Ruglað um verðbólgu og ríkisfjármál Konráð S. Guðjónsson skrifar 23. ágúst 2024 07:02 Þegar viðtekinni visku er ögrað má vænta kröftugra viðbragða. Það virðist hafa gerst annars vegar í grein hér á Vísi og hins vegar á síðum Viðskiptablaðsins í kjölfar greinar minnar um ríkisfjármál og verðbólgu. Í grein minni voru talin upp nokkur atriði sem saman benda á það sem ætti að vera augljóst: Að verðbólga undangenginna ára verði vart að mestu leyti skýrð með athöfnum ríkissjóðs, þó hvergi sé því haldið fram að ríkissjóður eigi engan þátt. Ytri aðstæður hafi sitt að segja, en einnig megi finna vísbendingar um að Seðlabankinn, sem ber lögum samkvæmt ábyrgð á verðstöðugleika af góðri ástæðu, og vinnumarkaðurinn, eigi sinn þátt. Að öðru leyti var ekkert mat lagt á hver þáttur þessara aðila er í verðbólgu síðustu ára. Meginatriðið er að ef sjúkdómsgreining verðbólgunnar er röng þá er lítil von til þess að Ísland nái varanlegum verðstöðugleika með hóflegu vaxtastigi. Eftir sem áður einblína viðbrögðin á einstaka þætti í stað þess að horfa heildstætt á þróun efnahagsmála hér á landi. En baráttan gegn verðbólgu er langhlaup og því tilefni til eftirfarandi athugasemda við sumt af því sem komið hefur fram: Margfalt ofmat á útgjaldavexti ríkissjóðs Undir nafnleynd á síðum Viðskiptablaðsins segir: „Raunhækkun ríkisútgjalda nam því 43,7% frá árinu 2017 til ársins 2023.“ Hér er farið með fleipur. Samkvæmt tölum Hagstofunnar var raunaukning ríkisútgjalda ekki 43,7% heldur 22% - tvöfalt ofmat hjá annars pennafærum Óðni. Þá var í grein minni, feitletrað í millifyrirsögn, fjallað um raunaukningu ríkisútgjalda á mann. Samkvæmt Hagstofunni nemur hún 9% - fjórfalt ofmat Viðskiptablaðsins. Í greininni var talað um 3% vöxt, en munurinn helgast fyrst og fremst af því að miðað er við A1 hluta ríkissjóðs skv. því sem birtist í fjármálaáætlun 2025-29 en ekki hjá Hagstofunni. Þá miðar 3% enn fremur við árið 2024 en ekki 2023, en raunútgjöld á mann lækka í ár skv. fjármálaáætlun. Munurinn á fjármálaáætlun og Hagstofunni er innan við 1% á ári í hagkerfi þar sem verg landsframleiðsla á mann hefur vaxið um tæplega 1% á ári. Það má færa ýmis rök fyrir því að 1% raunvöxtur ríkisútgjalda á mann sé of mikill, en langt er seilst ef það á að skýra margra prósenta verðbólgu um nokkurra ára skeið. Um það hljóta flestir að vera sammála. Hefur hlutdeild ríkissjóðs í efnahagsstarfseminni í raun aukist? Víkur þá sögunni að grein fyrrum hagfræðings í Seðlabankanum, sem Viðskiptablaðið vitnar mikið í: „Stefnan í ríkisfjármálunum hefur áhrif á hlutdeild ríkisins í efnahagsstarfseminni… Þá veldur aukning í starfsemi ríkisins aukinni eftirspurn og framleiðsluspennu sem svo knýr áfram verðbólgu.“ Margt er til í þessu, ríkið getur haft talsverð áhrif á eftirspurn. Skoðum þess vegna hlutdeild ríkisins í efnahagsstarfseminni. Hlutdeild gjalda ríkissjóðs í vergri landsframleiðslu þensluárið 2017 var 31,8% samkvæmt tölum Hagstofunnar. Þensluárið 2023 var talan 32,9% og hefur lækkað í þrjú ár í röð eftir heimsfaraldurinn. Það er ekki trúverðugt að einnar prósentu aukning hækki verðlag um upp undir 10% á ári í nokkur ár. Þar sem hagvöxtur hefur verið vanáætlaður í bráðabirgðatölum og spám undanfarið, og nýjar kortaveltutölur benda til meiri neyslu ferðamanna og heimila, má telja nokkuð líklegt að landsframleiðslutölur fyrir 2023 verði færðar upp á við. Ríkisútgjöld sem hlutfall af landsframleiðslu gætu hæglega hafa aukist minna eða jafnvel ekkert á þessu tímabili, en spyrjum að leikslokum. Óvart færð rök fyrir hinu gagnstæða? „Langtíma jafnvægisraunstýrivextir eiga að sýna hvert raunvaxtastigið eigi að vera þegar líkanið er í jafnvægi, þ.e. allar stærðir í líkaninu eru í jafnvægi. Ef t.d. eftirspurn og framleiðsla minnkar mikið vegna heimsfaraldurs getur æskilegt aðhaldsstig peningastefnunnar verið að nafnstýrivextir séu mjög lágir og raunstýrivextir hugsanlega neikvæðir og langt undir langtíma jafnvægisgildinu.