Þegar fíllinn byltir sér.... Gunnar Pálsson skrifar 12. mars 2025 19:31 Eftir umsnúninginn í Úkraínu og aðrar vendingar, hafa margir í Evrópu áhyggjur af því að Bandaríkin hverfi nú frá hefðbundinni stefnu sinni í utanríkismálum, en ef það gerist, kunni samskipti álfanna að bíða skaða. Þessi ótti er ekki tilefnislaus, en engu að síður ýktur, sé stefna Bandaríkjanna sett í sögulegt samhengi. Áhersla nýs Bandaríkjaforseta á að stöðva stríðið í Úkraínu á sér nokkrar skýringar. Kjósendur eru ekki jafn áhugasamir um að halda því áfram og áður. Margvísleg forgangsverkefni bíða úrlausnar innanlands. Gengið hefur á vopnabirgðir og það takmarkað svigrúmi Bandaríkjanna til að beita sér að fullu á öðrum átakasvæðum. Meginástæðunni er þó sjaldan lýst berum orðum: eftir þriggja ára barning gegn rússneska innrásarliðinu, gera bandarísk stjórnvöld sér ekki lengur vonir um að vinna stríðið. Þessi blákalda niðurstaða forysturíkis hins vestræna heims hefur skiljanlega valdið fjaðrafoki. Á hinn bóginn ætti ekki að koma á óvart að Bandaríkin vendi sínu kvæði í kross í stríðsátökum, en fyrir því eru a.m.k. þrjú fordæmi á síðustu þremur aldarfjórðungum: Árið 1952 var Dwight Eisenhower kjörinn forseti, að hluta til út á loforð um að binda endi á þátttöku Bandaríkjanna í Kóreustríðinu. Í beinum viðræðum Bandaríkjanna við Norður-Kóreu og Kína, sem forseti Suður-Kóreu, Syngman Rhee, hafði lýst sig mótfallinn og hvorki bandamenn né Sameinuðu þjóðirnar tóku þátt í, náðust samningar um vopnahlé sem fólu það í sér að Bandaríkin gáfu eftir margar af kröfum andstæðinganna sem þau höfðu áður hafnað. Árið 1972 tilkynnti Richard Nixon forseti að hann myndi fallast á vopnahlé í Víetnam og kalla þaðan bandarískt herlið. Áður höfðu Bandaríkin sniðgengið forseta Suður-Víetnam, Nguyen Van Thieu, sem hafnað hafði friðarviðræðum, og rætt beint við stjórnvöld í Norður-Víetnam. Líkt og gerst hafði í Kóreu, voru Bandaríkin látin gjalda viðskilnaðar síns, en andstæðingarnir höfðu sameinað Suður-Víetnam landi sínu að fullu árið 1976. Árið 2018 gekk Trump-stjórnin fyrri til beinna viðræðna við Talíbana í Katar um endalok stríðsins í Afganistan. Afgönsk stjórnvöld, undir forystu forsetans, Ashrafs Ghanis, fengu ekki að taka þátt í þessum viðræðum, enda var forsetinn þeim andsnúinn. Í samningunum sem fylgdu í kjölfarið þurftu Bandaríkin að slá af mörgum stærstu kröfum sínum og höfðu Talíbanar náð öllu Afganistan á vald sitt árið 2021. Stefnubreyting Bandaríkjanna í Úkraínu er því síður en svo án hliðstæðu. Í öllum þremur tilvikum áttu samstarfsríki undir forystu Bandaríkjanna sér sameiginlegan óvin. Í Kóreu og Víetnam var framrás kommúnista talin ógna heimsfriði. Yrðu þeir ekki stöðvaðir á heimaslóðum, myndu dómínókubbarnir falla einn af öðrum. Í Afganistan var litið svo á að uppræta yrði hryðjuverkaöflin og koma þannig í veg fyrir að þau létu til skarar skríða í vestrænum ríkjum. Þrátt fyrir fyrri samstöðu, voru mótbárur skjólstæðinga, hvað þá samstarfsþjóða, Bandaríkjunum lítil fyrirstaða, þegar í óefni var komið og þau kusu að losa sig út úr átökunum. Í engu tilvikanna báru þó samskipti Bandaríkjanna og samstarfsríkja þeirra merkjanlegt tjón af sinnaskiptum bandarískra stjórnvalda. Sá munur er augljóslega á Úkraínu og tilgreindum ríkjum að hún er óumdeilanlega hluti af Evrópu. Ólíkt því sem við átti í Kóreu, Víetnam og Afganistan, telja Bandaríkin