50 ár liðin frá herforingjabyltingunni í Chile Gylfi Páll Hersir skrifar 11. september 2023 08:30 Í dag eru 50 ár liðin frá því að herforingjar undir forystu Augusto Pinochet steyptu lýðræðislega kjörinni ríkisstjórn Salvador Allende í Chile með dyggri aðstoð bandarískra stjórnvalda og auðhringa. Herforingjarnir, górillurnar eins og þeir voru víða kallaðir, beittu gífurlegri hörku og fantaskap. Þúsundir voru teknir af lífi, tugþúsundum var smalað inn á íþróttaleikvang höfuðborgarinnar Santiago (margir áttu ekki afturkvæmt, m.a. var tónlistamaðurinn Viktor Jara limlestur og myrtur þar á hræðilegan hátt) og skelfilegar pyntingar á almenningi áttu sér stað. Mörgum tókst að koma sér úr landi. Ég kynntist nokkrum þeirra á námsárum mínum í Danmörku. Hreyfingar spruttu víða upp til stuðnings alþýðu manna í Chile. Hér á landi hafa verið haldnir útifundir henni til stuðnings þennan dag í september, gefnir út bæklingar og gerðir útvarpsþættir. Mogginn og Ríkisútvarpið sýndu valdatökunni hins vegar skilning eða beinan stuðning. Ekkert heyrðist lengi vel frá utanríkisráðherra Íslands, öfugt við kollegana á öllum hinum Norðurlöndunum, fylgispektin við Bandaríkin var í fyrirrúmi. Miklar vonir höfðu verið bundnar við ríkisstjórn Allende og stefnu hennar. Áfallið var því mikið og vakti víða mikil mótmæli. Þetta var á sama tíma og Bandaríkin voru að tapa stríðinu í Víetnam og kröftug mótmæli gegn stríðsrekstri þeirra fóru víða fram. Kopar- og járnvinnsla stóð undir 80% gjaldeyris Chile á árunum fyrir 1970. Einungis 10% námanna voru í eigu Chilebúa en hin 90% voru í eigu bandarískra félaga. Þangað fór stærsti hluti afrakstursins. Þau stjórnuðu jafnframt sölu og dreifingu kopars í heiminum. Lengi var umtalsverður útflutningur landbúnaðarframleiðslu frá Chile, seinni hluta síðustu aldar neyddist Chile hins vegar til þessa að flytja inn matvæli í mjög stórum stíl. Þetta helgaðist af því að svipað og í flestum löndum Suður- og Mið-Ameríku var stærsti hluti ræktaðs lands í eigu örfárra fjölskyldna en bláfátækir leiguliðar ræktuðu landið á löngu úreltan hátt. Ólæsi var útbreitt meðal leiguliðanna, ástand heilbrigðismála skelfilegt og pólitísk réttindi þeirra takmörkuð. Allende bauð sig fyrst fram til forseta landsins 1958 og svo aftur 1964 en þá hafði Kristilegi demókratinn Eduardo Frei betur með ríkulegum fjárstuðningi frá Bandaríkjunum. Þrátt fyrir róttæka stefnuskrá var ekki staðið nema að litlu leyti við loforð um jarðnæðisumbætur og jafnari tekjudreifingu. Erlendar fjárfestingar, einkum japanskra og bandarískra fyrirtækja, jukust á þessum árum. Herinn braut á bak aftur verkföll námamann í tvígang. Í kjölfarið var farið í allsherjarverkfall og gengnar kröfugöngur sem herinn réðst gegn. Þó nokkrir féllu í Santiago. Það var m.a. í þessu ljósi að kosningabandalag Allende, Alþýðufylkingin (Unidad Popular), sigraði í forsetakosningunum í september 1970. Að bandalaginu stóðu nokkrir flokkar: Sósíalistaflokkurinn (flokkur Allende), Kommúnistaflokkurinn, Róttæki-flokkurinn og klofingsbrot frá Kristilegum demókrötum auk tveggja annarra smærri flokka. Alþýðufylking Allende þjóðnýtti kopar-, saltpétur-, járn- og kolanámur auk nokkurra banka – bætur komu á móti. Lög um jarðnæðisumbætur sem fyrri stjórn hafði samþykkt en heykst á að framfylgja var hrundið í framkvæmd. Leiguliðar fengu nú jarðnæði til eigin ræktunar. Laun verkafólks hækkuðu umtalsvert og börn fengu