“ Þessi orð eru viðbrögð fyrrverandi hagfræðings hjá Seðlabankanum við þeirri ábendingu að Seðlabankinn hafi ekki náð jafnvægisraunvöxtum (2%) fyrr en fyrir ári síðan og að þeir voru mjög neikvæðir á alla mælikvarða (-6% miðað við liðna verðbólgu) um mitt ár 2022. Athugasemdin er að öllu leyti rétt, en það sem gleymdist kannski var að líta á gögnin. Gögnin segja nefnilega að hagkerfið hafi verið í jafnvægi (hvorki framleiðsluspenna né -slaki) á fyrri helmingi ársins 2022 og að spennan hafi t.d. verið orðin 5% á 3. fjórðungi 2023. Því má álykta af tilvitnuninni að Seðlabankinn hefði átt að hækka vexti miklu, miklu hraðar fyrst hagkerfið var fyrir svo löngu að keyra á fullum afköstum og ríflega það, sérstaklega því verðbólga var á sama tíma alltof mikil. Það var líklega ekki hugmyndin með skrifunum. Strámaður úr peningaseðlum Höfundi er einnig tíðrætt um peningamagnskenninguna og býr til strámann úr ætlaðri ofurtrú minni á hana og getu Seðlabanka til að stjórna peningamagni nákvæmlega. Hann bendir meðal annars á að líkön Seðlabankans innihaldi ekki peningamagn. Miðað við hvernig hefur tekst til að spá fyrir um þróun síðustu ára þarfnast það hugsanlega endurskoðunar. Hlutverk peninga er líka umdeilt og hafa margir, t.d. fyrrum bankastjóri Englandsbanka, gagnrýnt seðlabanka um allan heim fyrir að líta ekki til þeirra. Athugasemdirnar vekja svo enn meiri furðu þegar horft er til þess að „peningamagn og útlán“ er einn af fimm þáttum sem miðla stýrivöxtum áfram að því markmiði að hafa áhrif á verðbólgu. Það stendur á heimasíðu sjálfs Seðlabankans. Enginn hefur sagt að peningamagn stýri alfarið verðbólgu, sjálfur sagði ég málið vissulega vera miklu flóknara. Það þarf hins vegar ekki okkur hagfræðinga til að sjá að ef innlán heimila (sem vega langþyngst í peningamagni) yrðu t.d. tvöfölduð á morgun, þá myndi verðbólga stóraukast. Þar stendur hnífurinn í kúnni. Alvöru greining á þætti vaxta og peningastærða í verðbólgu síðustu ára væri í það minnsta fróðleg, þær stærðir hafa jú vissulega áhrif eins og birtist í því miðlunarferli sem sjálfur Seðlabankinn kynnir. Loks bendir sami höfundur á að stóraukið peningamagn hafi ekki haft áhrif á verðbólgu í Japan. Við skulum leyfa gögnum um vöxt peningamagns hér og í Japan tala sínu máli, í bili að minnsta kosti: Það sem raunverulega skiptir máli Íslenska hagkerfið er hraust, stendur á sífellt fleiri og traustari stoðum, staða ríkissjóðs er sterk og fjárhagsstaða heimila og fyrirtækja er í megindráttum góð. Okkur hefur gengið betur síðustu ár en nokkur þorði að vona og hvað þá spá. En eins og hraust fólk getur veikst geta sterk hagkerfi barist við vandamál eins og of mikla verðbólgu. Það er útilokað að okkur muni takast að vinna bug á henni til lengdar ef sjúkdómsgreiningin er röng. Förum ekki þá leið. Höfundur er efnahagsráðgjafi ríkisstjórnar. P.s. Bent var á að notast var við ranga tölu um vöxt peningamagns (M3) frá febrúar 2020 í fyrri grein minni. Rétta talan er 55% og voru þau mistök leiðrétt um leið og þau uppgötvuðust. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Konráð S. Guðjónsson Ríkisstjórn Bjarna Benediktssonar Efnahagsmál Íslenska krónan Verðlag Rekstur hins opinbera Mest lesið Grindavík má enn bíða Gísli Stefánsson Skoðun Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson Skoðun Þið voruð í partýinu líka! Gísli Sigurður Gunnlaugsson Skoðun Lýðheilsan að veði? Willum Þór Þórsson Skoðun Þétting byggðar er ekki vandamálið Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Gaza og sjálfbærni mennskunnar Elva Rakel Jónsdóttir Skoðun Swuayda blæðir: Hróp sem heimurinn heyrir ekki Mouna Nasr Skoðun Aðventukerti og aðgangshindranir Kristín María Birgisdóttir Skoðun Lífið í tjaldi á Gaza Viðar Hreinsson,Israa Saed Skoðun Af hverju varð heimsókn framkvæmdastjóra ESB að NATO-fundi? Helen Ólafsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Grindavík má enn bíða Gísli Stefánsson skrifar Skoðun Aðventukerti og aðgangshindranir Kristín María Birgisdóttir skrifar Skoðun Lífið í tjaldi á Gaza Viðar Hreinsson,Israa Saed skrifar Skoðun Gaza og sjálfbærni mennskunnar Elva Rakel Jónsdóttir skrifar Skoðun Börnin og hungursneyðin í Gaza Sverrir Ólafsson skrifar Skoðun Kynbundið ofbeldi Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Aðdragandi aðildar þarf umboð Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson skrifar Skoðun Þétting byggðar er ekki vandamálið Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Þrengt að þjóðarleikvanginum Þorvaldur Örlygsson skrifar Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar Skoðun Alltof mörg sveitarfélög á Íslandi! Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lýðheilsan að veði? Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Evrópusambandsaðild - valdefling íslensks almennings Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Köllum Skjöld Íslands réttu nafni: Rasískt götugengi Ian McDonald skrifar Skoðun Hverjir eru komnir með nóg? Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Að leigja okkar eigin innviði Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Málþóf sem valdníðsla Einar G. Harðarson skrifar Skoðun Klaufaskapur og reynsluleysi? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hvernig spyr ég gervigreind til að fá besta svarið? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ertu bitur? Björn Leví Gunnarsson skrifar Skoðun Er hægt að læra af draumum? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Afstæði ábyrgðar Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Klassapróf fína fólksins – eða hvernig erfingjar kenna okkur að lifa Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjárhagslegt virði vörumerkja Elías Larsen skrifar Skoðun Við ákærum – hver sveik strandveiðisjómenn? Kjartan Páll Sveinsson skrifar Skoðun Þið voruð í partýinu líka! Gísli Sigurður Gunnlaugsson skrifar Skoðun Af hverju varð heimsókn framkvæmdastjóra ESB að NATO-fundi? Helen Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Þegar viðtekinni visku er ögrað má vænta kröftugra viðbragða. Það virðist hafa gerst annars vegar í grein hér á Vísi og hins vegar á síðum Viðskiptablaðsins í kjölfar greinar minnar um ríkisfjármál og verðbólgu. Í grein minni voru talin upp nokkur atriði sem saman benda á það sem ætti að vera augljóst: Að verðbólga undangenginna ára verði vart að mestu leyti skýrð með athöfnum ríkissjóðs, þó hvergi sé því haldið fram að ríkissjóður eigi engan þátt. Ytri aðstæður hafi sitt að segja, en einnig megi finna vísbendingar um að Seðlabankinn, sem ber lögum samkvæmt ábyrgð á verðstöðugleika af góðri ástæðu, og vinnumarkaðurinn, eigi sinn þátt. Að öðru leyti var ekkert mat lagt á hver þáttur þessara aðila er í verðbólgu síðustu ára. Meginatriðið er að ef sjúkdómsgreining verðbólgunnar er röng þá er lítil von til þess að Ísland nái varanlegum verðstöðugleika með hóflegu vaxtastigi. Eftir sem áður einblína viðbrögðin á einstaka þætti í stað þess að horfa heildstætt á þróun efnahagsmála hér á landi. En baráttan gegn verðbólgu er langhlaup og því tilefni til eftirfarandi athugasemda við sumt af því sem komið hefur fram: Margfalt ofmat á útgjaldavexti ríkissjóðs Undir nafnleynd á síðum Viðskiptablaðsins segir: „Raunhækkun ríkisútgjalda nam því 43,7% frá árinu 2017 til ársins 2023.“ Hér er farið með fleipur. Samkvæmt tölum Hagstofunnar var raunaukning ríkisútgjalda ekki 43,7% heldur 22% - tvöfalt ofmat hjá annars pennafærum Óðni. Þá var í grein minni, feitletrað í millifyrirsögn, fjallað um raunaukningu ríkisútgjalda á mann. Samkvæmt Hagstofunni nemur hún 9% - fjórfalt ofmat Viðskiptablaðsins. Í greininni var talað um 3% vöxt, en munurinn helgast fyrst og fremst af því að miðað er við A1 hluta ríkissjóðs skv. því sem birtist í fjármálaáætlun 2025-29 en ekki hjá Hagstofunni. Þá miðar 3% enn fremur við árið 2024 en ekki 2023, en raunútgjöld á mann lækka í ár skv. fjármálaáætlun. Munurinn á fjármálaáætlun og Hagstofunni er innan við 1% á ári í hagkerfi þar sem verg landsframleiðsla á mann hefur vaxið um tæplega 1% á ári. Það má færa ýmis rök fyrir því að 1% raunvöxtur ríkisútgjalda á mann sé of mikill, en langt er seilst ef það á að skýra margra prósenta verðbólgu um nokkurra ára skeið. Um það hljóta flestir að vera sammála. Hefur hlutdeild ríkissjóðs í efnahagsstarfseminni í raun aukist? Víkur þá sögunni að grein fyrrum hagfræðings í Seðlabankanum, sem Viðskiptablaðið vitnar mikið í: „Stefnan í ríkisfjármálunum hefur áhrif á hlutdeild ríkisins í efnahagsstarfseminni… Þá veldur aukning í starfsemi ríkisins aukinni eftirspurn og framleiðsluspennu sem svo knýr áfram verðbólgu.“ Margt er til í þessu, ríkið getur haft talsverð áhrif á eftirspurn. Skoðum þess vegna hlutdeild ríkisins í efnahagsstarfseminni. Hlutdeild gjalda ríkissjóðs í vergri landsframleiðslu þensluárið 2017 var 31,8% samkvæmt tölum Hagstofunnar. Þensluárið 2023 var talan 32,9% og hefur lækkað í þrjú ár í röð eftir heimsfaraldurinn. Það er ekki trúverðugt að einnar prósentu aukning hækki verðlag um upp undir 10% á ári í nokkur ár. Þar sem hagvöxtur hefur verið vanáætlaður í bráðabirgðatölum og spám undanfarið, og nýjar kortaveltutölur benda til meiri neyslu ferðamanna og heimila, má telja nokkuð líklegt að landsframleiðslutölur fyrir 2023 verði færðar upp á við. Ríkisútgjöld sem hlutfall af landsframleiðslu gætu hæglega hafa aukist minna eða jafnvel ekkert á þessu tímabili, en spyrjum að leikslokum. Óvart færð rök fyrir hinu gagnstæða? „Langtíma jafnvægisraunstýrivextir eiga að sýna hvert raunvaxtastigið eigi að vera þegar líkanið er í jafnvægi, þ.e. allar stærðir í líkaninu eru í jafnvægi. Ef t.d. eftirspurn og framleiðsla minnkar mikið vegna heimsfaraldurs getur æskilegt aðhaldsstig peningastefnunnar verið að nafnstýrivextir séu mjög lágir og raunstýrivextir hugsanlega neikvæðir og langt undir langtíma jafnvægisgildinu.“ Þessi orð eru viðbrögð fyrrverandi hagfræðings hjá Seðlabankanum við þeirri ábendingu að Seðlabankinn hafi ekki náð jafnvægisraunvöxtum (2%) fyrr en fyrir ári síðan og að þeir voru mjög neikvæðir á alla mælikvarða (-6% miðað við liðna verðbólgu) um mitt ár 2022. Athugasemdin er að öllu leyti rétt, en það sem gleymdist kannski var að líta á gögnin. Gögnin segja nefnilega að hagkerfið hafi verið í jafnvægi (hvorki framleiðsluspenna né -slaki) á fyrri helmingi ársins 2022 og að spennan hafi t.d. verið orðin 5% á 3. fjórðungi 2023. Því má álykta af tilvitnuninni að Seðlabankinn hefði átt að hækka vexti miklu, miklu hraðar fyrst hagkerfið var fyrir svo löngu að keyra á fullum afköstum og ríflega það, sérstaklega því verðbólga var á sama tíma alltof mikil. Það var líklega ekki hugmyndin með skrifunum. Strámaður úr peningaseðlum Höfundi er einnig tíðrætt um peningamagnskenninguna og býr til strámann úr ætlaðri ofurtrú minni á hana og getu Seðlabanka til að stjórna peningamagni nákvæmlega. Hann bendir meðal annars á að líkön Seðlabankans innihaldi ekki peningamagn. Miðað við hvernig hefur tekst til að spá fyrir um þróun síðustu ára þarfnast það hugsanlega endurskoðunar. Hlutverk peninga er líka umdeilt og hafa margir, t.d. fyrrum bankastjóri Englandsbanka, gagnrýnt seðlabanka um allan heim fyrir að líta ekki til þeirra. Athugasemdirnar vekja svo enn meiri furðu þegar horft er til þess að „peningamagn og útlán“ er einn af fimm þáttum sem miðla stýrivöxtum áfram að því markmiði að hafa áhrif á verðbólgu. Það stendur á heimasíðu sjálfs Seðlabankans. Enginn hefur sagt að peningamagn stýri alfarið verðbólgu, sjálfur sagði ég málið vissulega vera miklu flóknara. Það þarf hins vegar ekki okkur hagfræðinga til að sjá að ef innlán heimila (sem vega langþyngst í peningamagni) yrðu t.d. tvöfölduð á morgun, þá myndi verðbólga stóraukast. Þar stendur hnífurinn í kúnni. Alvöru greining á þætti vaxta og peningastærða í verðbólgu síðustu ára væri í það minnsta fróðleg, þær stærðir hafa jú vissulega áhrif eins og birtist í því miðlunarferli sem sjálfur Seðlabankinn kynnir. Loks bendir sami höfundur á að stóraukið peningamagn hafi ekki haft áhrif á verðbólgu í Japan. Við skulum leyfa gögnum um vöxt peningamagns hér og í Japan tala sínu máli, í bili að minnsta kosti: Það sem raunverulega skiptir máli Íslenska hagkerfið er hraust, stendur á sífellt fleiri og traustari stoðum, staða ríkissjóðs er sterk og fjárhagsstaða heimila og fyrirtækja er í megindráttum góð. Okkur hefur gengið betur síðustu ár en nokkur þorði að vona og hvað þá spá. En eins og hraust fólk getur veikst geta sterk hagkerfi barist við vandamál eins og of mikla verðbólgu. Það er útilokað að okkur muni takast að vinna bug á henni til lengdar ef sjúkdómsgreiningin er röng. Förum ekki þá leið. Höfundur er efnahagsráðgjafi ríkisstjórnar. P.s. Bent var á að notast var við ranga tölu um vöxt peningamagns (M3) frá febrúar 2020 í fyrri grein minni. Rétta talan er 55% og voru þau mistök leiðrétt um leið og þau uppgötvuðust.
Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson Skoðun
Skoðun Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson skrifar
Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar
Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar
Skoðun Klassapróf fína fólksins – eða hvernig erfingjar kenna okkur að lifa Sigríður Svanborgardóttir skrifar
Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson Skoðun