Misskipting hefur afleiðingar Þorvaldur Gylfason skrifar 15. mars 2018 07:00 Eftir heimsstyrjöldina síðari 1939-1945 var endurreisn efnahagslífsins helzta viðfangsefni stjórnvalda í okkar heimshluta og einnig í Japan. Stofnun Evrópusambandsins, Marshall-aðstoð Bandaríkjanna við Evrópulönd, náið samstarf Japans og Bandaríkjanna og frívæðing millilandaviðskipta að loknu stríði miðuðu að þessu marki. Betri lífskjör almennings voru aðalkeppikeflið. Skipting auðs og tekna milli manna þótti skipta minna máli. Aukinn jöfnuður frá 1930 til 1980 Sumir litu svo á að skipting lífsgæðanna skipti ekki miklu svo lengi sem menn hefðu jöfn tækifæri eins og kveðið er á um í stjórnarskrám flestra lýðræðisríkja. Við þau skilyrði kemst réttlát eða a.m.k. viðunandi skipting auðs og tekna á af sjálfu sér, var sagt. Það kann að hafa ýtt undir þessa skoðun að skipting auðs og tekna var víða orðin miklu jafnari í stríðslok 1945 en hún hafði áður verið. Skoðum tölurnar. Í Bandaríkjunum, Evrópu og Japan hafði hlutdeild ríkasta hundraðshluta heimilanna, þ.e. þess hundraðshluta (1%) heimilanna sem hæstar hafði tekjurnar að ógreiddum sköttum, minnkað úr 17% af heildartekjum eða þar um bil 1931-1940 niður fyrir 10% 1961-1980. Minna var vitað þá en nú um skiptingu auðs milli manna. En nú þykjast menn vita að hlutdeild ríkasta hundraðshluta heimilanna í heildarauði í Bandaríkjunum, Bretlandi og Frakklandi og víðar minnkaði úr 40%-50% árin 1931-1940 í 20%-30% árin 1961-1980. Með heildarauði heimilanna er átt við hreinan auð, þ.e. eignir að frádregnum skuldum. Tölur um skiptingu auðsins lágu þá reyndar ekki fyrir, þær eru nýkomnar fram. En menn þóttust samt greina aukinn jöfnuð í eignaskiptingu líkt og í tekjuskiptingu með því að líta í kringum sig. Í ljósi reynslunnar þótti mörgum því eðlilegt að leggja höfuðáherzlu á batnandi lífskjör frekar en aukinn jöfnuð, ekki þar fyrir að þessi tvö markmið þyrftu yfirleitt að stangast á. Aukinn ójöfnuður frá 1980 Síðan snerist þróunin við. Ekki er auðvelt að tímasetja viðsnúninginn enda gerðist hann ekki alveg samtímis alls staðar, en margt bendir þó til að hann hafi orðið í kringum 1980. Í Bandaríkjunum og Evrópu jókst hlutdeild ríkasta hundraðshluta heimilanna úr 8% af heildartekjum 1980 upp í 12% í Evrópu síðustu ár og 20% í Bandaríkjunum (og Rússlandi!) sem er svipað hlutfall og hæst var fyrir stríð. Með líku lagi jókst hlutdeild ríkasta hundraðshluta heimilanna í Bandaríkjunum, Bretlandi og Frakklandi og víðar úr 20% af heildarauði 1980 upp fyrir 40% (eins og í Rússlandi!) 2015. Af þessum umskiptum hefur leitt að aukin misskipting er orðin að einu helzta ágreiningsefni síðustu ára á vettvangi stjórnmálanna. Hún er nærtækasta skýringin á óvæntri ákvörðun Breta 2016 um að ganga úr ESB og kjöri Trumps Bandaríkjaforseta 2016. Margir kjósendur sem töldu sig hafa orðið út undan í efnahagslegu tilliti greiddu atkvæði gegn valdhöfum. Nýjar rannsóknir sýna að stuðningur við lýðræði í Norður-Ameríku og Evrópu er mun minni meðal ungs fólks sem fæddist 1980-1990 en meðal eldra fólks sem fæddist 1930-1940. Margar hliðar misskiptingar Misskipting snýst ekki bara um tekjur og eignir heldur einnig um líf og heilsu. Nýjar rannsóknir sýna að ríkasti hundraðshluti bandarískra karlmanna, þ.e. sá hundraðshluti (1%) sem á mestar eignir, lifir nú að jafnaði næstum 15 árum lengur en fátækasti hundraðshlutinn, þ.e. sá hundraðshluti (1%) sem á minnstar eignir. Munurinn á ævilíkum ríkra og fátækra kvenna þar vestra á sama kvarða er minni eða 10 ár frekar en tæp 15 ár. Bilið milli ríkra og fátækra breikkar hratt. Sömu þróunar verður vart sums staðar í Evrópu og einnig hér heima eins og Stefán Ólafsson prófessor og Arnaldur Sölvi Kristjánsson lýsa í bók sinni, Ójöfnuður á Íslandi, sem er stútfull af fróðleik um efnið frá ýmsum hliðum. Þar kemur t.d. fram (bls. 224) að hlutfall meðaltekna ríkasta hundraðshluta heimilanna – efstu prósentunnar – af meðaltekjum þeirra 90% heimilanna sem hafa lægstar tekjur hækkaði úr sjö 1992-1995 í 30 árið 2007 og lækkaði síðan aftur í tíu 2015. Hlutfallið var því næstum helmingi hærra 2015 en 1992-1995. Í þessu ljósi þarf að skoða aukna ókyrrð í stjórnmálum víða um Evrópu að undanförnu líkt og í Bandaríkjunum og þá um leið einnig ókyrrðina á vinnumarkaði hér heima. Venjulegir launþegar eiga margir erfitt með að fella sig við breikkandi launabil milli forstjóra og óbreyttra starfsmanna. Miklar og stundum afturvirkar kauphækkanir sem Kjararáð hefur fært alþingismönnum og embættismönnum sem höfðu dregizt aftur úr öðrum ýta undir kaupkröfur almennra launþega sem una því ekki að dragast aftur úr hátekjuhópunum. Þá upphefst kapphlaup. Fari kjarasamningar úr böndum á þessu ári og næsta, þ.e. komi til verkfalla eða verði samið um kauphækkanir sem fyrirtækin telja sig þurfa að velta að einhverju leyti út í verðlagið svo sem margt bendir nú til, þá munum við þar hafa enn eina lifandi sönnun þess að misskipting hefur afleiðingar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þorvaldur Gylfason Mest lesið Misskiljum ekki neitt Jón Helgi Björnsson Skoðun „Ég skal baka fyrir Gunnar en ég kýs Kristján“ Páll Magnússon Skoðun Mýtur um veitt og sleppt á laxi Karl Lúðvíksson Skoðun Forsetaframbjóðendur undir áhrifum Kremlverja? Bjarni Már Magnússon Skoðun Sagan sem verður að segja Drífa Snædal Skoðun Bréf frá móður Berglind Fríða Viggósdóttir Skoðun Ráðherra Kári Stefánsson Skoðun Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon Skoðun Forseti Íslands, Baldur Þórhallsson Friðrik Erlingsson Skoðun Uppalendur bera mikla ábyrgð Fastir pennar Skoðun Skoðun Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Nýtt sveitarfélag Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Stafrænn ójöfnuður á upplýsingaöld Stella Samúelsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Varfærnisleg fagnaðarlæti Berglind Sunna Bragadóttir skrifar Skoðun „Ég skal baka fyrir Gunnar en ég kýs Kristján“ Páll Magnússon skrifar Skoðun Daðrað við sölu Björn Sævar Einarsson skrifar Skoðun Rannsóknir á söfnum skapa dýrmæta þekkingu Arndís Bergsdóttr skrifar Skoðun Sagan sem verður að segja Drífa Snædal skrifar Skoðun Nýsköpun innviða Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Fjöldi fyrirtækja hætta með Rapyd Oddný Björg Rafnsdóttir skrifar Skoðun Forsetaframbjóðendur undir áhrifum Kremlverja? Bjarni Már Magnússon skrifar Skoðun Bréf frá móður Berglind Fríða Viggósdóttir skrifar Skoðun Vill ekki lengur íslenzkan her? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hafa íslensk fjarskiptafélög málað sig út í horn? Aron Heiðar Steinsson skrifar Skoðun Á Ísland framtíð í NATO? Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Fjallkonan nýja, hún Katrín Þorvaldur Logason skrifar Skoðun Heilsa íslenskrar þjóðar, samofin framþróun í læknisfræði á Íslandi Theódór Skúli Sigurðsson skrifar Skoðun Njótum reynslu Katrínar Valgerður Bjarnadóttir skrifar Skoðun Katrínu á Bessastaði Brynja Þorbjörnsdóttir skrifar Skoðun Eru stjórnvöld að virða réttindi barna á flótta? Hópur fólks í ungmennaráði UNICEF á Íslandi skrifar Skoðun Forseti Íslands, Baldur Þórhallsson Friðrik Erlingsson skrifar Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir skrifar Skoðun Er ungum mönnum sama um sjófólk? Kjartan Sveinn Guðmundsson skrifar Skoðun Þörfin fyrir heimilislækna Bjarni Jónsson skrifar Skoðun Um lýðræði — Þrjár spurningar til forsetaframbjóðenda Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun 30% kaupmáttaraukning með evru Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Halla Tómasdóttir yrði góður forseti Rannveig Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Forsetinn má ekki fara á taugum Gísli Jökull Gíslason skrifar Skoðun „Brandarinn er búinn!“ María Heba Þorkelsdóttir skrifar Skoðun Katrín kann sig Aðalheiður Björk Olgudóttir skrifar Sjá meira
Eftir heimsstyrjöldina síðari 1939-1945 var endurreisn efnahagslífsins helzta viðfangsefni stjórnvalda í okkar heimshluta og einnig í Japan. Stofnun Evrópusambandsins, Marshall-aðstoð Bandaríkjanna við Evrópulönd, náið samstarf Japans og Bandaríkjanna og frívæðing millilandaviðskipta að loknu stríði miðuðu að þessu marki. Betri lífskjör almennings voru aðalkeppikeflið. Skipting auðs og tekna milli manna þótti skipta minna máli. Aukinn jöfnuður frá 1930 til 1980 Sumir litu svo á að skipting lífsgæðanna skipti ekki miklu svo lengi sem menn hefðu jöfn tækifæri eins og kveðið er á um í stjórnarskrám flestra lýðræðisríkja. Við þau skilyrði kemst réttlát eða a.m.k. viðunandi skipting auðs og tekna á af sjálfu sér, var sagt. Það kann að hafa ýtt undir þessa skoðun að skipting auðs og tekna var víða orðin miklu jafnari í stríðslok 1945 en hún hafði áður verið. Skoðum tölurnar. Í Bandaríkjunum, Evrópu og Japan hafði hlutdeild ríkasta hundraðshluta heimilanna, þ.e. þess hundraðshluta (1%) heimilanna sem hæstar hafði tekjurnar að ógreiddum sköttum, minnkað úr 17% af heildartekjum eða þar um bil 1931-1940 niður fyrir 10% 1961-1980. Minna var vitað þá en nú um skiptingu auðs milli manna. En nú þykjast menn vita að hlutdeild ríkasta hundraðshluta heimilanna í heildarauði í Bandaríkjunum, Bretlandi og Frakklandi og víðar minnkaði úr 40%-50% árin 1931-1940 í 20%-30% árin 1961-1980. Með heildarauði heimilanna er átt við hreinan auð, þ.e. eignir að frádregnum skuldum. Tölur um skiptingu auðsins lágu þá reyndar ekki fyrir, þær eru nýkomnar fram. En menn þóttust samt greina aukinn jöfnuð í eignaskiptingu líkt og í tekjuskiptingu með því að líta í kringum sig. Í ljósi reynslunnar þótti mörgum því eðlilegt að leggja höfuðáherzlu á batnandi lífskjör frekar en aukinn jöfnuð, ekki þar fyrir að þessi tvö markmið þyrftu yfirleitt að stangast á. Aukinn ójöfnuður frá 1980 Síðan snerist þróunin við. Ekki er auðvelt að tímasetja viðsnúninginn enda gerðist hann ekki alveg samtímis alls staðar, en margt bendir þó til að hann hafi orðið í kringum 1980. Í Bandaríkjunum og Evrópu jókst hlutdeild ríkasta hundraðshluta heimilanna úr 8% af heildartekjum 1980 upp í 12% í Evrópu síðustu ár og 20% í Bandaríkjunum (og Rússlandi!) sem er svipað hlutfall og hæst var fyrir stríð. Með líku lagi jókst hlutdeild ríkasta hundraðshluta heimilanna í Bandaríkjunum, Bretlandi og Frakklandi og víðar úr 20% af heildarauði 1980 upp fyrir 40% (eins og í Rússlandi!) 2015. Af þessum umskiptum hefur leitt að aukin misskipting er orðin að einu helzta ágreiningsefni síðustu ára á vettvangi stjórnmálanna. Hún er nærtækasta skýringin á óvæntri ákvörðun Breta 2016 um að ganga úr ESB og kjöri Trumps Bandaríkjaforseta 2016. Margir kjósendur sem töldu sig hafa orðið út undan í efnahagslegu tilliti greiddu atkvæði gegn valdhöfum. Nýjar rannsóknir sýna að stuðningur við lýðræði í Norður-Ameríku og Evrópu er mun minni meðal ungs fólks sem fæddist 1980-1990 en meðal eldra fólks sem fæddist 1930-1940. Margar hliðar misskiptingar Misskipting snýst ekki bara um tekjur og eignir heldur einnig um líf og heilsu. Nýjar rannsóknir sýna að ríkasti hundraðshluti bandarískra karlmanna, þ.e. sá hundraðshluti (1%) sem á mestar eignir, lifir nú að jafnaði næstum 15 árum lengur en fátækasti hundraðshlutinn, þ.e. sá hundraðshluti (1%) sem á minnstar eignir. Munurinn á ævilíkum ríkra og fátækra kvenna þar vestra á sama kvarða er minni eða 10 ár frekar en tæp 15 ár. Bilið milli ríkra og fátækra breikkar hratt. Sömu þróunar verður vart sums staðar í Evrópu og einnig hér heima eins og Stefán Ólafsson prófessor og Arnaldur Sölvi Kristjánsson lýsa í bók sinni, Ójöfnuður á Íslandi, sem er stútfull af fróðleik um efnið frá ýmsum hliðum. Þar kemur t.d. fram (bls. 224) að hlutfall meðaltekna ríkasta hundraðshluta heimilanna – efstu prósentunnar – af meðaltekjum þeirra 90% heimilanna sem hafa lægstar tekjur hækkaði úr sjö 1992-1995 í 30 árið 2007 og lækkaði síðan aftur í tíu 2015. Hlutfallið var því næstum helmingi hærra 2015 en 1992-1995. Í þessu ljósi þarf að skoða aukna ókyrrð í stjórnmálum víða um Evrópu að undanförnu líkt og í Bandaríkjunum og þá um leið einnig ókyrrðina á vinnumarkaði hér heima. Venjulegir launþegar eiga margir erfitt með að fella sig við breikkandi launabil milli forstjóra og óbreyttra starfsmanna. Miklar og stundum afturvirkar kauphækkanir sem Kjararáð hefur fært alþingismönnum og embættismönnum sem höfðu dregizt aftur úr öðrum ýta undir kaupkröfur almennra launþega sem una því ekki að dragast aftur úr hátekjuhópunum. Þá upphefst kapphlaup. Fari kjarasamningar úr böndum á þessu ári og næsta, þ.e. komi til verkfalla eða verði samið um kauphækkanir sem fyrirtækin telja sig þurfa að velta að einhverju leyti út í verðlagið svo sem margt bendir nú til, þá munum við þar hafa enn eina lifandi sönnun þess að misskipting hefur afleiðingar.
Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon Skoðun
Skoðun Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon skrifar
Skoðun Heilsa íslenskrar þjóðar, samofin framþróun í læknisfræði á Íslandi Theódór Skúli Sigurðsson skrifar
Skoðun Eru stjórnvöld að virða réttindi barna á flótta? Hópur fólks í ungmennaráði UNICEF á Íslandi skrifar
Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir skrifar
Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon Skoðun