Vættir öræfanna – Umkomulaust hálendi Þröstur Ólafsson skrifar 17. október 2024 09:32 Það er ekki lengra en svo, að um miðbik liðinnar aldar voru óbyggðir hálendisins, með öllum sínum vættum, kynjasögum og munnmælum nefnd öræfi. Eyðilegar óbyggðir. Yfir þeim hvíldi huliðshjálmur töfraheima og lausbeisluð draumhyggja um dulin grösug dalverpi og fagurt samfélag huldufólks, en einnig flökkusögur um ógnvekjandi tilveru einmana útlaga. Fæstir vildu þar smala. Tröllin voru í fjöllunum. Þessi draumheimur þjóðarinnar er nú horfinn. Hann varð þekkingu, skynsemi og mannkvæmi að bráð. Með hálendisvirkjunum, aukinni umferð um miðbik landsins og þekkingu á staðháttum, dró úr dulhyggju og ævintýraljóma svæðisins. Virkjanir við Búrfell, Sigöldu, Hrauneyjar, Kárahnjúka og víðar skildu eftir sig þjóðarvitund um mikil verðmæti sem nýta mætti en jafnframt víðáttufegurð sem varðveita skyldi og vernda, áður en það yrði um seinan. Víðfeðm uppstöðulón drekktu dýrmætum sem aldrei verða endurheimt. Þegar dró úr mætti dulræðis og huldu opnuðust augu okkar og skynjun fyrir töfrafegurð öræfanna og undrum náttúrunnar sem þar var að finna – aðeins þó í einu eintaki (gpó). Þau stöku eintök eru nú mörg horfin að eilífu. Fólkið í brúnni Hálendisþjóðgarður komst á dagskrá. Víðlendasta verndarsvæði álfunnar. Úr því varð þó ekki. Skammhyggin, hagsmunafléttuð sjónarmið náðu að venju undirtökum. Þrátt fyrir að obbinn af hálendinu væri þjóðlenda, mátti þóðin ekki ákveða eða taka þátt í ákvörðunum sem snertu verndun þess og skipulagningu. Það væri auðveldara fyrir núverandi og væntanlega nýtingaraðila að fást við fámenn vanbúin og fjársvelt sveitarfélög, en öfluga stofnun í höndum alþingis, svipað og þjóðgarðinn á Þingvöllum. Þeim tókst að kæfa verkefnið og sá ráðherra sem ötulast hafði barist fyrir stofnun slíks þjóðlegs griðarstaðar, var ýtt burt úr umhverfisráðuneytinu og fengið í staðinn annað ráðuneyti, honum framandi. Þar með urðu öræfin og hálendið endanlega umkomulaus, sett í hendur manns sem hvorki var þekktur fyrir umhyggjusemi, viðkvæmni né skilnings í garð náttúru landsins. Í framhaldi af fyrrnefndum ráðstöfunum varð hálendið að skeiðvelli bráðrar fjárhyggju. Jafnframt þessu og án mikils hávaða, voru vernduð vatnsföll flutt úr verndarflokki í nýtingarflokk. Nú skyldi, þegar ofhitun jarðar og aukning gróðurhúsaáhrifa eru í hámarki, allt sett á fullt. Þeir nafnarnir Guðmundur Páll og Mummi voru ekki lengur tiltækir í vörn. Öræfin höfðu engar verndarvættir lengur, hvorki álfa né manna. Með aðgerða- og ákvörðunarleysi alþingis öðluðust vanbúin sveitarfélög skipulags- og stjórnunarrétt á hálendinu. Þar með opnuðust flóðgáttir. Nú stefnir í kapphlaup um virkjunarkosti. Hyggju- og hugsunarlaus pólitísk heimakoma. Hreggsvöl peningahyggjan hafði náð undirtökum. Öræfin urðu viðfangsefni taumlítils nýtingarkapphlaups. Græðgisbríminn skældi sig framan í þjóðina. Lokaáhlaupið á þær flúðir og fossa sem enn voru ósnortin var hafið. Blekkingarákall Grænnar orku hljómaði mörgum eins og nýtt fagnaðarerindi í skrautskrift. Verndar Ratcliffe ? Þegar breski auðmaðurinn Ratcliffe birtist á stóra sviðinu og hóf landakaup við laxveiðiár einkum fyrir norðan, blöskraði mörgum landanum. Jarðirnar