mjólkurglas á degi hverjum. Þúsundir pólitískra fanga voru látnir lausir. Stjórnin tók upp stjórnmálasamband við Kúbu og hóf viðskipti við landið. Hún tók upp aðra stefnu í utanríkismálum og lýsti sig m.a. andsnúna innrásarstríði Bandaríkjanna í Víetnam. Strax að afstöðnum kosningunum 1970 hófu Bandaríkin efnahagsstríð á hendur Chile. Alþjóðabankinn snarminnkaði lán til landsins og erlendar fjárfestingar stöðvuðust. Innflutningur á ýmsum varahlutum og hveiti frá Bandaríkjunum hætti sem og öll efnahagsaðstoð. Bandarísk fyrirtæki sem átt höfðu koparnámurnar kváðust ekki hafa fengið nægilegar bætur fyrir þjóðnýtinguna (kunnugt stef) og reyndu að ýta Chile út af markaðnum. Bandarísku tæknifólki var þröngvað út úr námarekstrinum í þeim tilgangi að skapa vandræði við framleiðsluna. Bandarísk fyrirtæki seldu koparbirgðir sínar til þess eins að lækka heimsmarkaðsverðið á kopar (þeim tókst ætlunarverk sitt, heimsmarkaðsverðið var u.þ.b. helmingi lægra í valdatíma Allende en fyrir og eftir hann). Borgarastéttin í Chile dró úr framleiðslunni, hamstraði nauðsynjar og tók peninga út úr bönkunum. Búðareigendur og vörubílstjórar fóru í verkfall og vel stæðar konur gengu um götur og börðu á pönnur og potta. Allt var gert til að skapa ringulreið og grafa undan stjórnvöldum. Bandarískir heimsvaldasinnar tóku virkan þátt í þessu; sendiráðið, CIA og kúbanskir gagnbyltingarsinnar þjálfaðir af Bandaríkjamönnum. Þegar aðstoð Bandaríkjanna við Chile var hætt var tvennt undanskilið. Í fyrsta lagi héldu þau áfram að styðja (m.a. fjárhagslega) og þjálfa herinn og í öðru lagi var milljónum dollara varið til þess að trufla efnahagslífið m.a. með stuðningi við verkfall vörubílstjóra. Í skýrslu bandarískrar þingnefndar um starfsemi leyniþjónustunnar, CIA fljótlega eftir herforingjabyltinguna kom í ljós að CIA dældi peningum í andstæðinga Allende í kosningunum 1970 eins og hún hafði raunar gert 1964. Þingmönnum var mútað til þess að reyna að koma í veg fyrir samþykkt þeirra á kjöri Allende. “Fjörutíumannanefnd” Öryggisráðs Bandaríkjanna undir forsæti Henry Kissinger samþykkti ríkuleg fjárútlát til þess að skapa sem mestan glundroða í landinu eftir kosningarnar 1970. CIA studdi líka andstæðinga Allende fjárhagslega í þingkosningunum 1973. Samkvæmt vitnisburði Richard Helms forstjóra CIA varði leyniþjónustan tugum milljóna dollara til þess að valda sem mesti upplausn á þriggja ára valdatíma ríkisstjórnar Allende. Enn er ekki vitað hversu mikið fé kom til viðbótar frá stórfyrirtækjunum, innlendum sem bandarískum. Með stjórn Alþýðufylkingar Allende var ákveðin stjórnmálaleg og viðskiptaleg einangrun Kúbu rofin. Aðdáun Allende á kúbönsku byltingunni og Fídel Castro var vel kunn og var þyrnir í augum bandarískra stjórnvalda. Castro var boðið til Chile ári eftir kosningarnar og ferðaðist hann um landið í tæpan mánuð. Þetta var fyrsta opinbera heimsókn hans til annars lands í Rómönsku Ameríku í 11 ár. Kúbanir studdu ávallt Allende með ráðum og dáð en þeim var líka vel ljóst að lýðræði var ekki ofarlega í huga heimsvaldasinna og ráðastéttarinnar í Chile þegar þrengja tók að hagsmunum þeirra. Allende horfði hins vegar ekki á þessa staðreynd og nýtti ekki tækifæri til þess að fylkja alþýðu manna bak við stefnu og fyrirætlanir stjórnarinnar og búa sig undir að mæta hryðjuverkum andstæðinganna. Herinn og lögreglan voru ekki bandamenn og tóku til sinna ráða þegar færi gafst með skelfilegum afleiðingum fyrir alþýðu í Chile. Höfundur er áhugasamur um það sem gerist í heiminum og tók virkan þátt í stuðningsstarfi við alþýðu fólks í Chile hér á landi og í Danmörku. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Gylfi Páll Hersir Chile Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Kveikur brennur út Þorsteinn Sæmundsson Skoðun Má spyrja homma að öllu? Sólborg Guðbrandsdóttir Skoðun Enga saltdreifara á Bessastaði takk Skírnir Garðarsson Skoðun Bóndi hvað! Sigríður Ævarsdóttir Skoðun Gætir þú lifað af örorkubótum? Guðmunda G. Guðmundsdóttir Skoðun Ólafur og Katrín á RÚV Þorvaldur Logason Skoðun Að velja forseta Stefán Bogi Sveinsson Skoðun Þessu skal troðið ofan í kokið á okkur sama hvað Guðrún Sigurjónsdóttir Skoðun Góð manneskja í djobbið Halldór Guðmundsson Skoðun Spurðu fólkið Halla Tómasdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hippókratesareiðurinn þarf að verða að veruleika Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Ólafur og Katrín á RÚV Þorvaldur Logason skrifar Skoðun Úthvíld ríkisstjórn? Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Raforkan er auðlind þjóðarinnar Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Að velja forseta Stefán Bogi Sveinsson skrifar Skoðun Biskupskjör: Stuðningsyfirlýsing Hákon Leifsson,Sigrid Rolof skrifar Skoðun Kennslustund í „selfies“ Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Synjunarvald gegn virkjunum Jón Steinar Gunnlaugsson skrifar Skoðun Bóndi hvað! Sigríður Ævarsdóttir skrifar Skoðun Dagsbirtan lyftir andanum Hólmfríður Ósmann Jónsdóttir,Hrefna Björg Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Kveikur brennur út Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Gætir þú lifað af örorkubótum? Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Spurt og svarað um útlendingamál Indriði Stefánsson skrifar Skoðun Jafnaðarmannastefnan – stefna velferðar Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Bóndi hvað! Sigríður Ævarsdóttir skrifar Skoðun Guðrún - Réttlátur og víðsýnn biskup sem fylgir samtímanum Rannveig Iðunn Ásgeirsdóttir skrifar Skoðun Má spyrja homma að öllu? Sólborg Guðbrandsdóttir skrifar Skoðun Enn og aftur sumarlokun hjá SÁÁ Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Fjárveitingar til vegamála standast engan samanburð Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Aumingja Evrópa: Líkleg átakasvæði að Úkraínustríðinu loknu? Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Biskupsval Sigfinnur Þorleifsson,Vigfús Bjarni Albertsson skrifar Skoðun Afmennska að bjarga ekki dýrum í neyð! Anna Berg Samúelsdóttir skrifar Skoðun Þessu skal troðið ofan í kokið á okkur sama hvað Guðrún Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Hvað er ofurhagnaður? Gústaf Steingrímsson skrifar Skoðun Góð manneskja í djobbið Halldór Guðmundsson skrifar Skoðun Afkomuviðvörun Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Hver er þinn innri áttaviti? Signý Gyða Pétursdóttir skrifar Skoðun Eins og sandur úr greip Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Enga saltdreifara á Bessastaði takk Skírnir Garðarsson skrifar Skoðun Hvernig forseta vilt þú? Valdís Arnarsdóttir skrifar Sjá meira
Í dag eru 50 ár liðin frá því að herforingjar undir forystu Augusto Pinochet steyptu lýðræðislega kjörinni ríkisstjórn Salvador Allende í Chile með dyggri aðstoð bandarískra stjórnvalda og auðhringa. Herforingjarnir, górillurnar eins og þeir voru víða kallaðir, beittu gífurlegri hörku og fantaskap. Þúsundir voru teknir af lífi, tugþúsundum var smalað inn á íþróttaleikvang höfuðborgarinnar Santiago (margir áttu ekki afturkvæmt, m.a. var tónlistamaðurinn Viktor Jara limlestur og myrtur þar á hræðilegan hátt) og skelfilegar pyntingar á almenningi áttu sér stað. Mörgum tókst að koma sér úr landi. Ég kynntist nokkrum þeirra á námsárum mínum í Danmörku. Hreyfingar spruttu víða upp til stuðnings alþýðu manna í Chile. Hér á landi hafa verið haldnir útifundir henni til stuðnings þennan dag í september, gefnir út bæklingar og gerðir útvarpsþættir. Mogginn og Ríkisútvarpið sýndu valdatökunni hins vegar skilning eða beinan stuðning. Ekkert heyrðist lengi vel frá utanríkisráðherra Íslands, öfugt við kollegana á öllum hinum Norðurlöndunum, fylgispektin við Bandaríkin var í fyrirrúmi. Miklar vonir höfðu verið bundnar við ríkisstjórn Allende og stefnu hennar. Áfallið var því mikið og vakti víða mikil mótmæli. Þetta var á sama tíma og Bandaríkin voru að tapa stríðinu í Víetnam og kröftug mótmæli gegn stríðsrekstri þeirra fóru víða fram. Kopar- og járnvinnsla stóð undir 80% gjaldeyris Chile á árunum fyrir 1970. Einungis 10% námanna voru í eigu Chilebúa en hin 90% voru í eigu bandarískra félaga. Þangað fór stærsti hluti afrakstursins. Þau stjórnuðu jafnframt sölu og dreifingu kopars í heiminum. Lengi var umtalsverður útflutningur landbúnaðarframleiðslu frá Chile, seinni hluta síðustu aldar neyddist Chile hins vegar til þessa að flytja inn matvæli í mjög stórum stíl. Þetta helgaðist af því að svipað og í flestum löndum Suður- og Mið-Ameríku var stærsti hluti ræktaðs lands í eigu örfárra fjölskyldna en bláfátækir leiguliðar ræktuðu landið á löngu úreltan hátt. Ólæsi var útbreitt meðal leiguliðanna, ástand heilbrigðismála skelfilegt og pólitísk réttindi þeirra takmörkuð. Allende bauð sig fyrst fram til forseta landsins 1958 og svo aftur 1964 en þá hafði Kristilegi demókratinn Eduardo Frei betur með ríkulegum fjárstuðningi frá Bandaríkjunum. Þrátt fyrir róttæka stefnuskrá var ekki staðið nema að litlu leyti við loforð um jarðnæðisumbætur og jafnari tekjudreifingu. Erlendar fjárfestingar, einkum japanskra og bandarískra fyrirtækja, jukust á þessum árum. Herinn braut á bak aftur verkföll námamann í tvígang. Í kjölfarið var farið í allsherjarverkfall og gengnar kröfugöngur sem herinn réðst gegn. Þó nokkrir féllu í Santiago. Það var m.a. í þessu ljósi að kosningabandalag Allende, Alþýðufylkingin (Unidad Popular), sigraði í forsetakosningunum í september 1970. Að bandalaginu stóðu nokkrir flokkar: Sósíalistaflokkurinn (flokkur Allende), Kommúnistaflokkurinn, Róttæki-flokkurinn og klofingsbrot frá Kristilegum demókrötum auk tveggja annarra smærri flokka. Alþýðufylking Allende þjóðnýtti kopar-, saltpétur-, járn- og kolanámur auk nokkurra banka – bætur komu á móti. Lög um jarðnæðisumbætur sem fyrri stjórn hafði samþykkt en heykst á að framfylgja var hrundið í framkvæmd. Leiguliðar fengu nú jarðnæði til eigin ræktunar. Laun verkafólks hækkuðu umtalsvert og börn fengu mjólkurglas á degi hverjum. Þúsundir pólitískra fanga voru látnir lausir. Stjórnin tók upp stjórnmálasamband við Kúbu og hóf viðskipti við landið. Hún tók upp aðra stefnu í utanríkismálum og lýsti sig m.a. andsnúna innrásarstríði Bandaríkjanna í Víetnam. Strax að afstöðnum kosningunum 1970 