sig ekki hafa átt beina aðild að átökunum í Úkraínu. Ýmis líkindi eru engu að síður með Úkraínu og tilvikunum þremur. Í Úkraínu hefur þeim rökum einnig verið beitt að þar þurfi að stöðva andstæðinginn svo hann ógni ekki öðrum Evrópuríkjum, frelsi þeirra og sjálfstæði. Þegar nú liggur fyrir að Bandaríkin telja sig ekki munu lengur hafa árangur sem erfiði af hernaðarlegum stuðningi sínum við Úkraínu, er forsetanum, í þessu tilviki Volodymyr Zelinskyy, sömuleiðis gert að lúta vilja Bandaríkjanna, en samstarfsríkjum úthlutað aukahlutverkum. Í ljósi sögunnar verður að telja ólíklegt að togstreita Bandaríkjanna og samstarfsríkja þeirra vegna ástandsins í Úkraínu muni þegar frá líður torvelda samskiptin. Takist friðarsamningar á milli Bandaríkjanna og Rússlands, eiga Evrópuríkin engan annan kost en að leggjast á sveif með Bandaríkjunum. Haldi þeir samningar, er ennfremur vandséð að aðsteðjandi hætta af Rússum verði slík í augum Evrópubúa að þeir veðsetji efnahagslega framtíð sína í þágu hernaðaruppbyggingar gegn þeim. Áform Evrópusambandsins um endurvígvæðingu álfunnar gætu því með tímanum fjarað út í sandinn. Stundum er haft á orði að þeir sem ekki læri af sögunni séu dæmdir til að endurtaka hana. Umsnúningur í Úkraínustríðinu breytir engu um það að bandaríska heimsveldið muni eftirleiðis sem hingað til fyrst og fremst hafa eigið þjóðaröryggi að leiðarljósi. Þótt hagsmunir þess og samstarfsríkja fari sem betur fer í mörgum tilvikum saman, er ekki við því að búast að þeir samlagist að öllu leyti. Af þessari ástæðu ættu samstarfsríki jafnan að varast að sýna heimsveldinu afdráttarlausa auðtryggð. Að eiga samstarf við Bandaríkin er að þessu leyti eins og að deila fleti með fíl. Hann kann að vera legunaut sínum hollviljugur. En bylti hann sér á aðra hlið er ekki gott að liggja of nærri. Höfundur er fyrrverandi sendiherra Íslands, m.a. hjá NATO, Sameinuðu þjóðunum, ESB og CSCE. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Innrás Rússa í Úkraínu Bandaríkin Mest lesið Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson Skoðun Opið bréf til stjórnvalda Elín Ýr Arnar Hafdísardóttir Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson Skoðun Næstu sólarhringar á Gaza skipta sköpum Hlynur Már Vilhjálmsson Skoðun Við skuldum þeim að hlusta Ólafur Adolfsson Skoðun Þjóðareign, trú og skattar Svanur Guðmundsson Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal Skoðun Hvers virði er lambakjöt? Hafliði Halldórsson Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hvers virði er lambakjöt? Hafliði Halldórsson skrifar Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Þjóðareign, trú og skattar Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson skrifar Skoðun Gjaldfrjálsar máltíðir fyrir leikskólabörn Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Næstu sólarhringar á Gaza skipta sköpum Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Huglæg réttlætiskennd og skattar á verðmætasköpun Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Loksins fær þyrlan heimili fyrir norðan Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Opið bréf til stjórnvalda Elín Ýr Arnar Hafdísardóttir skrifar Skoðun Við skuldum þeim að hlusta Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar Skoðun Alvarleg staða í umhverfi fréttamiðla Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Skoðun Stéttarkerfi Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum Hamas. Einungis þannig getum við stöðvað hryllinginn á Gaza BIrgir Finnsson skrifar Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Æfingin skapar meistarann! Sigurjón Már Fox Gunnarsson skrifar Skoðun 140 sinnum líklegra að verða fyrir eldingu Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Traust í húfi Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Verðmætasköpun án virðingar Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar Skoðun Daði Már týnir sjálfum sér Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur við náttúruna og sjálfbæra þróun Anna María Ágústsdóttir skrifar Skoðun Aðgerðir gegn mansali í forgangi Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar Skoðun Framtíðin fær húsnæði Ingunn Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Börnin sem deyja á Gaza Elín Pjetursdóttir skrifar Skoðun Brýr, sýkingar og börn Jón Pétur Zimsen skrifar Sjá meira
Eftir umsnúninginn í Úkraínu og aðrar vendingar, hafa margir í Evrópu áhyggjur af því að Bandaríkin hverfi nú frá hefðbundinni stefnu sinni í utanríkismálum, en ef það gerist, kunni samskipti álfanna að bíða skaða. Þessi ótti er ekki tilefnislaus, en engu að síður ýktur, sé stefna Bandaríkjanna sett í sögulegt samhengi. Áhersla nýs Bandaríkjaforseta á að stöðva stríðið í Úkraínu á sér nokkrar skýringar. Kjósendur eru ekki jafn áhugasamir um að halda því áfram og áður. Margvísleg forgangsverkefni bíða úrlausnar innanlands. Gengið hefur á vopnabirgðir og það takmarkað svigrúmi Bandaríkjanna til að beita sér að fullu á öðrum átakasvæðum. Meginástæðunni er þó sjaldan lýst berum orðum: eftir þriggja ára barning gegn rússneska innrásarliðinu, gera bandarísk stjórnvöld sér ekki lengur vonir um að vinna stríðið. Þessi blákalda niðurstaða forysturíkis hins vestræna heims hefur skiljanlega valdið fjaðrafoki. Á hinn bóginn ætti ekki að koma á óvart að Bandaríkin vendi sínu kvæði í kross í stríðsátökum, en fyrir því eru a.m.k. þrjú fordæmi á síðustu þremur aldarfjórðungum: Árið 1952 var Dwight Eisenhower kjörinn forseti, að hluta til út á loforð um að binda endi á þátttöku Bandaríkjanna í Kóreustríðinu. Í beinum viðræðum Bandaríkjanna við Norður-Kóreu og Kína, sem forseti Suður-Kóreu, Syngman Rhee, hafði lýst sig mótfallinn og hvorki bandamenn né Sameinuðu þjóðirnar tóku þátt í, náðust samningar um vopnahlé sem fólu það í sér að Bandaríkin gáfu eftir margar af kröfum andstæðinganna sem þau höfðu áður hafnað. Árið 1972 tilkynnti Richard Nixon forseti að hann myndi fallast á vopnahlé í Víetnam og kalla þaðan bandarískt herlið. Áður höfðu Bandaríkin sniðgengið forseta Suður-Víetnam, Nguyen Van Thieu, sem hafnað hafði friðarviðræðum, og rætt beint við stjórnvöld í Norður-Víetnam. Líkt og gerst hafði í Kóreu, voru Bandaríkin látin gjalda viðskilnaðar síns, en andstæðingarnir höfðu sameinað Suður-Víetnam landi sínu að fullu árið 1976. Árið 2018 gekk Trump-stjórnin fyrri til beinna viðræðna við Talíbana í Katar um endalok stríðsins í Afganistan. Afgönsk stjórnvöld, undir forystu forsetans, Ashrafs Ghanis, fengu ekki að taka þátt í þessum viðræðum, enda var forsetinn þeim andsnúinn. Í samningunum sem fylgdu í kjölfarið þurftu Bandaríkin að slá af mörgum stærstu kröfum sínum og höfðu Talíbanar náð öllu Afganistan á vald sitt árið 2021. Stefnubreyting Bandaríkjanna í Úkraínu