margfalt meiri en sá kostnaður sem fylgir uppbyggingu á þjónustunni. Líta ber á fjárframlag til geðheilbrigðismála sem uppbyggingu innviða sem skila arði til samfélagsins, bæði með betri heilsu fólks, minnkuðu álagi á aðrar stofnanir ríkis og sveitarfélaga og auknu öryggi fyrir almenning. Rándýrt að hundsa vandann Óumdeilt er að kostnaðurinn við að hunsa geðheilbrigðismál er mikill: Félagslegur kostnaður - Fjölskyldur, vinir, vinnustaðir og samfélagið í heild þurfa að takast á við afleiðingarnar þegar einstaklingur fær ekki rétta aðstoð. Efnahagslegur kostnaður - Tekjutap og aukinn útgjöld ríkissjóðs vegna bótakerfa, kostnaður vegna lögregluútkalla, bráðaþjónustu, dómstóla og fangelsisvistar. Heilbrigðiskerfið sjálft - Þegar líkamleg og andleg heilsa er ræktuð samhliða, skilar það bestum árangri. Sé andlegri heilsu ekki sinnt, eykst álag á lyfjakostnað, heilsugæslu og sjúkrahús. Mannlegur harmleikur - Átakanleg andlát, ofbeldi, ótti og sorg eru óbætanleg. Hvert einasta lífshættulega atvik eða banvæn útkoma, hefði mögulega mátt koma í veg fyrir með markvissum og samstilltum úrræðum. Loforð stjórnvalda – verða að standast prófið Stjórnmálaflokkarnir sem nú sitja í ríkisstjórn hafa margoft talað fyrir bættum geðheilbrigði, úrræðum og uppbyggingu heilbrigðiskerfisins. Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar kemur skýrt fram að heilbrigðisþjónustu þurfi að efla, og að áhersla verði lögð á geðheilbrigðismál. Ljóst er að forgangsröðun í nýrri fjármálaáætlun verður bein afleiðing af því hvort ríkisstjórnin standi við orð sín, eða hvort enn einu sinni verði boðið upp á orð en ekki efndir. Í nýrri fjármálaáætlun mun koma í ljós hvort stjórnvöld meini það sem þau hafa sagt. Þegar litið er til þess kostnaður hlýst af vanrækslunni, ætti að vera augljóst að aukin fjárveiting í þennan málaflokk er hagkvæm. Þá snýst þetta ekki síður um trúverðugleika stjórnvalda, því ef orð og efndir fara ekki saman, er það bein gjaldfelling á eigin stefnumörkun og trausti almennings til stjórnmálanna. Fimm skref sem brýnt er að taka: Auka framlög til sérhæfðrar geðheilbrigðisþjónustu - Sérstaklega til geðdeilda, bráðaþjónustu, sálfræðinga á heilsugæslum og göngudeilda. Afleiðingin er styttri biðlistar, skýrari farvegir og markviss inngrip. Efla sjálfstæða heilsugæslu og þjónustu í nærumhverfi - Heilsugæsla, skólar, félagsþjónusta og fleiri geta starfað saman að snemmtækum úrræðum. Með því móti fækkar alvarlegum tilfellum sem annars enda á bráða- eða neyðarþjónustu. Skapa samfellu í þjónustu - Ítrekað eru sögur af einstaklingum sem sleppa sjálfir úr meðferð eða eru útskrifaðir án eftirfylgni. Þetta sýnir þörfina á samræmdri heildarlausn, þar sem áframhaldandi stuðningur er tryggður á milli þjónustustiga. Tryggja nægt starfsfólk og mannskap - Stærsta áskorunin er oft ekki fjárfesting í byggingum eða tækjabúnaði, heldur er það mannauðurinn. Það er ekki hægt að veita fullnægjandi geðheilbrigðisþjónustu án heilbrigðisstarfsfólks og annarra fagaðila sem vilja starfa innan kerfisins, og hafa tíma og tækifæri til að sinna fólki. Leggja áherslu á rannsóknir og nýsköpun -Taka þarf upplýstar ákvarðanir um hvernig best sé að veita geðheilbrigðisþjónustu út frá gögnum og rannsóknum. Hvatning til nýsköpunar, þar á meðal notkun fjarheilbrigðisþjónustu og stafrænna lausna, getur stytt biðlista og gert þjónustu aðgengilegri. Ný fjármálaáætlun sem prófsteinn á samfélagsábyrgð Geðheilbrigðismál eru ekki aukaatriði í heilbrigðiskerfinu heldur kjarni vellíðanar, öryggis og árangurs. Einstakur harmleikur endurspeglar aðgerðarleysi stjórnvalda á undanförnum árum, en það er alls ekki nóg að harma slysin eftir á. Hið brýna er að bregðast við áður en fleira hræðilegt gerast. Á Íslandi er fullt af hugmyndaríku og duglegu fólki, en það skiptir engu máli ef börn, ungmenni og fullorðnir með geðraskanir fá ekki þá aðstoð sem þau þurfa. Fólk sem býr við alvarleg geðvandamál er ekki óvinur samfélagsins, heldur fólk sem þarf hjálp, rétt eins og hver annar sjúklingur. Að hafna eðlilegum úrræðum fyrir langveika einstaklinga, hvort sem sjúkdómurinn er andlegur eða líkamlegur, er ólíðandi í velferðarsamfélagi. Nú reynir á ríkisstjórnina að efna loforð stjórnarsáttmálans og standa vörð um traust almennings. Allt annað en raunveruleg efndir er þjóðarskömm. Það eru engin rök fyrir að vanrækja málaflokkinn lengur, tölurnar tala sínu máli, mannlegir harmleikir eru staðreyndir og hagfræðilegur raunveruleiki skýrir að sparnaður felst í forvörnum fremur en eftirsjá. Nú er boltinn hjá stjórnvöldum. Það sem eftir stendur er hvort þau axli ábyrgðina, leggi fram nægilegt fjármagn og fylgi eigin stefnu. Annað er óverjandi, og gerir lítið annað en að grafa undan trúverðugleika þeirra í augum almennings. Að missa af þessu tækifæri til að snúa við blaðinu er ekki aðeins glapræði fjárhagslega heldur einnig grimmileg afneitun á grundvallarrétti fólks til öryggis og velferðar. Höfundur er formaður Sjúkraliðafélags Íslands.
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Allt að 29% starfsmannavelta – starfsumhverfi drauma þinna? Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir Skoðun
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar
Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Allt að 29% starfsmannavelta – starfsumhverfi drauma þinna? Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir Skoðun