Velferð og vald Helga Birna Gunnarsdóttir skrifar 1. maí 2012 06:00 Ég hygg að margir séu mér sammála um að hugtakið vald, eða valdboð, veki frekar með okkur óhug en öryggi. Að í hugum fólks tengist hugtakið oft þvingun til athafna eða skoðana sem ganga þvert á afstöðu þess, vali á lífsmáta og rýrnun frelsis og sjálfsákvörðunarréttar. Vald getur verið bæði ljóst og óljóst. Valdið getur leynst í samfélagsgerðinni og menningu, jafnvel undir formerkjum mannúðar. Samfélag sem skortir skyggni á margbreytileika þegnanna, með þeim afleiðingum að sjálfkrafa fer fram flokkun á fólki sem felur í sér mat á mismunandi verðleikum þess, getur og hefur vissulega leitt til þvingandi lífsmáta vanmetinna samfélagshópa. Dæmi um slíka hópa er það fólk sem í íslensku samfélagi er skilgreint fatlað. Þarfir þess og val um lífsmáta hafa sjaldnast verið uppi á teikniborðinu nema í besta falli í eins konar eftirlíkingu af lífsmáta fjöldans og stjórnað af faghópum opinberra þjónustukerfa. Ekki er ýkja langt síðan að ríkti fullkominn aðskilnaður þeirra og almennings í landinu. Íslensk stjórnvöld hafa nú gert bragarbót með því að samræma velferðarþjónustuna þjónustu við íbúa sveitarfélaga heima í héraði. Hugtakið valdefling er sprottið upp úr baráttu þessa hóps fyrir mannréttindum og frelsi til að skapa sér sjálfstætt líf að eigin vali. Liður í þeim ásetningi er að losna undan valdi stofnana með tilstyrk nýrrar tegundar þjónustu sem stjórnað er og rekin er af þjónustuneytendum sjálfum, „Notendastýrðrar persónulegrar aðstoðar". Þetta form þjónustu er þegar farið að ryðja sér til rúms á Íslandi þó í litlum mæli sé. Það hefur löngum reynst erfitt að færa valdið frá faghópum í þjónustu hins opinbera til neytenda enda er umrætt þjónustuform ekki síst hugsað sem svar við þeim vanda. Það er sem sagt ekki allt fengið með því að færa þjónustu á milli stjórnsýslustiga eða draga úr aðgreiningu þjónustuneytenda. Það er ekkert sem tryggir að stofnanamenningin og valdamisvægið milli þeirra sem veita þjónustuna og neytenda breytist við flutning málaflokka frá ríki til sveitarfélaga. Hann getur hins vegar orðið hvati að tímabærri og gagnrýnni endurskoðun og skapað svigrúm fyrir sveitarstjórnarfólk til breytinga í stjórnkerfinu sem miða að valddreifingu veitenda og neytenda opinberrar þjónustu á hvaða sviði sem er. Hugmyndafræði notendastýrðrar þjónustu byggir á borgaralegum rétti sem gerir öllum mögulegt að búa frjálsir og fullgildir þegnar í samfélaginu og vera þátttakendur á öllum sviðum þess. Notendastýrð þjónusta byggir ekki á geðþótta og góðvild stjórnvalda eða stjórnenda og starfsmanna þjónustukerfa. Það er ekki tilviljun að það eru einmitt þeir sem skilgreindir eru fatlað fólk sem ríða á vaðið með kröfu um notendastýrða þjónustu. Það er ekki tilviljun að það er einmitt sá hópur sem síst hefur verið tekið mið af við uppbyggingu og mótun menningar í samfélaginu. Það er heldur ekki tilviljun að þessi hópur fólks velur að sjá sjálfur um rekstur þjónustunnar fremur en að velja þjónustu sem stýrt er af opinberu þjónustukerfi. Fáir eiga lengri og erfiðari reynslu af því að lúta í lægra haldi fyrir forræðishyggju og stofnanavaldi, en það þarf kjark til að brjótast gegn viðteknum venjum og gildismati. Það þarf einnig kjarkað sveitarstjórnarfólk til að breyta rótgrónu stofnanafyrirkomulagi sem hefur fengið að þróast í tímans rás í höndum fjölmennra faghópa. Neytendur eru þó ennþá fjölmennari og það eru mörgum sinnum fleiri en þeir sem skilgreindir eru fatlaðir sem þurfa að byggja velferð sína á opinberri þjónustu. Fólk á efri árum, fólk á öllum aldri sem er að stríða við veikindi heima hjá sér eða nemendur sem falla ekki að stöðluðum námskröfum skólayfirvalda. Það eru almennir kjósendur sem með atkvæði sínu gefa stjórnmálafólki umboð til að stjórna í þeirra þágu, í samráði við þá í lýðfrjálsu sveitarfélagi. Velferðarþjónusta sem byggir ekki á þjónustulund, forræðishyggju í stað virðingar og tekur fremur mið af hagsmunum þeirra sem veita þjónustuna en þeirra sem eiga að njóta hennar, skilar sér ekki í velferð. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Áform um að eyðileggja Ísland! Jóna Imsland Skoðun Að þröngva lífsskoðun upp á annað fólk Sævar Þór Jónsson Skoðun Kjarnorkuákvæði? Dagur B. Eggertsson Skoðun Hver erum við? Hvert stefnum við? Arnar Þór Jónsson Skoðun Í skugga virkjana, þegar náttúran fær ekki að tala: Hvammsvirkjun lamin í gegn með góðu og illu Gunnar Þór Jónsson,Svanborg R. Jónsdóttir Skoðun Samstarf er lykill að framtíðinni Magnús Þór Jónsson Skoðun Fjármálalæsi í fríinu – fjárfesting sem endist lengur en sólbrúnkan! Íris Björk Hreinsdóttir Skoðun Mega blaðamenn ljúga? Páll Steingrímsson Skoðun Hvað hefur áunnist á 140 dögum? Heiða Björg Hilmisdóttir,Dóra Björt Guðjónsdóttir,Sanna Magdalena Mörtudóttir,Helga Þórðardóttir,Líf Magneudóttir Skoðun Á hvaða vegferð er ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur gagnvart sjávarútvegssveitarfélögunum? Anton Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Á hvaða vegferð er ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur gagnvart sjávarútvegssveitarfélögunum? Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Dæmir sig sjálft Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Mega blaðamenn ljúga? Páll Steingrímsson skrifar Skoðun Ákall um nægjusemi í heimi neyslubrjálæðis Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað hefur áunnist á 140 dögum? Heiða Björg Hilmisdóttir,Dóra Björt Guðjónsdóttir,Sanna Magdalena Mörtudóttir,Helga Þórðardóttir,Líf Magneudóttir skrifar Skoðun Samstarf er lykill að framtíðinni Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Kjarnorkuákvæði? Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Hver erum við? Hvert stefnum við? Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Í skugga virkjana, þegar náttúran fær ekki að tala: Hvammsvirkjun lamin í gegn með góðu og illu Gunnar Þór Jónsson,Svanborg R. Jónsdóttir skrifar Skoðun Fjármálalæsi í fríinu – fjárfesting sem endist lengur en sólbrúnkan! Íris Björk Hreinsdóttir skrifar Skoðun Hugtakið valdarán gengisfellt Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ábyrgðin er þeirra Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Dæmt um form, ekki efni Hörður Arnarson skrifar Skoðun Að þröngva lífsskoðun upp á annað fólk Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Um fundarstjórn forseta Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hjálpartæki – fyrir hverja? Júlíana Magnúsdóttir skrifar Skoðun Flugnám - Fyrsti hluti: Menntasjóður námsmanna og ECTS einingar Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Áform um að eyðileggja Ísland! Jóna Imsland skrifar Skoðun Í 1.129 daga hefur Alþingi hunsað jaðarsettasta hóp samfélagsins Grímur Atlason skrifar Skoðun Tekur ný ríkisstjórn af skarið? Árni Einarsson skrifar Skoðun Strandveiðar í gíslingu – Alþingi sveltir sjávarbyggðir Árni Björn Kristbjörnsson skrifar Skoðun Rölt að botninum Smári McCarthy skrifar Skoðun Að fortíð skal hyggja þegar framtíð skal byggja Einar G. Harðarson skrifar Skoðun Málþóf spillingar og græðgi á Alþingi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Lýðskrum Skattfylkingarinnar Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Krabbamein – reddast þetta? Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Valdið yfir sjávarútvegsmálunum Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Lummuleg áform heilbrigðisráðherra Ragnar Sigurður Kristjánsson skrifar Skoðun Hver á að fá súrefnisgrímuna fyrst? Davíð Bergmann. skrifar Skoðun Baráttan um kjör eldra fólks Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Sjá meira
Ég hygg að margir séu mér sammála um að hugtakið vald, eða valdboð, veki frekar með okkur óhug en öryggi. Að í hugum fólks tengist hugtakið oft þvingun til athafna eða skoðana sem ganga þvert á afstöðu þess, vali á lífsmáta og rýrnun frelsis og sjálfsákvörðunarréttar. Vald getur verið bæði ljóst og óljóst. Valdið getur leynst í samfélagsgerðinni og menningu, jafnvel undir formerkjum mannúðar. Samfélag sem skortir skyggni á margbreytileika þegnanna, með þeim afleiðingum að sjálfkrafa fer fram flokkun á fólki sem felur í sér mat á mismunandi verðleikum þess, getur og hefur vissulega leitt til þvingandi lífsmáta vanmetinna samfélagshópa. Dæmi um slíka hópa er það fólk sem í íslensku samfélagi er skilgreint fatlað. Þarfir þess og val um lífsmáta hafa sjaldnast verið uppi á teikniborðinu nema í besta falli í eins konar eftirlíkingu af lífsmáta fjöldans og stjórnað af faghópum opinberra þjónustukerfa. Ekki er ýkja langt síðan að ríkti fullkominn aðskilnaður þeirra og almennings í landinu. Íslensk stjórnvöld hafa nú gert bragarbót með því að samræma velferðarþjónustuna þjónustu við íbúa sveitarfélaga heima í héraði. Hugtakið valdefling er sprottið upp úr baráttu þessa hóps fyrir mannréttindum og frelsi til að skapa sér sjálfstætt líf að eigin vali. Liður í þeim ásetningi er að losna undan valdi stofnana með tilstyrk nýrrar tegundar þjónustu sem stjórnað er og rekin er af þjónustuneytendum sjálfum, „Notendastýrðrar persónulegrar aðstoðar". Þetta form þjónustu er þegar farið að ryðja sér til rúms á Íslandi þó í litlum mæli sé. Það hefur löngum reynst erfitt að færa valdið frá faghópum í þjónustu hins opinbera til neytenda enda er umrætt þjónustuform ekki síst hugsað sem svar við þeim vanda. Það er sem sagt ekki allt fengið með því að færa þjónustu á milli stjórnsýslustiga eða draga úr aðgreiningu þjónustuneytenda. Það er ekkert sem tryggir að stofnanamenningin og valdamisvægið milli þeirra sem veita þjónustuna og neytenda breytist við flutning málaflokka frá ríki til sveitarfélaga. Hann getur hins vegar orðið hvati að tímabærri og gagnrýnni endurskoðun og skapað svigrúm fyrir sveitarstjórnarfólk til breytinga í stjórnkerfinu sem miða að valddreifingu veitenda og neytenda opinberrar þjónustu á hvaða sviði sem er. Hugmyndafræði notendastýrðrar þjónustu byggir á borgaralegum rétti sem gerir öllum mögulegt að búa frjálsir og fullgildir þegnar í samfélaginu og vera þátttakendur á öllum sviðum þess. Notendastýrð þjónusta byggir ekki á geðþótta og góðvild stjórnvalda eða stjórnenda og starfsmanna þjónustukerfa. Það er ekki tilviljun að það eru einmitt þeir sem skilgreindir eru fatlað fólk sem ríða á vaðið með kröfu um notendastýrða þjónustu. Það er ekki tilviljun að það er einmitt sá hópur sem síst hefur verið tekið mið af við uppbyggingu og mótun menningar í samfélaginu. Það er heldur ekki tilviljun að þessi hópur fólks velur að sjá sjálfur um rekstur þjónustunnar fremur en að velja þjónustu sem stýrt er af opinberu þjónustukerfi. Fáir eiga lengri og erfiðari reynslu af því að lúta í lægra haldi fyrir forræðishyggju og stofnanavaldi, en það þarf kjark til að brjótast gegn viðteknum venjum og gildismati. Það þarf einnig kjarkað sveitarstjórnarfólk til að breyta rótgrónu stofnanafyrirkomulagi sem hefur fengið að þróast í tímans rás í höndum fjölmennra faghópa. Neytendur eru þó ennþá fjölmennari og það eru mörgum sinnum fleiri en þeir sem skilgreindir eru fatlaðir sem þurfa að byggja velferð sína á opinberri þjónustu. Fólk á efri árum, fólk á öllum aldri sem er að stríða við veikindi heima hjá sér eða nemendur sem falla ekki að stöðluðum námskröfum skólayfirvalda. Það eru almennir kjósendur sem með atkvæði sínu gefa stjórnmálafólki umboð til að stjórna í þeirra þágu, í samráði við þá í lýðfrjálsu sveitarfélagi. Velferðarþjónusta sem byggir ekki á þjónustulund, forræðishyggju í stað virðingar og tekur fremur mið af hagsmunum þeirra sem veita þjónustuna en þeirra sem eiga að njóta hennar, skilar sér ekki í velferð.
Í skugga virkjana, þegar náttúran fær ekki að tala: Hvammsvirkjun lamin í gegn með góðu og illu Gunnar Þór Jónsson,Svanborg R. Jónsdóttir Skoðun
Hvað hefur áunnist á 140 dögum? Heiða Björg Hilmisdóttir,Dóra Björt Guðjónsdóttir,Sanna Magdalena Mörtudóttir,Helga Þórðardóttir,Líf Magneudóttir Skoðun
Á hvaða vegferð er ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur gagnvart sjávarútvegssveitarfélögunum? Anton Guðmundsson Skoðun
Skoðun Á hvaða vegferð er ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur gagnvart sjávarútvegssveitarfélögunum? Anton Guðmundsson skrifar
Skoðun Hvað hefur áunnist á 140 dögum? Heiða Björg Hilmisdóttir,Dóra Björt Guðjónsdóttir,Sanna Magdalena Mörtudóttir,Helga Þórðardóttir,Líf Magneudóttir skrifar
Skoðun Í skugga virkjana, þegar náttúran fær ekki að tala: Hvammsvirkjun lamin í gegn með góðu og illu Gunnar Þór Jónsson,Svanborg R. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Fjármálalæsi í fríinu – fjárfesting sem endist lengur en sólbrúnkan! Íris Björk Hreinsdóttir skrifar
Skoðun Flugnám - Fyrsti hluti: Menntasjóður námsmanna og ECTS einingar Matthías Arngrímsson skrifar
Í skugga virkjana, þegar náttúran fær ekki að tala: Hvammsvirkjun lamin í gegn með góðu og illu Gunnar Þór Jónsson,Svanborg R. Jónsdóttir Skoðun
Hvað hefur áunnist á 140 dögum? Heiða Björg Hilmisdóttir,Dóra Björt Guðjónsdóttir,Sanna Magdalena Mörtudóttir,Helga Þórðardóttir,Líf Magneudóttir Skoðun
Á hvaða vegferð er ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur gagnvart sjávarútvegssveitarfélögunum? Anton Guðmundsson Skoðun