er því síður en svo án hliðstæðu. Í öllum þremur tilvikum áttu samstarfsríki undir forystu Bandaríkjanna sér sameiginlegan óvin. Í Kóreu og Víetnam var framrás kommúnista talin ógna heimsfriði. Yrðu þeir ekki stöðvaðir á heimaslóðum, myndu dómínókubbarnir falla einn af öðrum. Í Afganistan var litið svo á að uppræta yrði hryðjuverkaöflin og koma þannig í veg fyrir að þau létu til skarar skríða í vestrænum ríkjum. Þrátt fyrir fyrri samstöðu, voru mótbárur skjólstæðinga, hvað þá samstarfsþjóða, Bandaríkjunum lítil fyrirstaða, þegar í óefni var komið og þau kusu að losa sig út úr átökunum. Í engu tilvikanna báru þó samskipti Bandaríkjanna og samstarfsríkja þeirra merkjanlegt tjón af sinnaskiptum bandarískra stjórnvalda. Sá munur er augljóslega á Úkraínu og tilgreindum ríkjum að hún er óumdeilanlega hluti af Evrópu. Ólíkt því sem við átti í Kóreu, Víetnam og Afganistan, telja Bandaríkin sig ekki hafa átt beina aðild að átökunum í Úkraínu. Ýmis líkindi eru engu að síður með Úkraínu og tilvikunum þremur. Í Úkraínu hefur þeim rökum einnig verið beitt að þar þurfi að stöðva andstæðinginn svo hann ógni ekki öðrum Evrópuríkjum, frelsi þeirra og sjálfstæði. Þegar nú liggur fyrir að Bandaríkin telja sig ekki munu lengur hafa árangur sem erfiði af hernaðarlegum stuðningi sínum við Úkraínu, er forsetanum, í þessu tilviki Volodymyr Zelinskyy, sömuleiðis gert að lúta vilja Bandaríkjanna, en samstarfsríkjum úthlutað aukahlutverkum. Í ljósi sögunnar verður að telja ólíklegt að togstreita Bandaríkjanna og samstarfsríkja þeirra vegna ástandsins í Úkraínu muni þegar frá líður torvelda samskiptin. Takist friðarsamningar á milli Bandaríkjanna og Rússlands, eiga Evrópuríkin engan annan kost en að leggjast á sveif með Bandaríkjunum. Haldi þeir samningar, er ennfremur vandséð að aðsteðjandi hætta af Rússum verði slík í augum Evrópubúa að þeir veðsetji efnahagslega framtíð sína í þágu hernaðaruppbyggingar gegn þeim. Áform Evrópusambandsins um endurvígvæðingu álfunnar gætu því með tímanum fjarað út í sandinn. Stundum er haft á orði að þeir sem ekki læri af sögunni séu dæmdir til að endurtaka hana. Umsnúningur í Úkraínustríðinu breytir engu um það að bandaríska heimsveldið muni eftirleiðis sem hingað til fyrst og fremst hafa eigið þjóðaröryggi að leiðarljósi. Þótt hagsmunir þess og samstarfsríkja fari sem betur fer í mörgum tilvikum saman, er ekki við því að búast að þeir samlagist að öllu leyti. Af þessari ástæðu ættu samstarfsríki jafnan að varast að sýna heimsveldinu afdráttarlausa auðtryggð. Að eiga samstarf við Bandaríkin er að þessu leyti eins og að deila fleti með fíl. Hann kann að vera legunaut sínum hollviljugur. En bylti hann sér á aðra hlið er ekki gott að liggja of nærri. Höfundur er fyrrverandi sendiherra Íslands, m.a. hjá NATO, Sameinuðu þjóðunum, ESB og CSCE.
Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun
Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun
Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar
Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar
Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar
Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar
Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar
Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar
Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun
Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun