Frjáls fákeppni Guðmundur Andri Thorsson skrifar 1. maí 2017 07:00 Undir lok 15. aldar var kveðinn upp hér á landi svonefndur Píningsdómur, sem reyndar var kenndur við hirðstjóra Dana hér á landi, Diðrik Píning, en ekki þá pínu fyrir land og þjóð sem dóminum fylgdi. Þéttbýlismyndun stöðvuð Dómurinn kom í kjölfar sáttargjörðar milli Englendinga og Dana um verslunarmál og fiskveiðar, en 15. öldin hefur verið kölluð „Enska öldin“ í sögubókum vegna mikilli umsvifa og áhrifa Englendinga á Íslandi. Þessar þjóðir höfðu barist um aðganginn að íslenskum auðlindum og verslun við landsmenn og blönduðust þýskir Hansakaupmenn inn í þau átök. Samkvæmt sáttinni máttu enskir kaupmenn halda áfram að stunda fiskveiðar og verslun á Íslandi, og greiddu Danakonungi skatt á sjö ára fresti. Íslenskir höfðingjar og stórbændur hér voru hins vegar óánægðir með þessa sátt og samþykktu á alþingi lög sem kennd voru við danska hirðstjórann. Samkvæmt þessum dómi var enskum kaupmönnum meinuð veturseta og þeir máttu ekki hafa Íslendinga í þjónustu sinni; að auki var að finna í dómnum ákvæði þess efnis að þeir landsmenn sem ekki hefðu efni á að reisa sér sitt bú skyldu vera í vist hjá bændum. Þar með slógu íslenskir stórbændur tvær flugur í einu höggi: þeir komu í veg fyrir þéttbýlismyndun við sjávarsíðuna kringum kaupmenn, eins og þegar var tekið að örla á – og tryggðu sér vinnuafl sem varla var betur sett en þrælar. Það fólk sem náði þó að nurla sér nægilega miklu saman til að losna úr þessari ánauð átti í vændum heiðahokur á borð við það sem lýst er í Sjálfstæðu fólki. Píningsdómur átti eftir að hafa langvinnar og afdrifaríkar afleiðingar fyrir þróun íslensks samfélags og áhrifa hans gætir enn. Viðskiptaþegnar Þessara áhrifa gætir í hugarfari. Við erum einkennilega lítilþægir neytendur, miðað við það hversu síóánægð við erum með þingmennina okkar – sem við kjósum sjálf. Þegar kemur hins vegar að samræmdum hækkunum olíufélaga, tryggingafélaga, matvörukaupmanna og byggingavöruverslana þá taka Íslendingar því ævinlega með nokkurs konar forlagahyggju, eins og dýrtíð sé eitt grundvallarlögmál tilverunnar. Það örlar á gömlum undirdánugheitum og við beygjum okkur bljúg undir frámunalega gjaldtöku sem fer fram í skjóli samráðs og þeirra frjálsu fákeppni sem íslenskir kapítalistar hafa sérhæft sig í. Þessara áhrifa gætir í því viðhorfi stórfyrirtækjanna að við séum ekki viðskiptavinir heldur fremur viðskiptaþegnar – gott ef ekki viðskiptahjú. Hér hefur þróast einkennileg tegund af viðskiptalegu vistarbandi þar sem við, almennir borgarar, erum í vist hjá einhverju olíufélaginu, tryggingafélaginu eða matvörurisanum. Þessara áhrifa gætir í því að lífeyrissjóðirnir sem við launafólk greiðum í eru notaðir í valdabrölti einstaklinga; og þar sitja fulltrúar atvinnurekenda í stjórnum. Þeir voru notaðir blygðunarlaust til að taka þátt í fjárglæfraævintýrum áranna fyrir Hrun, en hafa eftir Hrun fjárfest í fyrirtækjum sem hafa hagsmuni af háu matarverði og húsnæðisskorti. Þessara áhrifa gætir í þróun stjórnmála. Íslensk alþýða hefur ekki nýtt samtakamátt sinn til raunverulegra áhrifa í stjórnmálum hér á landi. Hér hafa að vísu starfað tugir lítt skipulagðra smáflokka sem jafnan eru stofnaðir til að sameina jafnaðarmenn, og hafa forystumenn verið fundvísir á ný og ný sundrungarefni í því augnamiði, ný og ný tilbrigði að sameinast um í sífellt smærri sérfylkingum. Þessara áhrifa gætir í því að félagshyggja er óþroskuð hér og hefur ekki náð að setja mark sitt á íslenskt samfélag eins og hún hefur gert á öðrum Norðurlöndum þar sem flokkar jafnaðarmanna fengu atkvæði stuðningsmanna sinna í kosningum. Kaupfélögin voru á sínum tíma þjóðþrifafyrirtæki en þau þróuðust yfir í að vera auðhringur sem hafði lamandi áhrif á atvinnulíf þeirra bæja sem hann stjórnaði og ekki öll kurl komin til grafar um það í hvaða vösum verðmæti SÍS enduðu. Nema nú er sem sagt amerískt KRON að fara að hefja hér starfsemi – Costco, kaupfélag Ameríku og nágrennis, gæti kallast KAN á íslensku. Höfðingjar og stórbændur nútímans eru í óða önn að búa sig undir samkeppnina með því að kaupa það fáa sem þeir eiga ekki nú þegar. Vonandi á hinu ameríska kaupfélagi eftir að vegna vel hér og afla margra félaga. Þrátt fyrir allt hefur okkur borið þangað að ólíklegt er að nýr Píningsdómur verði settur til að stöðva starfsemi þess. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur Andri Thorsson Mest lesið Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland Skoðun Skoðun Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Látum verkin tala fyrir börnin á Gaza Gunnar Axel Axelsson skrifar Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Tvær sögur Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Stærsta kjarabót öryrkja í áratugi Ingjibjörg Isaksen skrifar Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif skrifar Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson skrifar Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Áhrif, evran, innviðir, öryggi Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson skrifar Skoðun Tumi þumall og blaðurmaðurinn Kristján Logason skrifar Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Stefnum á að veita 1000 börnum innblástur fyrir framtíðina Dr. Bryony Mathew skrifar Skoðun Samgönguáætlun – skuldbinding, ekki kosningaloforð skrifar Skoðun Menntun til framtíðar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson skrifar Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Menntastefna stjórnvalda – ferð án fyrirheits? Sigvaldi Egill Lárusson skrifar Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Beint og milliliðalaust Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Áfengissala: Þrýstingur úr tveimur áttum Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar Sjá meira
Undir lok 15. aldar var kveðinn upp hér á landi svonefndur Píningsdómur, sem reyndar var kenndur við hirðstjóra Dana hér á landi, Diðrik Píning, en ekki þá pínu fyrir land og þjóð sem dóminum fylgdi. Þéttbýlismyndun stöðvuð Dómurinn kom í kjölfar sáttargjörðar milli Englendinga og Dana um verslunarmál og fiskveiðar, en 15. öldin hefur verið kölluð „Enska öldin“ í sögubókum vegna mikilli umsvifa og áhrifa Englendinga á Íslandi. Þessar þjóðir höfðu barist um aðganginn að íslenskum auðlindum og verslun við landsmenn og blönduðust þýskir Hansakaupmenn inn í þau átök. Samkvæmt sáttinni máttu enskir kaupmenn halda áfram að stunda fiskveiðar og verslun á Íslandi, og greiddu Danakonungi skatt á sjö ára fresti. Íslenskir höfðingjar og stórbændur hér voru hins vegar óánægðir með þessa sátt og samþykktu á alþingi lög sem kennd voru við danska hirðstjórann. Samkvæmt þessum dómi var enskum kaupmönnum meinuð veturseta og þeir máttu ekki hafa Íslendinga í þjónustu sinni; að auki var að finna í dómnum ákvæði þess efnis að þeir landsmenn sem ekki hefðu efni á að reisa sér sitt bú skyldu vera í vist hjá bændum. Þar með slógu íslenskir stórbændur tvær flugur í einu höggi: þeir komu í veg fyrir þéttbýlismyndun við sjávarsíðuna kringum kaupmenn, eins og þegar var tekið að örla á – og tryggðu sér vinnuafl sem varla var betur sett en þrælar. Það fólk sem náði þó að nurla sér nægilega miklu saman til að losna úr þessari ánauð átti í vændum heiðahokur á borð við það sem lýst er í Sjálfstæðu fólki. Píningsdómur átti eftir að hafa langvinnar og afdrifaríkar afleiðingar fyrir þróun íslensks samfélags og áhrifa hans gætir enn. Viðskiptaþegnar Þessara áhrifa gætir í hugarfari. Við erum einkennilega lítilþægir neytendur, miðað við það hversu síóánægð við erum með þingmennina okkar – sem við kjósum sjálf. Þegar kemur hins vegar að samræmdum hækkunum olíufélaga, tryggingafélaga, matvörukaupmanna og byggingavöruverslana þá taka Íslendingar því ævinlega með nokkurs konar forlagahyggju, eins og dýrtíð sé eitt grundvallarlögmál tilverunnar. Það örlar á gömlum undirdánugheitum og við beygjum okkur bljúg undir frámunalega gjaldtöku sem fer fram í skjóli samráðs og þeirra frjálsu fákeppni sem íslenskir kapítalistar hafa sérhæft sig í. Þessara áhrifa gætir í því viðhorfi stórfyrirtækjanna að við séum ekki viðskiptavinir heldur fremur viðskiptaþegnar – gott ef ekki viðskiptahjú. Hér hefur þróast einkennileg tegund af viðskiptalegu vistarbandi þar sem við, almennir borgarar, erum í vist hjá einhverju olíufélaginu, tryggingafélaginu eða matvörurisanum. Þessara áhrifa gætir í því að lífeyrissjóðirnir sem við launafólk greiðum í eru notaðir í valdabrölti einstaklinga; og þar sitja fulltrúar atvinnurekenda í stjórnum. Þeir voru notaðir blygðunarlaust til að taka þátt í fjárglæfraævintýrum áranna fyrir Hrun, en hafa eftir Hrun fjárfest í fyrirtækjum sem hafa hagsmuni af háu matarverði og húsnæðisskorti. Þessara áhrifa gætir í þróun stjórnmála. Íslensk alþýða hefur ekki nýtt samtakamátt sinn til raunverulegra áhrifa í stjórnmálum hér á landi. Hér hafa að vísu starfað tugir lítt skipulagðra smáflokka sem jafnan eru stofnaðir til að sameina jafnaðarmenn, og hafa forystumenn verið fundvísir á ný og ný sundrungarefni í því augnamiði, ný og ný tilbrigði að sameinast um í sífellt smærri sérfylkingum. Þessara áhrifa gætir í því að félagshyggja er óþroskuð hér og hefur ekki náð að setja mark sitt á íslenskt samfélag eins og hún hefur gert á öðrum Norðurlöndum þar sem flokkar jafnaðarmanna fengu atkvæði stuðningsmanna sinna í kosningum. Kaupfélögin voru á sínum tíma þjóðþrifafyrirtæki en þau þróuðust yfir í að vera auðhringur sem hafði lamandi áhrif á atvinnulíf þeirra bæja sem hann stjórnaði og ekki öll kurl komin til grafar um það í hvaða vösum verðmæti SÍS enduðu. Nema nú er sem sagt amerískt KRON að fara að hefja hér starfsemi – Costco, kaupfélag Ameríku og nágrennis, gæti kallast KAN á íslensku. Höfðingjar og stórbændur nútímans eru í óða önn að búa sig undir samkeppnina með því að kaupa það fáa sem þeir eiga ekki nú þegar. Vonandi á hinu ameríska kaupfélagi eftir að vegna vel hér og afla margra félaga. Þrátt fyrir allt hefur okkur borið þangað að ólíklegt er að nýr Píningsdómur verði settur til að stöðva starfsemi þess.
Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar
Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar