Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar 1. maí 2025 08:02 Umræðan um dánaraðstoð kallar óhjákvæmilega á djúpar og oft óþægilegar hugsanir um dauðann – ekki aðeins sem persónulega eða tilvistarlega upplifun heldur einnig sem raunverulegan og yfirvofandi atburð. Það er því skiljanlegt að margir upplifi óöryggi við að ræða dauðann. Ástæðurnar geta verið margar og haft margvíslegar rætur: Ótti og kvíði. Dauðinn er hið endanlega óþekkta. Fólk kann að óttast hvað taki við eða ferlið sjálft við að deyja, t.d. sársauka, stjórnleysi eða að verða öðrum háður. Fyrir marga vekur vitundin um eigin dauðleika kvíða sem þeir kjósa að forðast. Afneitun dauðans. Í vestrænum menningarsamfélögum er dauðinn tabú – eitthvað sem ekki ber að nefna, hvað þá ræða opinskátt – þrátt fyrir að vera óumflýjanlegur hluti lífsins. Afneitunin birtist í æskudýrkun og þeirri viðleitni að halda öldrun og dauðleika frá sjónum almennings. Öldrun er ekki lengur talin eðlilegur þáttur lífsins heldur skilgreind sem frávik sem læknisfræðin á að „laga“. Þannig sjúkdómsvæðist öldrun og verður hluti af menningarlegri tilraun til að fresta dauðanum og viðhalda blekkingu eilífrar æsku. Hjátrú og þöggun. Sumir trúa því að umræðan um dauðann geti kallað hann fram. Slík viðhorf gera hann ekki aðeins að tabúi heldur einnig að hjátrúarfullu og ógnvekjandi fyrirbæri. Aðrir forðast umræðuna til að halda í jákvæðnina og lifa í núinu. Þessi þöggun getur leitt til þess að mikilvæg málefni á borð við vilja fólks varðandi meðferð, lífsgæði og dánarstað fái ekki umræðu. Skortur á orðræðu eða verkfærum. Margir vita ekki hvernig eigi að tala um dauðann. Skortur á orðaforða, sjálfstrausti eða tilfinningalegum ramma getur staðið í vegi. Sjúkravæðing dauðans hefur fært hann af heimilinu og inn á stofnanir, þar sem hann er klínískur og fjarlægur. Tilfinningaleg vanlíðan. Dauðinn tengist sorg, missi og kvíða og getur vakið upp sársaukafullar minningar eða kallað fram væntanlega sorg. Margir forðast umræðuna til að hlífa sér – eða öðrum – við þessum tilfinningum. Þögn innan heilbrigðiskerfisins. Það er eðlilegt að heilbrigðisstarfsfólk eigi stundum erfitt með að hefja samtal um dauðann. Ótti við að taka burt vonina ásamt skorti á þjálfun í að mæta tilfinningaviðbrögðum sjúklinga og aðstandenda getur orðið til þess að slík samtöl frestist eða verði ekki að veruleika. Áherslan á lækningu og lífslengingu vegur oft þyngra en undirbúningur fyrir sjálf lífslokin. Þegar dánaraðstoð er til umræðu bætast við fleiri víddir: Dánaraðstoð krefst þess að horfst sé í augu við dauðann. Þeir sem styðja dánaraðstoð leggja gjarnan áherslu á rétt einstaklingins til að ákveða hvenær og hvernig hann deyr. En það að nýta þennan rétt í verki krefst þess að horfst sé í augu við dauðann – og það getur reynst mörgum erfitt. Því sjáum við stundum umræðu um réttinn til að deyja án þess að fjallað sé raunverulega um hvað það þýði að deyja Dánaraðstoð dregur fram þörfina fyrir einlægni. Þegar einstaklingur óskar eftir dánaraðstoð ríkir stundum þögn í kringum ákvörðunina. Aðstandendur forðast umræðuna – þeir vita ekki hvað þeir eiga að segja, óttast að segja eitthvað rangt eða vilja hlífa viðkomandi við vanlíðan. Rannsóknir sýna þó að margir sem nálgast lífslok hafa sterka þörf fyrir opinská samtöl um dauðann og merkingu hans. Dánaraðstoð ögrar rótgrónum gildum. Dánaraðstoð ögrar rótgrónum gildum innan læknisfræðinnar, sérstaklega meginreglunni um að vernda og viðhalda lífi. Þetta getur skapað togstreitu hjá fagfólki og gert umræðuna of tæknilega eða fjarlæga, á kostnað mannlegra og tilfinningalegra þarfa sjúklingsins. Umræða um dauðann er valdeflandi og ógnvekjandi í senn. Fyrir suma er umræðan um dauðann frelsandi – hún skapar rými fyrir sjálfsskoðun, eykur tilfinningalegt öryggi og dýpkar tengsl við aðra. Hún getur einnig aukið tilfinningu fyrir stjórn. En fyrir aðra – sérstaklega þá sem hafa ekki áður átt slík samtöl eða koma úr menningu þar sem dauðinn er tabú – getur hún vakið upp kvíða og óöryggi. Þessi tvíræðni verður sérstaklega sýnileg í umræðunni um dánaraðstoð, þar sem dauðinn er ekki lengur fjarlæg hugmynd heldur nálægur og raunverulegur valkostur. Dánaraðstoð krefur okkur svara um „góðan dauðdaga“. Dánaraðstoð vekur upp flóknar spurningar um þjáningu, stjórn, reisn og merkingu. Ef við getum ekki rætt dauðann opinskátt, verða þessar spurningar yfirborðskenndar. Samtöl um dauðann geta verið djúpstæð og valdeflandi – ekki aðeins fyrir þann sem deyr, heldur einnig fyrir þá sem standa honum nær. Dauðinn verður líklega alltaf erfitt umræðuefni, en við þurfum að fara að opna samtalið og ekki bara um dauðann sjálfan heldur það að deyja. Umræðan um dánaraðstoð fjallar um rétt fólks til að geta valið sína hinstu stund og með reisn. Inn í það samtal koma atriði eins og að geta losnað því ómanneskjulegu ferli sem getur einkennt lífslokameðferð. Enginn á að þurfa þarf að velja dauðastríð sem getur tekið marga daga með ómældum sársauka og sálarangist fyrir aðstandendur og sjúklinga. Tökum samtalið fyrir fólkið okkar. Höfundur er formaður Lífsvirðingar, félags um dánaraðstoð, sem berst fyrir lögleiðingu dánaraðstoðar á Íslandi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ingrid Kuhlman Dánaraðstoð Mest lesið Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson Skoðun Þétting byggðar er ekki vandamálið Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir Skoðun Hverjir eru komnir með nóg? Nichole Leigh Mosty Skoðun Þið voruð í partýinu líka! Gísli Sigurður Gunnlaugsson Skoðun Að leigja okkar eigin innviði Halldóra Mogensen Skoðun Köllum Skjöld Íslands réttu nafni: Rasískt götugengi Ian McDonald Skoðun Veimiltítustjórn og tugþúsundir dáinna barna Viðar Hreinsson Skoðun Lýðheilsan að veði? Willum Þór Þórsson Skoðun Þrengt að þjóðarleikvanginum Þorvaldur Örlygsson Skoðun Skoðun Skoðun Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson skrifar Skoðun Þétting byggðar er ekki vandamálið Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Þrengt að þjóðarleikvanginum Þorvaldur Örlygsson skrifar Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar Skoðun Alltof mörg sveitarfélög á Íslandi! Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lýðheilsan að veði? Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Evrópusambandsaðild - valdefling íslensks almennings Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Köllum Skjöld Íslands réttu nafni: Rasískt götugengi Ian McDonald skrifar Skoðun Hverjir eru komnir með nóg? Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Að leigja okkar eigin innviði Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Málþóf sem valdníðsla Einar G. Harðarson skrifar Skoðun Klaufaskapur og reynsluleysi? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hvernig spyr ég gervigreind til að fá besta svarið? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ertu bitur? Björn Leví Gunnarsson skrifar Skoðun Er hægt að læra af draumum? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Afstæði ábyrgðar Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Klassapróf fína fólksins – eða hvernig erfingjar kenna okkur að lifa Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjárhagslegt virði vörumerkja Elías Larsen skrifar Skoðun Við ákærum – hver sveik strandveiðisjómenn? Kjartan Páll Sveinsson skrifar Skoðun Þið voruð í partýinu líka! Gísli Sigurður Gunnlaugsson skrifar Skoðun Af hverju varð heimsókn framkvæmdastjóra ESB að NATO-fundi? Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Veimiltítustjórn og tugþúsundir dáinna barna Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Bragðefni eru ekki vandamálið - Bann við þeim myndi skaða lýðheilsu Abdullah Shihab Wahid skrifar Skoðun Swuayda blæðir: Hróp sem heimurinn heyrir ekki Mouna Nasr skrifar Skoðun Skattar fyrst, svo allt hitt – og hagræðingin sem gleymdist Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Áfangasigur í baráttunni við hernaðinn gegn heimkynnum villta laxins Ingólfur Ásgeirsson,Árni Baldursson skrifar Skoðun Þetta er allt hinum að kenna! Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Þjóðþrifamálin sem stjórnarandstaðan fórnaði á altari útgerðanna Heimir Már Pétursson skrifar Sjá meira
Umræðan um dánaraðstoð kallar óhjákvæmilega á djúpar og oft óþægilegar hugsanir um dauðann – ekki aðeins sem persónulega eða tilvistarlega upplifun heldur einnig sem raunverulegan og yfirvofandi atburð. Það er því skiljanlegt að margir upplifi óöryggi við að ræða dauðann. Ástæðurnar geta verið margar og haft margvíslegar rætur: Ótti og kvíði. Dauðinn er hið endanlega óþekkta. Fólk kann að óttast hvað taki við eða ferlið sjálft við að deyja, t.d. sársauka, stjórnleysi eða að verða öðrum háður. Fyrir marga vekur vitundin um eigin dauðleika kvíða sem þeir kjósa að forðast. Afneitun dauðans. Í vestrænum menningarsamfélögum er dauðinn tabú – eitthvað sem ekki ber að nefna, hvað þá ræða opinskátt – þrátt fyrir að vera óumflýjanlegur hluti lífsins. Afneitunin birtist í æskudýrkun og þeirri viðleitni að halda öldrun og dauðleika frá sjónum almennings. Öldrun er ekki lengur talin eðlilegur þáttur lífsins heldur skilgreind sem frávik sem læknisfræðin á að „laga“. Þannig sjúkdómsvæðist öldrun og verður hluti af menningarlegri tilraun til að fresta dauðanum og viðhalda blekkingu eilífrar æsku. Hjátrú og þöggun. Sumir trúa því að umræðan um dauðann geti kallað hann fram. Slík viðhorf gera hann ekki aðeins að tabúi heldur einnig að hjátrúarfullu og ógnvekjandi fyrirbæri. Aðrir forðast umræðuna til að halda í jákvæðnina og lifa í núinu. Þessi þöggun getur leitt til þess að mikilvæg málefni á borð við vilja fólks varðandi meðferð, lífsgæði og dánarstað fái ekki umræðu. Skortur á orðræðu eða verkfærum. Margir vita ekki hvernig eigi að tala um dauðann. Skortur á orðaforða, sjálfstrausti eða tilfinningalegum ramma getur staðið í vegi. Sjúkravæðing dauðans hefur fært hann af heimilinu og inn á stofnanir, þar sem hann er klínískur og fjarlægur. Tilfinningaleg vanlíðan. Dauðinn tengist sorg, missi og kvíða og getur vakið upp sársaukafullar minningar eða kallað fram væntanlega sorg. Margir forðast umræðuna til að hlífa sér – eða öðrum – við þessum tilfinningum. Þögn innan heilbrigðiskerfisins. Það er eðlilegt að heilbrigðisstarfsfólk eigi stundum erfitt með að hefja samtal um dauðann. Ótti við að taka burt vonina ásamt skorti á þjálfun í að mæta tilfinningaviðbrögðum sjúklinga og aðstandenda getur orðið til þess að slík samtöl frestist eða verði ekki að veruleika. Áherslan á lækningu og lífslengingu vegur oft þyngra en undirbúningur fyrir sjálf lífslokin. Þegar dánaraðstoð er til umræðu bætast við fleiri víddir: Dánaraðstoð krefst þess að horfst sé í augu við dauðann. Þeir sem styðja dánaraðstoð leggja gjarnan áherslu á rétt einstaklingins til að ákveða hvenær og hvernig hann deyr. En það að nýta þennan rétt í verki krefst þess að horfst sé í augu við dauðann – og það getur reynst mörgum erfitt. Því sjáum við stundum umræðu um réttinn til að deyja án þess að fjallað sé raunverulega um hvað það þýði að deyja Dánaraðstoð dregur fram þörfina fyrir einlægni. Þegar einstaklingur óskar eftir dánaraðstoð ríkir stundum þögn í kringum ákvörðunina. Aðstandendur forðast umræðuna – þeir vita ekki hvað þeir eiga að segja, óttast að segja eitthvað rangt eða vilja hlífa viðkomandi við vanlíðan. Rannsóknir sýna þó að margir sem nálgast lífslok hafa sterka þörf fyrir opinská samtöl um dauðann og merkingu hans. Dánaraðstoð ögrar rótgrónum gildum. Dánaraðstoð ögrar rótgrónum gildum innan læknisfræðinnar, sérstaklega meginreglunni um að vernda og viðhalda lífi. Þetta getur skapað togstreitu hjá fagfólki og gert umræðuna of tæknilega eða fjarlæga, á kostnað mannlegra og tilfinningalegra þarfa sjúklingsins. Umræða um dauðann er valdeflandi og ógnvekjandi í senn. Fyrir suma er umræðan um dauðann frelsandi – hún skapar rými fyrir sjálfsskoðun, eykur tilfinningalegt öryggi og dýpkar tengsl við aðra. Hún getur einnig aukið tilfinningu fyrir stjórn. En fyrir aðra – sérstaklega þá sem hafa ekki áður átt slík samtöl eða koma úr menningu þar sem dauðinn er tabú – getur hún vakið upp kvíða og óöryggi. Þessi tvíræðni verður sérstaklega sýnileg í umræðunni um dánaraðstoð, þar sem dauðinn er ekki lengur fjarlæg hugmynd heldur nálægur og raunverulegur valkostur. Dánaraðstoð krefur okkur svara um „góðan dauðdaga“. Dánaraðstoð vekur upp flóknar spurningar um þjáningu, stjórn, reisn og merkingu. Ef við getum ekki rætt dauðann opinskátt, verða þessar spurningar yfirborðskenndar. Samtöl um dauðann geta verið djúpstæð og valdeflandi – ekki aðeins fyrir þann sem deyr, heldur einnig fyrir þá sem standa honum nær. Dauðinn verður líklega alltaf erfitt umræðuefni, en við þurfum að fara að opna samtalið og ekki bara um dauðann sjálfan heldur það að deyja. Umræðan um dánaraðstoð fjallar um rétt fólks til að geta valið sína hinstu stund og með reisn. Inn í það samtal koma atriði eins og að geta losnað því ómanneskjulegu ferli sem getur einkennt lífslokameðferð. Enginn á að þurfa þarf að velja dauðastríð sem getur tekið marga daga með ómældum sársauka og sálarangist fyrir aðstandendur og sjúklinga. Tökum samtalið fyrir fólkið okkar. Höfundur er formaður Lífsvirðingar, félags um dánaraðstoð, sem berst fyrir lögleiðingu dánaraðstoðar á Íslandi.
Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson Skoðun
Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir Skoðun
Skoðun Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson skrifar
Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar
Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar
Skoðun Klassapróf fína fólksins – eða hvernig erfingjar kenna okkur að lifa Sigríður Svanborgardóttir skrifar
Skoðun Bragðefni eru ekki vandamálið - Bann við þeim myndi skaða lýðheilsu Abdullah Shihab Wahid skrifar
Skoðun Skattar fyrst, svo allt hitt – og hagræðingin sem gleymdist Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Skoðun Áfangasigur í baráttunni við hernaðinn gegn heimkynnum villta laxins Ingólfur Ásgeirsson,Árni Baldursson skrifar
Skoðun Þjóðþrifamálin sem stjórnarandstaðan fórnaði á altari útgerðanna Heimir Már Pétursson skrifar
Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson Skoðun
Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir Skoðun