hófu Bandaríkin efnahagsstríð á hendur Chile. Alþjóðabankinn snarminnkaði lán til landsins og erlendar fjárfestingar stöðvuðust. Innflutningur á ýmsum varahlutum og hveiti frá Bandaríkjunum hætti sem og öll efnahagsaðstoð. Bandarísk fyrirtæki sem átt höfðu koparnámurnar kváðust ekki hafa fengið nægilegar bætur fyrir þjóðnýtinguna (kunnugt stef) og reyndu að ýta Chile út af markaðnum. Bandarísku tæknifólki var þröngvað út úr námarekstrinum í þeim tilgangi að skapa vandræði við framleiðsluna. Bandarísk fyrirtæki seldu koparbirgðir sínar til þess eins að lækka heimsmarkaðsverðið á kopar (þeim tókst ætlunarverk sitt, heimsmarkaðsverðið var u.þ.b. helmingi lægra í valdatíma Allende en fyrir og eftir hann). Borgarastéttin í Chile dró úr framleiðslunni, hamstraði nauðsynjar og tók peninga út úr bönkunum. Búðareigendur og vörubílstjórar fóru í verkfall og vel stæðar konur gengu um götur og börðu á pönnur og potta. Allt var gert til að skapa ringulreið og grafa undan stjórnvöldum. Bandarískir heimsvaldasinnar tóku virkan þátt í þessu; sendiráðið, CIA og kúbanskir gagnbyltingarsinnar þjálfaðir af Bandaríkjamönnum. Þegar aðstoð Bandaríkjanna við Chile var hætt var tvennt undanskilið. Í fyrsta lagi héldu þau áfram að styðja (m.a. fjárhagslega) og þjálfa herinn og í öðru lagi var milljónum dollara varið til þess að trufla efnahagslífið m.a. með stuðningi við verkfall vörubílstjóra. Í skýrslu bandarískrar þingnefndar um starfsemi leyniþjónustunnar, CIA fljótlega eftir herforingjabyltinguna kom í ljós að CIA dældi peningum í andstæðinga Allende í kosningunum 1970 eins og hún hafði raunar gert 1964. Þingmönnum var mútað til þess að reyna að koma í veg fyrir samþykkt þeirra á kjöri Allende. “Fjörutíumannanefnd” Öryggisráðs Bandaríkjanna undir forsæti Henry Kissinger samþykkti ríkuleg fjárútlát til þess að skapa sem mestan glundroða í landinu eftir kosningarnar 1970. CIA studdi líka andstæðinga Allende fjárhagslega í þingkosningunum 1973. Samkvæmt vitnisburði Richard Helms forstjóra CIA varði leyniþjónustan tugum milljóna dollara til þess að valda sem mesti upplausn á þriggja ára valdatíma ríkisstjórnar Allende. Enn er ekki vitað hversu mikið fé kom til viðbótar frá stórfyrirtækjunum, innlendum sem bandarískum. Með stjórn Alþýðufylkingar Allende var ákveðin stjórnmálaleg og viðskiptaleg einangrun Kúbu rofin. Aðdáun Allende á kúbönsku byltingunni og Fídel Castro var vel kunn og var þyrnir í augum bandarískra stjórnvalda. Castro var boðið til Chile ári eftir kosningarnar og ferðaðist hann um landið í tæpan mánuð. Þetta var fyrsta opinbera heimsókn hans til annars lands í Rómönsku Ameríku í 11 ár. Kúbanir studdu ávallt Allende með ráðum og dáð en þeim var líka vel ljóst að lýðræði var ekki ofarlega í huga heimsvaldasinna og ráðastéttarinnar í Chile þegar þrengja tók að hagsmunum þeirra. Allende horfði hins vegar ekki á þessa staðreynd og nýtti ekki tækifæri til þess að fylkja alþýðu manna bak við stefnu og fyrirætlanir stjórnarinnar og búa sig undir að mæta hryðjuverkum andstæðinganna. Herinn og lögreglan voru ekki bandamenn og tóku til sinna ráða þegar færi gafst með skelfilegum afleiðingum fyrir alþýðu í Chile. Höfundur er áhugasamur um það sem gerist í heiminum og tók virkan þátt í stuðningsstarfi við alþýðu fólks í Chile hér á landi og í Danmörku.
Skoðun Guðrún - Réttlátur og víðsýnn biskup sem fylgir samtímanum Rannveig Iðunn Ásgeirsdóttir skrifar