sem hann keypti, áttu sumar hverjar lönd upp á hálendið. Svikabrigsl og útsala landsréttinda voru títt notuð orð. Vissulega er stutt síðan hann hófst handa, og framtíðin óviss, en ýmislegt bendir til þess að jarðnæði í hans höndum sé á betri stað en væri það á ábyrgð íslenskra landeigenda, því hann á þegar nóg af peningum. Kaldranaleiki aðstæðnanna er slíkur. Auðhyggja hans virðist ekki beinast að gjörnýtingu fegurðar og öræfakyrrðar, sem tortímir báðum. Það sem við heyrum og sjáum af hans hálfu er náttúruvernd. Erum við sem þjóð komin í þá vafasömu stöðu, að „umhyggjusamir erlendir auðmenn“ séu traustari vörslumenn íslenskrar náttúru, jafnvel hálendisins en eigið forystufólk ? Þá er í flest skjól fokið. Hefur auðhyggjan náð slíkum tökum á hugsun okkar að allt er falt sé andvirðið ríkuglegt ? Jafnvel öræfin ! Ískyggileg er sú grunsemd að margt forystufólk þjóðarinnar hafi afskrifað friðhelgi öræfanna og líti á þau sem hvert annað viðskiptatækifæri. Þegar svo er komið er fjandinn laus. Við þurfum hálendisþjóðgarð samþykktan á alþingi. Það er enn ekki of seint. Leyfum víðáttutöfrum hálendisins og þögn þess að lifa áfram. Engan þyrludyn, umferðarhávaða og bílastæða vandræði eða ágang mannmergðar um holt og hæðir, króka og kima, því þá munu öræfin líða undir lok. Eftir verður annasöm og athafnarík ferðamennska. Liggur það í eðli þeirra tegundar auðhyggju sem hér dafnar, að gjöfum náttúrunnar og undrum hennar verði að fórna og spenna fyrir gullspengda glæsivagna auð- og athafnamanna? Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Vatnajökulsþjóðgarður Þröstur Ólafsson Mest lesið Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson Skoðun Púslið sem passar ekki Ingibjörg Isaksen Skoðun Ríkisstofnun forherðist við gagnrýni Björn Ólafsson Skoðun Kvótaverð, veiðigjald, fjárfesting og arðsemi í sjávarútvegi Ásgeir Daníelsson Skoðun Nei, það verður ekki að vera Ísrael, það er Ísrael Einar Ólafsson Skoðun Kemur þín háskólagráða úr kornflakes pakka? Davíð Már Sigurðsson Skoðun Íslenski fáninn fyrir samstöðu ekki mismunun Ása Berglind Hjálmarsdóttir Skoðun Þér er boðið með, kæri félagi Trausti Breiðfjörð Magnússon Skoðun Eru smáþjóðir stikkfríar? Snæbjörn Guðmundsson Skoðun Getur Seljaskóli núna orðið símalaus skóli, Jóhanna? Kristín Jónsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Það að þrá börn eða ekki Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Tímanna tákn? Hólmgeir Baldursson skrifar Skoðun Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson skrifar Skoðun Kvótaverð, veiðigjald, fjárfesting og arðsemi í sjávarútvegi Ásgeir Daníelsson skrifar Skoðun Getur Seljaskóli núna orðið símalaus skóli, Jóhanna? Kristín Jónsdóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og traust á raforkumarkaði Einar S Einarsson skrifar Skoðun Ef þetta er rétt – hvað er þá rangt? Anna Berg Samúelsdóttir skrifar Skoðun Hvað er þetta MG? Júlíana Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sjúkraþyrlu sem allra fyrst, kerfi sem veitir lífsbjörg Gunnar Svanur Einarsson skrifar Skoðun Ríkisstofnun forherðist við gagnrýni Björn Ólafsson skrifar Skoðun Bylting, bóla, bölvun - bull? Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Eru smáþjóðir stikkfríar? Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Ákall Valdimar Júlíusson skrifar Skoðun Á að leyfa eða halda áfram að banna? Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Íslenski fáninn fyrir samstöðu ekki mismunun Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Jafnlaunabarnið og baðvatnið Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Þér er boðið með, kæri félagi Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Púslið sem passar ekki Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Nei, það verður ekki að vera Ísrael, það er Ísrael Einar Ólafsson skrifar Skoðun Kemur þín háskólagráða úr kornflakes pakka? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Hinn óseðjandi Eiríkur Ólafsson skrifar Skoðun Þéttari byggð: Hver nýtur ábatans — og hver borgar brúsann? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz skrifar Skoðun Ef þið þurfið að segja upphátt að þið séuð ekki rasistar... Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hugleiðingar og skoðanaskipti um rasisma og útlendingahatur Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun 56.000 krónur í vasa Kópavogsbúa Ásdís Kristjánsdóttir skrifar Skoðun NordAN: Vegið að norrænni forvarnarstefnu Siv Friðleifsdóttir skrifar Skoðun Af hverju byggjum við innan gróinna hverfa? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Gigt, vinnumarkaðurinn, fjölgun hlutastarfa og viðeigandi aðlögun Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Er stríðsglæpamaður í rútunni? Ragnhildur Hólmgeirsdóttir, Hrönn Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Það er ekki lengra en svo, að um miðbik liðinnar aldar voru óbyggðir hálendisins, með öllum sínum vættum, kynjasögum og munnmælum nefnd öræfi. Eyðilegar óbyggðir. Yfir þeim hvíldi huliðshjálmur töfraheima og lausbeisluð draumhyggja um dulin grösug dalverpi og fagurt samfélag huldufólks, en einnig flökkusögur um ógnvekjandi tilveru einmana útlaga. Fæstir vildu þar smala. Tröllin voru í fjöllunum. Þessi draumheimur þjóðarinnar er nú horfinn. Hann varð þekkingu, skynsemi og mannkvæmi að bráð. Með hálendisvirkjunum, aukinni umferð um miðbik landsins og þekkingu á staðháttum, dró úr dulhyggju og ævintýraljóma svæðisins. Virkjanir við Búrfell, Sigöldu, Hrauneyjar, Kárahnjúka og víðar skildu eftir sig þjóðarvitund um mikil verðmæti sem nýta mætti en jafnframt víðáttufegurð sem varðveita skyldi og vernda, áður en það yrði um seinan. Víðfeðm uppstöðulón drekktu dýrmætum sem aldrei verða endurheimt. Þegar dró úr mætti dulræðis og huldu opnuðust augu okkar og skynjun fyrir töfrafegurð öræfanna og undrum náttúrunnar sem þar var að finna – aðeins þó í einu eintaki (gpó). Þau stöku eintök eru nú mörg horfin að eilífu. Fólkið í brúnni Hálendisþjóðgarður komst á dagskrá. Víðlendasta verndarsvæði álfunnar. Úr því varð þó ekki. Skammhyggin, hagsmunafléttuð sjónarmið náðu að venju undirtökum. Þrátt fyrir að obbinn af hálendinu væri þjóðlenda, mátti þóðin ekki ákveða eða taka þátt í ákvörðunum sem snertu verndun þess og skipulagningu. Það væri auðveldara fyrir núverandi og væntanlega nýtingaraðila að fást við fámenn vanbúin og fjársvelt sveitarfélög, en öfluga stofnun í höndum alþingis, svipað og þjóðgarðinn á Þingvöllum. Þeim tókst að kæfa verkefnið og sá ráðherra sem ötulast hafði barist fyrir stofnun slíks þjóðlegs griðarstaðar, var ýtt burt úr umhverfisráðuneytinu og fengið í staðinn annað ráðuneyti, honum framandi. Þar með urðu öræfin og hálendið endanlega umkomulaus, sett í hendur manns sem hvorki var þekktur fyrir umhyggjusemi, viðkvæmni né skilnings í garð náttúru landsins. Í framhaldi af fyrrnefndum ráðstöfunum varð hálendið að skeiðvelli bráðrar fjárhyggju. Jafnframt þessu og án mikils hávaða, voru vernduð vatnsföll flutt úr verndarflokki í nýtingarflokk. Nú skyldi, þegar ofhitun jarðar og aukning gróðurhúsaáhrifa eru í hámarki, allt sett á fullt. Þeir nafnarnir Guðmundur Páll og Mummi voru ekki lengur tiltækir í vörn. Öræfin höfðu engar verndarvættir lengur, hvorki álfa né manna. Með aðgerða- og ákvörðunarleysi alþingis öðluðust vanbúin sveitarfélög skipulags- og stjórnunarrétt á hálendinu. Þar með opnuðust flóðgáttir. Nú stefnir í kapphlaup um virkjunarkosti. Hyggju- og hugsunarlaus pólitísk heimakoma. Hreggsvöl peningahyggjan hafði náð undirtökum. Öræfin urðu viðfangsefni taumlítils nýtingarkapphlaups. Græðgisbríminn skældi sig framan í þjóðina. Lokaáhlaupið á þær flúðir og fossa sem enn voru ósnortin var hafið. Blekkingarákall Grænnar orku hljómaði mörgum eins og nýtt fagnaðarerindi í skrautskrift. Verndar Ratcliffe ? Þegar breski auðmaðurinn Ratcliffe birtist á stóra sviðinu og hóf landakaup við laxveiðiár einkum fyrir norðan, blöskraði mörgum landanum. Jarðirnar sem hann keypti, áttu sumar hverjar lönd upp á hálendið. Svikabrigsl og útsala landsréttinda voru títt notuð orð. Vissulega er stutt síðan hann hófst handa, og framtíðin óviss, en ýmislegt bendir til þess að jarðnæði í hans höndum sé á betri stað en væri það á ábyrgð íslenskra landeigenda, því hann á þegar nóg af peningum. Kaldranaleiki aðstæðnanna er slíkur. Auðhyggja hans virðist ekki beinast að gjörnýtingu fegurðar og öræfakyrrðar, sem tortímir báðum. Það sem við heyrum og sjáum af hans hálfu er náttúruvernd. Erum við sem þjóð komin í þá vafasömu stöðu, að „umhyggjusamir erlendir auðmenn“ séu traustari vörslumenn íslenskrar náttúru, jafnvel hálendisins en eigið forystufólk ? Þá er í flest skjól fokið. Hefur auðhyggjan náð slíkum tökum á hugsun okkar að allt er falt sé andvirðið ríkuglegt ? Jafnvel öræfin ! Ískyggileg er sú grunsemd að margt forystufólk þjóðarinnar hafi afskrifað friðhelgi öræfanna og líti á þau sem hvert annað viðskiptatækifæri. Þegar svo er komið er fjandinn laus. Við þurfum hálendisþjóðgarð samþykktan á alþingi. Það er enn ekki of seint. Leyfum víðáttutöfrum hálendisins og þögn þess að lifa áfram. Engan þyrludyn, umferðarhávaða og bílastæða vandræði eða ágang mannmergðar um holt og hæðir, króka og kima, því þá munu öræfin líða undir lok. Eftir verður annasöm og athafnarík ferðamennska. Liggur það í eðli þeirra tegundar auðhyggju sem hér dafnar, að gjöfum náttúrunnar og undrum hennar verði að fórna og spenna fyrir gullspengda glæsivagna auð- og athafnamanna?
Skoðun Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz skrifar
Skoðun Gigt, vinnumarkaðurinn, fjölgun hlutastarfa og viðeigandi aðlögun Hrönn Stefánsdóttir skrifar