Hagsmunahallinn Breki Karlsson skrifar 27. janúar 2025 14:31 Á Íslandi er haldið úti gífurlega stórum og valdamiklum sérhagsmunaiðnaði sem valdhafar þurfa að taka tillit til, en jafnframt gæta sín á. Og almenningur átta sig á. Það er í engu óeðlilegt að atvinnurekendur í hinu ýmsu geirum bindist samtökum til að gæta að sérhagsmunum sínum. Sveinn Ásgeirsson, fyrsti formaður Neytendasamtakanna, komst þannig að orði í útvarpserindi árið 1952: „Það er auðveldara að stofna félag pylsugerðarmanna en félag manna sem eta pylsur. Það er fljótlegra að hóa þeim saman en hinum síðarnefndu. Mönnum finnst að sjálfsögðu eðlilegra, að þeir sem hafi pylsugerð að atvinnu myndi með sér samtök, þar sem gera megi aftur á móti ráð fyrir að hinir hafi það ekki að atvinnu að eta pylsur. En það eru ekki sams konar störf út af fyrir sig, sem skipa mönnum saman, heldur fyrst og fremst sameiginlegir hagsmunir.“ Hagsmunir hverra? Togstreita sérhagsmuna og almannahagsmuna er ekki óeðlileg, og hugsanlega nauðsynleg fyrir heilbrigt lýðræðislegt samfélag. En, það er mikilvægt að tryggja að almannahagsmunir fái nægilegt vægi til að stuðla að velferð allra, ekki aðeins fárra; að jafnvel smávægilegir hagsmunir mikils fjölda fólks séu ekki fótum troðnir af mjög ríkum sérhagsmunum fárra. Þannig þarf almenningur sanngjarna umgjörð laga og reglna. Við viljum að vörur standist kröfur og séu öruggar, við viljum fá réttar upplýsingar og að fyrirtæki beri ábyrgð á vörum sínum og þjónustu. Sem dæmi um togstreitu, eða jafnvel átök sér- og almannahagsmuna, má nefna hagsmunabaráttu tóbaksiðnaðarins, sem leyndi upplýsingum um skaðsemi reykinga í áratugi. Annað dæmi er barátta efnaiðnaðarins sem í áratugi fékk að setja ný efni á markað án þess að áhrif þeirra á heilsu og lífríki lægi fyrir. Í dag mætti taka til samfélagsmiðlafyrirtækin sem hafa á undanförnum árum verð dæmd í tugmilljarðasektir fyrir misnotkun á persónuupplýsingum. Sterkir almannahagmunaverðir sem starfa óskiptir að hagsmunum allra neytenda eru eitt öflugasta baráttutæki fyrir auknu jafnræði, raunverulegri frjálsri samkeppni, heilbrigðum viðskiptaháttum og nýtni í ríkisrekstri. En það hallar á þá hvort sem litið er til fjölda eða fjárstyrks. Hagsmunaverðir Á vef Stjórnarráðs Íslands er að finna lista yfir hagsmunaverði, 27 félagasamtök sem leitast við að hafa áhrif á störf stjórnvalda í atvinnuskyni. Yfirgnæfandi meirihluti eða 21 gæta sérhagsmuna fyrirtækja og atvinnugreina, fjögur félög gæta hagsmuna skilgreindra notenda heilbrigðiskerfisins og ungmenna. Aðeins tveir hagsmunaverðir gæta hagsmuna alls almennings: Hagsmunasamtök heimilanna, sem gæta einkum hagsmuna neytenda á fjármálamarkaði og Neytendasamtökin sem standa vörð um réttindi allra neytenda og efla hag þeirra á öllum sviðum. Með einföldun má segja að 21 hagsmunaverðir standi vörð um sérhagsmuni fyrirtækja og tveir verðir séu fyrir á breiðu sviði almannahagsmuna. Afl sérhagsmuna Sérhagsmunaiðnaðurinn eru félagasamtök fyrirtækja og þurfa því ekki að opinbera reikninga sína. En samkvæmt tölum frá Hagstofunni hafa sérhagsmunaöflin yfir að ráða 188 manns í vinnu, en samanborið telur launaskrá almannahagsmunavarðanna tveggja 7,5 starfsmann. Sérhagsmunaöflin greiddu starfsfólki sínu yfir 2,2 milljarða í laun í fyrra, en almannafélögin tvö innan við 75 milljónir. Leiða má líkum að velta sérhagsmunaaflanna með launatengdum gjöldum, leigu og aðkeyptri þjónustu nemi fast að fimm milljörðum. Þannig eru sérhagsmunaverðir um tólf sinnum fleiri en almannahagsmunaverðirnir og fá 29 sinnum meira í laun. Neytendur borga svo rekstrarkostnað sérhagsmunaiðnaðarins á endanum í hærra verði vöru og þjónustu. Afl og áhrif sérhagsmunaiðnaðarins eru mikið, og þau hafa sumir sérhagsmunaverðir gortað sig af því að stjórnvöld samþykktu nær allar tillögur sínar. Nýlega hafa þau verið staðin að því að umskrifa frumvörp til laga á Alþingi, jafnvel svo að dómstólar hafi gert þau afturreka. Þegar svo er komið má velta fyrir sér hvort sérhagsmunaaðilar taki ákvarðanir í stað stjórnvalda, sem aftur komi í veg fyrir lýðræðislega umræðu um efnið. Það væri varhugavert bergmál frá því fyrir um 20 árum. Gætum jafnræðis og jafnvægis Stjórnvöld þurfa að gæta jafnræðis þegar kemur að vörðum sérhagsmuna og almannahagsmuna. Þó sérhagsmunaöflin hafi úr mun meiru að spila og það kunni að heyrast hærra í þeim, þá þarf að hlúa að og hlusta þeim mun betur eftir almannahagsmunaöflunum. Frjáls félagasamtök svo sem umhverfisverndarsamtök, mannréttindasamtök og samtök neytenda eru ómissandi til að sporna við þrýstingi sérhagsmunaaflanna og veita þeim og stjórnvöldum aðhald. Sérhagsmunir og almannahagsmunir eru ólíkir pólar sem togast á. Finna þarf leiðir til að tryggja jafnvægi milli þeirra svo almannahagsmunir fái nægilegt vægi til að stuðla að velferð allra, ekki aðeins fárra. Öll, hvort sem við tilheyrum hópi pulsugerðarmanna eða þeirra sem þær eta, erum við munstruð um borð í sömu þjóðarskútuna og fleira sem við eigum sameiginlegt, en skilur okkur að. Því er mikilvægt að lyfta röddum almannahagsmuna upp svo þær heyrist og gæta þess að hlusta á þær, í það minnsta til jafns við raddir sérhagsmuna. Þannig leiðréttum við hagsmunahallann. Höfundur er formaður Neytendasamtakanna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Breki Karlsson Mest lesið Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Sköpum störf við hæfi! Unnur Hrefna Jóhannsóttir skrifar Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán skrifar Skoðun Tikkað í skipulagsboxin Samúel Torfi Pétursson skrifar Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjúklingur settur í fangaklefa Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Opið bréf til fjármálaráðherra, Daða Más Kristóferssonar Íris Róbertsdóttir skrifar Skoðun Ég kalla hann Isildur; mentorinn minn er gervigreind Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Hvað er „furry“ annars? Jóhanna Jódís Antonsdóttir skrifar Skoðun Jafnaðarmennskan og verkalýðsbaráttan Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Hljóð og mynd íslenskra varna Arnór Sigurjónsson skrifar Skoðun Kveðjur úr Grafarvogi til þeirra sem kasta steinum úr glerhúsi Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Leiðsöguhundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Fimmtíu ár frá lokum Víetnamstríðsins Finnur Th. Eiríksson skrifar Skoðun Að undirbúa börnin okkar fyrir heim sem er að hverfa Halldóra Mogensen skrifar Sjá meira
Á Íslandi er haldið úti gífurlega stórum og valdamiklum sérhagsmunaiðnaði sem valdhafar þurfa að taka tillit til, en jafnframt gæta sín á. Og almenningur átta sig á. Það er í engu óeðlilegt að atvinnurekendur í hinu ýmsu geirum bindist samtökum til að gæta að sérhagsmunum sínum. Sveinn Ásgeirsson, fyrsti formaður Neytendasamtakanna, komst þannig að orði í útvarpserindi árið 1952: „Það er auðveldara að stofna félag pylsugerðarmanna en félag manna sem eta pylsur. Það er fljótlegra að hóa þeim saman en hinum síðarnefndu. Mönnum finnst að sjálfsögðu eðlilegra, að þeir sem hafi pylsugerð að atvinnu myndi með sér samtök, þar sem gera megi aftur á móti ráð fyrir að hinir hafi það ekki að atvinnu að eta pylsur. En það eru ekki sams konar störf út af fyrir sig, sem skipa mönnum saman, heldur fyrst og fremst sameiginlegir hagsmunir.“ Hagsmunir hverra? Togstreita sérhagsmuna og almannahagsmuna er ekki óeðlileg, og hugsanlega nauðsynleg fyrir heilbrigt lýðræðislegt samfélag. En, það er mikilvægt að tryggja að almannahagsmunir fái nægilegt vægi til að stuðla að velferð allra, ekki aðeins fárra; að jafnvel smávægilegir hagsmunir mikils fjölda fólks séu ekki fótum troðnir af mjög ríkum sérhagsmunum fárra. Þannig þarf almenningur sanngjarna umgjörð laga og reglna. Við viljum að vörur standist kröfur og séu öruggar, við viljum fá réttar upplýsingar og að fyrirtæki beri ábyrgð á vörum sínum og þjónustu. Sem dæmi um togstreitu, eða jafnvel átök sér- og almannahagsmuna, má nefna hagsmunabaráttu tóbaksiðnaðarins, sem leyndi upplýsingum um skaðsemi reykinga í áratugi. Annað dæmi er barátta efnaiðnaðarins sem í áratugi fékk að setja ný efni á markað án þess að áhrif þeirra á heilsu og lífríki lægi fyrir. Í dag mætti taka til samfélagsmiðlafyrirtækin sem hafa á undanförnum árum verð dæmd í tugmilljarðasektir fyrir misnotkun á persónuupplýsingum. Sterkir almannahagmunaverðir sem starfa óskiptir að hagsmunum allra neytenda eru eitt öflugasta baráttutæki fyrir auknu jafnræði, raunverulegri frjálsri samkeppni, heilbrigðum viðskiptaháttum og nýtni í ríkisrekstri. En það hallar á þá hvort sem litið er til fjölda eða fjárstyrks. Hagsmunaverðir Á vef Stjórnarráðs Íslands er að finna lista yfir hagsmunaverði, 27 félagasamtök sem leitast við að hafa áhrif á störf stjórnvalda í atvinnuskyni. Yfirgnæfandi meirihluti eða 21 gæta sérhagsmuna fyrirtækja og atvinnugreina, fjögur félög gæta hagsmuna skilgreindra notenda heilbrigðiskerfisins og ungmenna. Aðeins tveir hagsmunaverðir gæta hagsmuna alls almennings: Hagsmunasamtök heimilanna, sem gæta einkum hagsmuna neytenda á fjármálamarkaði og Neytendasamtökin sem standa vörð um réttindi allra neytenda og efla hag þeirra á öllum sviðum. Með einföldun má segja að 21 hagsmunaverðir standi vörð um sérhagsmuni fyrirtækja og tveir verðir séu fyrir á breiðu sviði almannahagsmuna. Afl sérhagsmuna Sérhagsmunaiðnaðurinn eru félagasamtök fyrirtækja og þurfa því ekki að opinbera reikninga sína. En samkvæmt tölum frá Hagstofunni hafa sérhagsmunaöflin yfir að ráða 188 manns í vinnu, en samanborið telur launaskrá almannahagsmunavarðanna tveggja 7,5 starfsmann. Sérhagsmunaöflin greiddu starfsfólki sínu yfir 2,2 milljarða í laun í fyrra, en almannafélögin tvö innan við 75 milljónir. Leiða má líkum að velta sérhagsmunaaflanna með launatengdum gjöldum, leigu og aðkeyptri þjónustu nemi fast að fimm milljörðum. Þannig eru sérhagsmunaverðir um tólf sinnum fleiri en almannahagsmunaverðirnir og fá 29 sinnum meira í laun. Neytendur borga svo rekstrarkostnað sérhagsmunaiðnaðarins á endanum í hærra verði vöru og þjónustu. Afl og áhrif sérhagsmunaiðnaðarins eru mikið, og þau hafa sumir sérhagsmunaverðir gortað sig af því að stjórnvöld samþykktu nær allar tillögur sínar. Nýlega hafa þau verið staðin að því að umskrifa frumvörp til laga á Alþingi, jafnvel svo að dómstólar hafi gert þau afturreka. Þegar svo er komið má velta fyrir sér hvort sérhagsmunaaðilar taki ákvarðanir í stað stjórnvalda, sem aftur komi í veg fyrir lýðræðislega umræðu um efnið. Það væri varhugavert bergmál frá því fyrir um 20 árum. Gætum jafnræðis og jafnvægis Stjórnvöld þurfa að gæta jafnræðis þegar kemur að vörðum sérhagsmuna og almannahagsmuna. Þó sérhagsmunaöflin hafi úr mun meiru að spila og það kunni að heyrast hærra í þeim, þá þarf að hlúa að og hlusta þeim mun betur eftir almannahagsmunaöflunum. Frjáls félagasamtök svo sem umhverfisverndarsamtök, mannréttindasamtök og samtök neytenda eru ómissandi til að sporna við þrýstingi sérhagsmunaaflanna og veita þeim og stjórnvöldum aðhald. Sérhagsmunir og almannahagsmunir eru ólíkir pólar sem togast á. Finna þarf leiðir til að tryggja jafnvægi milli þeirra svo almannahagsmunir fái nægilegt vægi til að stuðla að velferð allra, ekki aðeins fárra. Öll, hvort sem við tilheyrum hópi pulsugerðarmanna eða þeirra sem þær eta, erum við munstruð um borð í sömu þjóðarskútuna og fleira sem við eigum sameiginlegt, en skilur okkur að. Því er mikilvægt að lyfta röddum almannahagsmuna upp svo þær heyrist og gæta þess að hlusta á þær, í það minnsta til jafns við raddir sérhagsmuna. Þannig leiðréttum við hagsmunahallann. Höfundur er formaður Neytendasamtakanna.
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar