Enn um ættarnöfn Þorvaldur Gylfason skrifar 6. september 2018 07:00 Reykjavík – Við Kristján Hreinsson skáld og heimspekingur leikum okkur stundum að því að kasta á milli okkar ættarnöfnum sem rímorðum í kveðskap. Ég ræð aðeins við auðveld nöfn eins og Kúld og Maack og Mixa og Proust en Kristján glímir við hin erfiðari ættarnöfnin eins og Aðils, Bieltvedt, Flygenring, Kröyer og Schopka. Það hefur hamlað okkur við þessa iðju að við höfum til þessa haldið okkur við þau ættarnöfn sem fólkið í landinu hefur tekið sér skv. lögum. Ættarnöfnin hafa reynzt fleiri en við hugðum. Hér segir frá því. Rómverjar tóku sér ættarnöfn. Venjan breiddist út og ruddi smám saman burt föðurnöfnum og stöku sinnum móðurnöfnum sem tíðkuðust í germönskum sið og tíðkast enn á Íslandi. Aðalsmenn urðu fyrstir til að bera ættarnöfn á miðöldum en siðurinn barst síðan niður virðingarstiga samfélagsins rim fyrir rim. Frakkar tóku upp ættarnöfn á 10. öld og Danir í byrjun 16. aldar. Um aldamótin 1800 bar fjórði hver Dani ættarnafn. Þegar leið á 19. öldina tóku Íslendingar, einkum yfirstéttirnar, að breyta föðurnöfnum í ættarnöfn og voru þau orðin tæplega 300 árið 1910 og eru nú orðin fleiri en 600. Hér er ekki ætlan mín að ýfa upp deilur síðustu ára um mannanöfn heldur aðeins að rifja upp rösklega 100 ára gamla sögu til fróðleiks og yndisauka. Í Skírni 1908 birtist grein eftir Guðmund Jónsson, tvítugan mann, þar sem hann sagði m.a.: „Eg ætlast til að allir ungir menn, karlar og konur, … eigi sér samboðin mannanöfn, þá tegund þjóðernis, sem einna mest ber á, – eg ætlast til að þeir allir taki sér upp falleg og alíslenzk nöfn, sem gera má að ættarnöfnum. … Eg tel það engum skyldara en mér, að verða fyrstur til að taka upp [ættar]nafn ... Því vil eg feginn vinna að því, að sem flestir taki upp slík nöfn. Og eg skal byrja. Eg breyti nafninu: Guðmundur Jónsson í undirritað nafn. Og æski þess að verða ávalt hér eftir nefndur því heiti. ... Guðmundur Kamban.“ Honum varð að ósk sinni. Hann varð einnig frægt skáld. Nú komst skriður á málið. Alþingi lét skipa þriggja manna nefnd til að semja ættarnöfn handa Íslendingum og samþykkti síðan lög um mannanöfn sem tóku gildi 1915. Voru um 270 ættarnafnaleyfisbréf gefin út gegn gjaldi til 1925 þegar lögunum var breytt til að taka fyrir frekari ættarnafngiftir. Árni Pálsson prófessor fjallaði um málið í fyrirlestri Um ættarnöfn 1916 (sjá Árni Pálsson, Á víð og dreif, Helgafell, 1947, bls. 269-290). Þar hafnar hann þeirri skoðun að gamla íslenzka nafnavenjan sé eins og að „druslast í vaðmálsfötunum innan um prúðbúna „gentlemen“!“ Hann rekur tillögur nefndarinnar lið fyrir lið: l „Ef maður vill kenna sig við föður eða ættföður, sem heitir Snorri, verður ættarnafnið Snorran. Eða ef maður vill kenna sig við bæ, sem heitir t.d. Bakki eða Hlíð, þá verður ættarnafnið: Bakkan, Hlíðan. Rökstuðning: an merkir hreyfingu frá, sbr. héðan, þaðan! Samkvæmt þessari reglu eru t.d. nöfnin (!) Austan, Vestan, Sunnan, Norðan tekin upp á skrána.“ l „Ef maður á móður eða ættmóður, sem heitir Hrefna, verður ættarnafnið Hrefnon. Eftir sömu reglu er farið um staðanöfn, sem hafa endinguna a: Dæmi: … Katlon. – Tungon, Leiron, Hriflon, ... Rökstuðning: Í frumnorrænu enduðu þau kvenkynsorð á on, sem nú enda á a!“ Enginn Íslendingur tók sér nafn hér heima með endingunni „on“ svo vitað sé. Landshornaflakkarinn Karl Einarsson Dunganon tók sér það nafn í Færeyjum. l „Ef maður vill kenna sig við einhvern fjörð, verður endingin fer. Dæmi: Breiðfer, Patfer, Önfer. Rökstuðning: Hin germanska rót í orðinu fjörður er fer.“ Eggert Gilfer, sjöfaldur Íslandsmeistari í skák, kenndi sig þannig við Gilsfjörð. Önnur dæmi finnast ekki. l „Ef maður vill kenna sig við bæjarnafn, sem hefur endinguna staður eða staðir, verður ættarnafnsendingin star. Dæmi Brússtar (Brúsastaðir), Hösstar (Höskuldsstaðir), Vakstar (Vakursstaðir). Rökstuðning: Rótin í staður er sta, „og við hana höfum við skeytt -r, sem er algeng afleiðsluending í málinu. Virðast oss slík ættarnöfn allfögur og hagkvæm.“(!!)“ Hér vitnar Árni Pálsson orðrétt í álit nefndarinnar. Enginn Íslendingur tók sér slíkt nafn með endingunni „star“ svo vitað sé. Árni Pálsson tilgreinir fleiri tillögur nefndarinnar um ættarnöfn: „Aran, Daðan, Síðon, Sturlon, Kvígfer, Reyðfer, Spóstar, Sprúgstar, … Apvaz (Apavatn!), Villvaz (Villingavatn!), Víkvaz (Víkingavatn!) o.s.frv.“ Árni Pálsson segir að lokum máls síns um álit nefndarinnar að „þessi nöfn eða ónefni, sem hún hefur verið að smíða, eru öll eða flestöll með því marki brennd, að ég held, að engin hætta sé á, að þau svíki sig inn í eyru þjóðarinnar. … ég get ekki skilið að nokkrum heilvita manni komi til hugar að nota þau. Og ég vona, að augu allra munu nú opnast fyrir því, að það muni ekki auðgert að smíða ættarnöfn við hæfi íslenzkunnar, þegar einum lærðum málfræðingi og tveimur velmenntuðum og venjulega smekkvísum rithöfundum hefur ekki tekizt betur en þetta.“ Árni reyndist sannspár. Hitt hefði hann varla getað grunað hversu fjölskrúðugum fornöfnum Íslendingar hafa skírt börnin sín. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þorvaldur Gylfason Mest lesið Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason Skoðun Líf án ótta og gjöfin í andlegri vakningu Birna Guðný Björnsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Er krónan að valda átökum á milli kynslóða? Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Þetta er ekki allt að koma með fjárlagafrumvarpinu Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Viðskiptaþvinganir gegn Ísrael Steinunn Þóra Árnadóttir skrifar Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason skrifar Skoðun Snúum hjólunum áfram Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Búðu til pláss – fyrir öll börn Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Líf án ótta og gjöfin í andlegri vakningu Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Kenningar úr gildi svo að kirkjan þarf að komast á annað stig Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Dansaðu vindur Berglind Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þessi stórskrítnu norm í óbarnvænu samfélagi Sólveig María Svavarsdóttir skrifar Skoðun Um vaxtahækkanir og verð á hveiti Haukur Skúlason skrifar Skoðun Öryggi byggir á mönnun og launum Jórunn Frímannsdóttir skrifar Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar Skoðun Mammon hefur náð lífeyrissjóðum á sitt band Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Forgangsorkan verður ekki skert Tinna Traustadóttir skrifar Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir skrifar Skoðun „Við höfðum öll rangt fyrir okkur“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Íþróttahreyfingin og gerviverktaka Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Tölum um tilfinningar Amanda Ásdís Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Óttinn við íslensku rafkrónuna Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Áskorun til Sjúkratrygginga Íslands – hugsum í lausnum Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Afnemum launamisrétti Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Sjá meira
Reykjavík – Við Kristján Hreinsson skáld og heimspekingur leikum okkur stundum að því að kasta á milli okkar ættarnöfnum sem rímorðum í kveðskap. Ég ræð aðeins við auðveld nöfn eins og Kúld og Maack og Mixa og Proust en Kristján glímir við hin erfiðari ættarnöfnin eins og Aðils, Bieltvedt, Flygenring, Kröyer og Schopka. Það hefur hamlað okkur við þessa iðju að við höfum til þessa haldið okkur við þau ættarnöfn sem fólkið í landinu hefur tekið sér skv. lögum. Ættarnöfnin hafa reynzt fleiri en við hugðum. Hér segir frá því. Rómverjar tóku sér ættarnöfn. Venjan breiddist út og ruddi smám saman burt föðurnöfnum og stöku sinnum móðurnöfnum sem tíðkuðust í germönskum sið og tíðkast enn á Íslandi. Aðalsmenn urðu fyrstir til að bera ættarnöfn á miðöldum en siðurinn barst síðan niður virðingarstiga samfélagsins rim fyrir rim. Frakkar tóku upp ættarnöfn á 10. öld og Danir í byrjun 16. aldar. Um aldamótin 1800 bar fjórði hver Dani ættarnafn. Þegar leið á 19. öldina tóku Íslendingar, einkum yfirstéttirnar, að breyta föðurnöfnum í ættarnöfn og voru þau orðin tæplega 300 árið 1910 og eru nú orðin fleiri en 600. Hér er ekki ætlan mín að ýfa upp deilur síðustu ára um mannanöfn heldur aðeins að rifja upp rösklega 100 ára gamla sögu til fróðleiks og yndisauka. Í Skírni 1908 birtist grein eftir Guðmund Jónsson, tvítugan mann, þar sem hann sagði m.a.: „Eg ætlast til að allir ungir menn, karlar og konur, … eigi sér samboðin mannanöfn, þá tegund þjóðernis, sem einna mest ber á, – eg ætlast til að þeir allir taki sér upp falleg og alíslenzk nöfn, sem gera má að ættarnöfnum. … Eg tel það engum skyldara en mér, að verða fyrstur til að taka upp [ættar]nafn ... Því vil eg feginn vinna að því, að sem flestir taki upp slík nöfn. Og eg skal byrja. Eg breyti nafninu: Guðmundur Jónsson í undirritað nafn. Og æski þess að verða ávalt hér eftir nefndur því heiti. ... Guðmundur Kamban.“ Honum varð að ósk sinni. Hann varð einnig frægt skáld. Nú komst skriður á málið. Alþingi lét skipa þriggja manna nefnd til að semja ættarnöfn handa Íslendingum og samþykkti síðan lög um mannanöfn sem tóku gildi 1915. Voru um 270 ættarnafnaleyfisbréf gefin út gegn gjaldi til 1925 þegar lögunum var breytt til að taka fyrir frekari ættarnafngiftir. Árni Pálsson prófessor fjallaði um málið í fyrirlestri Um ættarnöfn 1916 (sjá Árni Pálsson, Á víð og dreif, Helgafell, 1947, bls. 269-290). Þar hafnar hann þeirri skoðun að gamla íslenzka nafnavenjan sé eins og að „druslast í vaðmálsfötunum innan um prúðbúna „gentlemen“!“ Hann rekur tillögur nefndarinnar lið fyrir lið: l „Ef maður vill kenna sig við föður eða ættföður, sem heitir Snorri, verður ættarnafnið Snorran. Eða ef maður vill kenna sig við bæ, sem heitir t.d. Bakki eða Hlíð, þá verður ættarnafnið: Bakkan, Hlíðan. Rökstuðning: an merkir hreyfingu frá, sbr. héðan, þaðan! Samkvæmt þessari reglu eru t.d. nöfnin (!) Austan, Vestan, Sunnan, Norðan tekin upp á skrána.“ l „Ef maður á móður eða ættmóður, sem heitir Hrefna, verður ættarnafnið Hrefnon. Eftir sömu reglu er farið um staðanöfn, sem hafa endinguna a: Dæmi: … Katlon. – Tungon, Leiron, Hriflon, ... Rökstuðning: Í frumnorrænu enduðu þau kvenkynsorð á on, sem nú enda á a!“ Enginn Íslendingur tók sér nafn hér heima með endingunni „on“ svo vitað sé. Landshornaflakkarinn Karl Einarsson Dunganon tók sér það nafn í Færeyjum. l „Ef maður vill kenna sig við einhvern fjörð, verður endingin fer. Dæmi: Breiðfer, Patfer, Önfer. Rökstuðning: Hin germanska rót í orðinu fjörður er fer.“ Eggert Gilfer, sjöfaldur Íslandsmeistari í skák, kenndi sig þannig við Gilsfjörð. Önnur dæmi finnast ekki. l „Ef maður vill kenna sig við bæjarnafn, sem hefur endinguna staður eða staðir, verður ættarnafnsendingin star. Dæmi Brússtar (Brúsastaðir), Hösstar (Höskuldsstaðir), Vakstar (Vakursstaðir). Rökstuðning: Rótin í staður er sta, „og við hana höfum við skeytt -r, sem er algeng afleiðsluending í málinu. Virðast oss slík ættarnöfn allfögur og hagkvæm.“(!!)“ Hér vitnar Árni Pálsson orðrétt í álit nefndarinnar. Enginn Íslendingur tók sér slíkt nafn með endingunni „star“ svo vitað sé. Árni Pálsson tilgreinir fleiri tillögur nefndarinnar um ættarnöfn: „Aran, Daðan, Síðon, Sturlon, Kvígfer, Reyðfer, Spóstar, Sprúgstar, … Apvaz (Apavatn!), Villvaz (Villingavatn!), Víkvaz (Víkingavatn!) o.s.frv.“ Árni Pálsson segir að lokum máls síns um álit nefndarinnar að „þessi nöfn eða ónefni, sem hún hefur verið að smíða, eru öll eða flestöll með því marki brennd, að ég held, að engin hætta sé á, að þau svíki sig inn í eyru þjóðarinnar. … ég get ekki skilið að nokkrum heilvita manni komi til hugar að nota þau. Og ég vona, að augu allra munu nú opnast fyrir því, að það muni ekki auðgert að smíða ættarnöfn við hæfi íslenzkunnar, þegar einum lærðum málfræðingi og tveimur velmenntuðum og venjulega smekkvísum rithöfundum hefur ekki tekizt betur en þetta.“ Árni reyndist sannspár. Hitt hefði hann varla getað grunað hversu fjölskrúðugum fornöfnum Íslendingar hafa skírt börnin sín.
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun