Pólitísk ábyrgð Þorbergur Þórsson skrifar 2. desember 2014 07:00 Undanfarið hefur nokkuð verið minnst á hugtakið pólitísk ábyrgð í opinberri umræðu. Tilefni umræðunnar er reyndar heldur dapurlegt. Hér er samt ekki ætlunin að fjalla um það, heldur aðeins svolítið um hugtakið sjálft. Sú pólitíska ábyrgð sem ég hef áhuga á, er ábyrgð sem stjórnmálamenn geta „axlað“, einkum og sér í lagi með því „að hætta“. Sem dæmi um hvernig þetta hugtak er notað má hafa orð Helga Bernódussonar, skrifstofustjóra Alþingis, í sjónvarpsfréttum 23. nóvember sl. en Helgi sagði þar að ábyrgð ráðherra væri tvenns konar, pólitísk og lagaleg. Eftirlitshlutverk Alþingis sneri að pólitísku ábyrgðinni, en ráðherra hefði „axlað“ hana „gagnvart þinginu með því að segja af sér“. Margfróð vinkona mín hefur sagt mér að íslenska hugtakið „pólitísk ábyrgð“ geti ýmist merkt það sem kallað er „political accountability“ eða „political responsiveness“ í ensku máli. Í fræðilegri umræðu á íslensku sé ekki alltaf á hreinu hvort hugtakið sé átt við þegar pólitísk ábyrgð er nefnd. Þessi tvö ensku hugtök eru mjög ólík. Fyrra hugtakið (accountability) vísar til þess að kjörnir fulltrúar leggja fram stefnu eða ákvarðanir og standa og falla með ákvörðunum sínum. En síðara hugtakið (responsiveness) vísar til þess, ef ég skil það rétt, að fulltrúarnir verða beinlínis við kröfum kjósenda og starfa í samræmi við þær, en ekki endilega í samræmi við einhverja sérstaka eigin stefnu. Ég held að þessi stjórnmálafræðilegu hugtök séu ekki það sem „pólitísk ábyrgð“ vísar til í almennri stjórnmálaumræðu um þessar mundir. Tilefni umræðunnar nú er að starfsmaður ráðherra braut af sér. Að sögn vissi ráðherra ekki af afbrotinu fyrr en seint og um síðir. Eftir að upp um það komst sat hann áfram í stól sínum um hríð en sagði svo af sér. Hér verður ekki séð að ráðherra hafi staðið og fallið með ákvörðunum sínum og stefnu, heldur fallið þegar upp komst um afbrot starfsmannsins. Ég spurði góðan kunningja minn, sem er refur í pólitík, hvernig skilja bæri hugtakið pólitísk ábyrgð. Hann svaraði: „Er það ekki það, þegar manni finnst að andstæðingur sinn þurfi að segja af sér þegar hann hefur ekki brotið lög og mögulega ekki gert neitt siðferðilega ámælisvert?“ Ég svaraði honum strax: „Jú, einmitt!“ Mér fannst þetta fínt svar hjá honum, þótt það sé svolítið glannalegt. Og ég held að þetta sé að vissu leyti ágæt lýsing á því hvernig pólitísk ábyrgð getur virkað.Margvíslegir kostir Ólíkt stjórnmálarefnum, vini mínum, tel ég að það hafi margvíslega kosti að Alþingi geti dregið stjórnmálamenn til pólitískrar ábyrgðar fyrir axarsköft og mistök starfsmanna þeirra. Og að það hafi ýmsa góða kosti að stjórnmálamennirnir geti glatað ráðherraembættum sínum vegna slíkra mistaka starfsmanna, jafnvel þó að þeir sjálfir hafi ekki brotið lög eða orðið uppvísir að einhverju siðferðilega ámælisverðu í störfum sínum. Sú regla er auðvitað í fullu gildi að það má aldrei hafa ráðherra fremur en aðra fyrir rangri sök. Þurfi ráðherra að víkja vegna afbrota eða mistaka starfsmanna liggur sökin auðvitað að verulegu leyti hjá þeim, ekki ráðherranum. Stjórnmálamenn sem eru svona óheppnir ættu að öðru jöfnu að fá fjölmörg önnur tækifæri í framhaldinu. Þá er rétt að muna, að ráðherrar koma yfirleitt ekki úr hópi hinna fátæku og smáðu í samfélaginu. Þeir eru alla jafna virtir og vinmargir og þeim standa margar dyr opnar. Það eru til ýmis dæmi um það í almennri löggjöf, að menn beri ábyrgð á því sem aðrir gera. Þannig þekkist það í enskumælandi löndum, að veitingamenn þurfi að borga sekt, ef starfsmenn þeirra selja brennivín undir borðið, til dæmis á tímum þegar sala áfengis er bönnuð. Þá snýst málið alls ekki um að veitingamaðurinn hafi brotið af sér, heldur um að hann hafi hvatningu til þess að allt fari rétt fram á veitingastaðnum og að velja starfsfólk sem er ekki líklegt til að brjóta lögin. Á sama hátt held ég að það kunni að vera gagnlegt fyrirkomulag, að þegar starfsmönnum ráðherra verður mjög illa á í starfi eða brjóta jafnvel af sér, geti ávallt komið til álita að ráðherrann þurfi að víkja þótt saklaus sé. Þetta getur verið mikilvægt aðhald fyrir ráðherrana sjálfa. Það getur líka gert þá stranga og hvatt þá til krefjast afdráttarlausrar hlýðni starfsmanna sinna við lögin sjálf og anda þeirra og þannig gert löghlýðni að enn sterkara leiðarljósi framkvæmdarvaldsins en ella. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Skattar fyrst, svo allt hitt – og hagræðingin sem gleymdist Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Halldór 19.07.2025 Halldór Opið bréf til fullorðna fólksins Úlfhildur Elísa Hróbjartsdóttir Skoðun Þjóðþrifamálin sem stjórnarandstaðan fórnaði á altari útgerðanna Heimir Már Pétursson Skoðun Vill Sjálfstæðisflokkurinn láta taka sig alvarlega? Dagbjört Hákonardóttir Skoðun Áfangasigur í baráttunni við hernaðinn gegn heimkynnum villta laxins Ingólfur Ásgeirsson,Árni Baldursson Skoðun Sleppir ekki takinu svo auðveldlega aftur Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Hví borgar útgerðin – ekki malarnáman? Guðmundur Edgarsson Skoðun Þetta er allt hinum að kenna! Helgi Brynjarsson Skoðun Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Skattar fyrst, svo allt hitt – og hagræðingin sem gleymdist Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Áfangasigur í baráttunni við hernaðinn gegn heimkynnum villta laxins Ingólfur Ásgeirsson,Árni Baldursson skrifar Skoðun Þetta er allt hinum að kenna! Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Þjóðþrifamálin sem stjórnarandstaðan fórnaði á altari útgerðanna Heimir Már Pétursson skrifar Skoðun Sleppir ekki takinu svo auðveldlega aftur Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Opið bréf til fullorðna fólksins Úlfhildur Elísa Hróbjartsdóttir skrifar Skoðun Vill Sjálfstæðisflokkurinn láta taka sig alvarlega? Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Þjórsá í hættu – Hvammsvirkjun og rof á náttúrulegu ástandi árinnar Gunnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Undirbúum börnin fyrir skólann með hjálp gervigreindar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Enginn skilinn eftir á götunni Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Ég hef ofurtrú á manneskjunni í forvörnum og öryggi á bæjarhátíðunum Arnrún María Magnúsdóttir skrifar Skoðun Stúdentar eiga ekki að borga fyrir vanfjármögnun háskólanna Ármann Leifsson,María Björk Stefánsdóttir skrifar Skoðun Hví borgar útgerðin – ekki malarnáman? Guðmundur Edgarsson skrifar Skoðun Vantraust Flokks fólksins á Viðreisn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun 48 daga blekking: Loforð sem leiðir til lögbrota? Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald skrifar Skoðun Málþóf á kostnað ungs fólks Lísa Margrét Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson skrifar Skoðun Ómeðvituð vörn í orðræðu – þegar vald ver sjálft sig Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Við krefjumst sanngirni og aðgerð strax Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Verið öll hjartanlega velkomin á Unglingalandsmót á Egilsstöðum Jónína Brynjólfsdóttir skrifar Skoðun Úrsúla og öryggismálin - Stöndum gegn vígvæðingu Guttormur Þorsteinsson skrifar Skoðun Verðmætatap auðlindagjaldanna – Hverra og hvernig? Haukur V. Alfreðsson skrifar Skoðun Ertu nú alveg viss um að hafa læst hurðinni? Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Sanngirni að brenna 230 milljarða króna? Björn Leví Gunnarsson skrifar Skoðun Strandveiðar eru ekki sóun Örn Pálsson skrifar Skoðun „Ísland mun taka þátt í þvingunaraðgerðum gegn Ísrael náist samstaða fleiri ríkja“ Einar Ólafsson skrifar Skoðun SFS skuldar Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Hvar er hjálpin sem okkur var lofað? Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Áform um fleiri strandveiðidaga: Áhættusöm ákvörðun Svanur Guðmundsson skrifar Sjá meira
Undanfarið hefur nokkuð verið minnst á hugtakið pólitísk ábyrgð í opinberri umræðu. Tilefni umræðunnar er reyndar heldur dapurlegt. Hér er samt ekki ætlunin að fjalla um það, heldur aðeins svolítið um hugtakið sjálft. Sú pólitíska ábyrgð sem ég hef áhuga á, er ábyrgð sem stjórnmálamenn geta „axlað“, einkum og sér í lagi með því „að hætta“. Sem dæmi um hvernig þetta hugtak er notað má hafa orð Helga Bernódussonar, skrifstofustjóra Alþingis, í sjónvarpsfréttum 23. nóvember sl. en Helgi sagði þar að ábyrgð ráðherra væri tvenns konar, pólitísk og lagaleg. Eftirlitshlutverk Alþingis sneri að pólitísku ábyrgðinni, en ráðherra hefði „axlað“ hana „gagnvart þinginu með því að segja af sér“. Margfróð vinkona mín hefur sagt mér að íslenska hugtakið „pólitísk ábyrgð“ geti ýmist merkt það sem kallað er „political accountability“ eða „political responsiveness“ í ensku máli. Í fræðilegri umræðu á íslensku sé ekki alltaf á hreinu hvort hugtakið sé átt við þegar pólitísk ábyrgð er nefnd. Þessi tvö ensku hugtök eru mjög ólík. Fyrra hugtakið (accountability) vísar til þess að kjörnir fulltrúar leggja fram stefnu eða ákvarðanir og standa og falla með ákvörðunum sínum. En síðara hugtakið (responsiveness) vísar til þess, ef ég skil það rétt, að fulltrúarnir verða beinlínis við kröfum kjósenda og starfa í samræmi við þær, en ekki endilega í samræmi við einhverja sérstaka eigin stefnu. Ég held að þessi stjórnmálafræðilegu hugtök séu ekki það sem „pólitísk ábyrgð“ vísar til í almennri stjórnmálaumræðu um þessar mundir. Tilefni umræðunnar nú er að starfsmaður ráðherra braut af sér. Að sögn vissi ráðherra ekki af afbrotinu fyrr en seint og um síðir. Eftir að upp um það komst sat hann áfram í stól sínum um hríð en sagði svo af sér. Hér verður ekki séð að ráðherra hafi staðið og fallið með ákvörðunum sínum og stefnu, heldur fallið þegar upp komst um afbrot starfsmannsins. Ég spurði góðan kunningja minn, sem er refur í pólitík, hvernig skilja bæri hugtakið pólitísk ábyrgð. Hann svaraði: „Er það ekki það, þegar manni finnst að andstæðingur sinn þurfi að segja af sér þegar hann hefur ekki brotið lög og mögulega ekki gert neitt siðferðilega ámælisvert?“ Ég svaraði honum strax: „Jú, einmitt!“ Mér fannst þetta fínt svar hjá honum, þótt það sé svolítið glannalegt. Og ég held að þetta sé að vissu leyti ágæt lýsing á því hvernig pólitísk ábyrgð getur virkað.Margvíslegir kostir Ólíkt stjórnmálarefnum, vini mínum, tel ég að það hafi margvíslega kosti að Alþingi geti dregið stjórnmálamenn til pólitískrar ábyrgðar fyrir axarsköft og mistök starfsmanna þeirra. Og að það hafi ýmsa góða kosti að stjórnmálamennirnir geti glatað ráðherraembættum sínum vegna slíkra mistaka starfsmanna, jafnvel þó að þeir sjálfir hafi ekki brotið lög eða orðið uppvísir að einhverju siðferðilega ámælisverðu í störfum sínum. Sú regla er auðvitað í fullu gildi að það má aldrei hafa ráðherra fremur en aðra fyrir rangri sök. Þurfi ráðherra að víkja vegna afbrota eða mistaka starfsmanna liggur sökin auðvitað að verulegu leyti hjá þeim, ekki ráðherranum. Stjórnmálamenn sem eru svona óheppnir ættu að öðru jöfnu að fá fjölmörg önnur tækifæri í framhaldinu. Þá er rétt að muna, að ráðherrar koma yfirleitt ekki úr hópi hinna fátæku og smáðu í samfélaginu. Þeir eru alla jafna virtir og vinmargir og þeim standa margar dyr opnar. Það eru til ýmis dæmi um það í almennri löggjöf, að menn beri ábyrgð á því sem aðrir gera. Þannig þekkist það í enskumælandi löndum, að veitingamenn þurfi að borga sekt, ef starfsmenn þeirra selja brennivín undir borðið, til dæmis á tímum þegar sala áfengis er bönnuð. Þá snýst málið alls ekki um að veitingamaðurinn hafi brotið af sér, heldur um að hann hafi hvatningu til þess að allt fari rétt fram á veitingastaðnum og að velja starfsfólk sem er ekki líklegt til að brjóta lögin. Á sama hátt held ég að það kunni að vera gagnlegt fyrirkomulag, að þegar starfsmönnum ráðherra verður mjög illa á í starfi eða brjóta jafnvel af sér, geti ávallt komið til álita að ráðherrann þurfi að víkja þótt saklaus sé. Þetta getur verið mikilvægt aðhald fyrir ráðherrana sjálfa. Það getur líka gert þá stranga og hvatt þá til krefjast afdráttarlausrar hlýðni starfsmanna sinna við lögin sjálf og anda þeirra og þannig gert löghlýðni að enn sterkara leiðarljósi framkvæmdarvaldsins en ella.
Áfangasigur í baráttunni við hernaðinn gegn heimkynnum villta laxins Ingólfur Ásgeirsson,Árni Baldursson Skoðun
Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson Skoðun
Skoðun Skattar fyrst, svo allt hitt – og hagræðingin sem gleymdist Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Skoðun Áfangasigur í baráttunni við hernaðinn gegn heimkynnum villta laxins Ingólfur Ásgeirsson,Árni Baldursson skrifar
Skoðun Þjóðþrifamálin sem stjórnarandstaðan fórnaði á altari útgerðanna Heimir Már Pétursson skrifar
Skoðun Þjórsá í hættu – Hvammsvirkjun og rof á náttúrulegu ástandi árinnar Gunnar Þór Jónsson skrifar
Skoðun Ég hef ofurtrú á manneskjunni í forvörnum og öryggi á bæjarhátíðunum Arnrún María Magnúsdóttir skrifar
Skoðun Stúdentar eiga ekki að borga fyrir vanfjármögnun háskólanna Ármann Leifsson,María Björk Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald skrifar
Skoðun Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson skrifar
Skoðun Verið öll hjartanlega velkomin á Unglingalandsmót á Egilsstöðum Jónína Brynjólfsdóttir skrifar
Skoðun „Ísland mun taka þátt í þvingunaraðgerðum gegn Ísrael náist samstaða fleiri ríkja“ Einar Ólafsson skrifar
Áfangasigur í baráttunni við hernaðinn gegn heimkynnum villta laxins Ingólfur Ásgeirsson,Árni Baldursson Skoðun
Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson Skoðun