Skaðlausar samsæriskenningar? Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar 9. október 2019 09:30 Við búum í heimi sem er stór, flókinn og oft beinlínis óreiðukenndur. Það er ekki hlaupið að því að greiða úr óreiðunni en til þess höfum við fengið ómetanlega hjálp. Heilinn okkar býr yfir meðfæddum eiginleikum sem hjálpa okkur að setja hlutina í samhengi. Þessir eiginleikar hafa meðal annars gert okkur kleift að færast stöðugt í átt að aukinni þekkingu og lífsgæðum á nokkrum kynslóðum. En þessir eiginleikar eiga sér einnig myrka hlið. Við höfum nefnilega tilhneigingu til að finna samhengi þar sem ekkert raunverulegt samhengi er til staðar. Þaðan eru samsæriskenningar sprottnar. Með orðinu „samsæriskenning“ á ég við endurskoðun atburða eða athafna þar sem illum öflum er eignuð ábyrgð án þess að haldbær sönnunargögn liggi fyrir og einfaldari, líklegri skýringar eru hundsaðar. Oft fylgir samsæriskenningum gríðarlegt ofmat á getu hópa til að leggjast í stórtækar leynilegar aðgerðir. Margir sjá ekki ástæðu til að líta samsæriskenningar alvarlegum augum. Vissulega eru þær af ýmsum toga og fela í sér misalvarleg ósannindi. Megnið af mannkynssögunni voru þær aðallega hugmyndasmíð sérvitringa sem bjuggu hver í sínu horni. En með tilkomu Internetsins – einnar af merkustu uppfinningum mannsins – hafa samsæriskenningamenn úr öllum heimshlutum fundið skoðanabræður sína. Vefsíður sem eru öllum aðgengilegar hafa orðið að gróðrarstíu slíkra kenninga sem sumar hverjar hafa haft alvarlegar og jafnvel mannskæðar afleiðingar.Mannskæðar afleiðingar Fyrir rétt rúmu ári – þann 28. október 2018 – gekk vopnaður maður í samkunduhús Gyðinga í Pittsburgh og myrti þar 11 manns og særði 6 manns til viðbótar. Hann hafði um skeið gefið út yfirlýsingar sem endurspegla andgyðinglegar samsæriskenningar á vefsíðu sem hefur á örfáum árum dregið að sér fjölda öfgamanna. Fleiri hópar hafa orðið fyrir barðinu á öfgamönnum. Hálfu ári eftir árásina í Pittsburgh – þann 15. mars síðastliðinn – gekk vopnaður maður inn í tvær moskur í Christchurch á Nýja Sjálandi og myrti þar samtals 51 manns og særði fjölmarga til viðbótar. Tilefnið fyrir árásinni var trú hans á samsæriskenningu um að stefnt væri að útrýmingu „hvíta kynstofnsins“. Hægt væri að tína til fjölda svipaðra dæma. Það sem þessar árásir eiga sameiginlegt er að þær byrjuðu sem illa rökstuddar vangaveltur manna sem náðu sambandi hver við annan á óritskoðuðum vefsíðum. Þar voru þeir staddir í bergmálshelli (echo chamber) sem dró upp heimsmynd sem virtist svo raunveruleg að þeir fóru að lokum fram af brúninni og tóku fjölda mannslífa. En það eru ekki bara sláandi hryðjuverkaárásir sem þarf að hafa áhyggjur af. Sumar samsæriskenningar hafa haft lúmsk en engu að síður alvarleg áhrif. Til dæmis má nefna staðhæfingar um orsakasamhengi milli bólusetninga og einhverfu (upphaflega fölsuð niðurstaða í stakri rannsókn frá 1998) sem hafa þróast í hugmyndir um einhvers konar samsæri yfirvalda gegn almenningi, og valdið því að fjöldi mislingatilfella hefur stóraukist á Vesturlöndum. Í hinu stærra samhengi aðhyllast þeir sem eru á móti bólusetningum oft svipaða samsæriskenningu um lyfjafyrirtækin og hafa í ákveðnum tilvikum hafnað lífsnauðsynlegum lyfjum.Mörk tjáningarfrelsisins Það sem einkennir alla þá sem aðhyllast samsæriskenningar eru litlar sem engar kröfur til sönnunargagna. Yfirleitt eru lélegar heimildir látnar nægja, t.d. vafasöm myndskeið á Youtube, eða ógrynnin öll af óstaðfestum upplýsingum sem eru síðan notaðar til að „kaffæra“ hvern þann sem er ósammála. Þeir eiga það einnig til að líta á alla sem andmæla þeim sem leiksoppa óvinarins og hafa með því gefið sér leyfi til að hundsa allar athugasemdir þeirra. Þessi afstaða kemur í veg fyrir málefnalegar umræður og tryggir að viðkomandi sitji fastur í sínum þankagangi. Sér til varnar vísa samsæriskenningamenn gjarnan í tjáningarfrelsið, sem er vissulega mikilvæg undirstaða réttarríkisins. En þar er einmitt komið að kjarna málsins: Ákveðin tjáning, t.d. ærumeiðing og hatursorðræða, fellur ekki undir tjáningarfrelsið í lagalegum skilningi. Að því gefnu er vert að spyrja hvort opinber tjáning samsæriskenninga sem djöfulgera hópa fólks og stofna öðrum í hættu sé yfirhöfuð varin af tjáningarfrelsinu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Finnur Thorlacius Eiríksson Mest lesið Dauði vefsíðunnar eins og við þekkjum hana Kristján Már Hauksson Skoðun Húsnæði fyrir fólk, ekki fjárfesta Gísli Rafn Ólafsson Skoðun Loftslag eða lífskjör: bæði betra Björn Brynjúlfur Björnsson Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flykkist til Kristófer Már Maronsson Skoðun Það á ekki að vera dekur að geta sótt sér sálfræðiþjónustu Ólafía Sigurjónsdóttir Skoðun Um bókun 35, EES samninginn, Evrópusambandið og Bretland Jón Frímann Jónsson Skoðun Er lýðræðislegt að senda vopn til Úkraínu? Hildur Þórðardóttir Skoðun Íslenski skorturinn Björg Eva Erlendsdóttir Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flýr Einar Jóhannes Guðnason Skoðun Hver er ábyrgð Icelandair? Sævar Þór Jónsson Skoðun Skoðun Skoðun Er lýðræðislegt að senda vopn til Úkraínu? Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Það á ekki að vera dekur að geta sótt sér sálfræðiþjónustu Ólafía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Um bókun 35, EES samninginn, Evrópusambandið og Bretland Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Húsnæði fyrir fólk, ekki fjárfesta Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Dauði vefsíðunnar eins og við þekkjum hana Kristján Már Hauksson skrifar Skoðun Loftslag eða lífskjör: bæði betra Björn Brynjúlfur Björnsson skrifar Skoðun Virkjum lýðræðið Jódís Skúladóttir skrifar Skoðun Ráðstefna um þjóðarátak í húsnæðismálum Ámundi Loftsson skrifar Skoðun Íslenski skorturinn Björg Eva Erlendsdóttir skrifar Skoðun Ofhugsanir: orsök & afleiðing Sara Pálsdóttir skrifar Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flykkist til Kristófer Már Maronsson skrifar Skoðun Öldrunarþjónustan – tækifæri og áskoranir Sandra B. Franks skrifar Skoðun ChatGPT um íslenska húsnæðismarkaðinn Yngvi Ómar Sighvatsson skrifar Skoðun Milljónir úr launaumslögum til vopnakaupa Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Í orði en ekki á borði - stuðningur Íslands við Úkraínu Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Fatlað fólk á Íslandi Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Tölum um það sem er í boði fyrir ungt fólk Bjarney Rún Haraldsdóttir,Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Hver er ábyrgð Icelandair? Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Gervigreindin og atvinnulífið Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Eins og þú kallar í skóginn….. – við þurfum að þora að ræða viðkvæmu málin Björn Bjarki Þorsteinsson,Unnur Valborg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Hinn stóri pakki ósýnilegrar reynslu Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun GOGG, GOGG, GOGG og aftur GOGG Guðrún Njálsdóttir skrifar Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Beðið eftir orkumálaráðherra Eggert Valur Guðmundsson,Gunnar Aron Ólason skrifar Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flýr Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun „Við verðum að fylgja lögum“ Hópur listafólks skrifar Sjá meira
Við búum í heimi sem er stór, flókinn og oft beinlínis óreiðukenndur. Það er ekki hlaupið að því að greiða úr óreiðunni en til þess höfum við fengið ómetanlega hjálp. Heilinn okkar býr yfir meðfæddum eiginleikum sem hjálpa okkur að setja hlutina í samhengi. Þessir eiginleikar hafa meðal annars gert okkur kleift að færast stöðugt í átt að aukinni þekkingu og lífsgæðum á nokkrum kynslóðum. En þessir eiginleikar eiga sér einnig myrka hlið. Við höfum nefnilega tilhneigingu til að finna samhengi þar sem ekkert raunverulegt samhengi er til staðar. Þaðan eru samsæriskenningar sprottnar. Með orðinu „samsæriskenning“ á ég við endurskoðun atburða eða athafna þar sem illum öflum er eignuð ábyrgð án þess að haldbær sönnunargögn liggi fyrir og einfaldari, líklegri skýringar eru hundsaðar. Oft fylgir samsæriskenningum gríðarlegt ofmat á getu hópa til að leggjast í stórtækar leynilegar aðgerðir. Margir sjá ekki ástæðu til að líta samsæriskenningar alvarlegum augum. Vissulega eru þær af ýmsum toga og fela í sér misalvarleg ósannindi. Megnið af mannkynssögunni voru þær aðallega hugmyndasmíð sérvitringa sem bjuggu hver í sínu horni. En með tilkomu Internetsins – einnar af merkustu uppfinningum mannsins – hafa samsæriskenningamenn úr öllum heimshlutum fundið skoðanabræður sína. Vefsíður sem eru öllum aðgengilegar hafa orðið að gróðrarstíu slíkra kenninga sem sumar hverjar hafa haft alvarlegar og jafnvel mannskæðar afleiðingar.Mannskæðar afleiðingar Fyrir rétt rúmu ári – þann 28. október 2018 – gekk vopnaður maður í samkunduhús Gyðinga í Pittsburgh og myrti þar 11 manns og særði 6 manns til viðbótar. Hann hafði um skeið gefið út yfirlýsingar sem endurspegla andgyðinglegar samsæriskenningar á vefsíðu sem hefur á örfáum árum dregið að sér fjölda öfgamanna. Fleiri hópar hafa orðið fyrir barðinu á öfgamönnum. Hálfu ári eftir árásina í Pittsburgh – þann 15. mars síðastliðinn – gekk vopnaður maður inn í tvær moskur í Christchurch á Nýja Sjálandi og myrti þar samtals 51 manns og særði fjölmarga til viðbótar. Tilefnið fyrir árásinni var trú hans á samsæriskenningu um að stefnt væri að útrýmingu „hvíta kynstofnsins“. Hægt væri að tína til fjölda svipaðra dæma. Það sem þessar árásir eiga sameiginlegt er að þær byrjuðu sem illa rökstuddar vangaveltur manna sem náðu sambandi hver við annan á óritskoðuðum vefsíðum. Þar voru þeir staddir í bergmálshelli (echo chamber) sem dró upp heimsmynd sem virtist svo raunveruleg að þeir fóru að lokum fram af brúninni og tóku fjölda mannslífa. En það eru ekki bara sláandi hryðjuverkaárásir sem þarf að hafa áhyggjur af. Sumar samsæriskenningar hafa haft lúmsk en engu að síður alvarleg áhrif. Til dæmis má nefna staðhæfingar um orsakasamhengi milli bólusetninga og einhverfu (upphaflega fölsuð niðurstaða í stakri rannsókn frá 1998) sem hafa þróast í hugmyndir um einhvers konar samsæri yfirvalda gegn almenningi, og valdið því að fjöldi mislingatilfella hefur stóraukist á Vesturlöndum. Í hinu stærra samhengi aðhyllast þeir sem eru á móti bólusetningum oft svipaða samsæriskenningu um lyfjafyrirtækin og hafa í ákveðnum tilvikum hafnað lífsnauðsynlegum lyfjum.Mörk tjáningarfrelsisins Það sem einkennir alla þá sem aðhyllast samsæriskenningar eru litlar sem engar kröfur til sönnunargagna. Yfirleitt eru lélegar heimildir látnar nægja, t.d. vafasöm myndskeið á Youtube, eða ógrynnin öll af óstaðfestum upplýsingum sem eru síðan notaðar til að „kaffæra“ hvern þann sem er ósammála. Þeir eiga það einnig til að líta á alla sem andmæla þeim sem leiksoppa óvinarins og hafa með því gefið sér leyfi til að hundsa allar athugasemdir þeirra. Þessi afstaða kemur í veg fyrir málefnalegar umræður og tryggir að viðkomandi sitji fastur í sínum þankagangi. Sér til varnar vísa samsæriskenningamenn gjarnan í tjáningarfrelsið, sem er vissulega mikilvæg undirstaða réttarríkisins. En þar er einmitt komið að kjarna málsins: Ákveðin tjáning, t.d. ærumeiðing og hatursorðræða, fellur ekki undir tjáningarfrelsið í lagalegum skilningi. Að því gefnu er vert að spyrja hvort opinber tjáning samsæriskenninga sem djöfulgera hópa fólks og stofna öðrum í hættu sé yfirhöfuð varin af tjáningarfrelsinu.
Skoðun Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Tölum um það sem er í boði fyrir ungt fólk Bjarney Rún Haraldsdóttir,Eva Rós Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir skrifar
Skoðun Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason skrifar
Skoðun Eins og þú kallar í skóginn….. – við þurfum að þora að ræða viðkvæmu málin Björn Bjarki Þorsteinsson,Unnur Valborg Hilmarsdóttir skrifar
Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð skrifar