Eitt ár frá sýknu Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar 27. september 2019 07:16 Í dag er eitt ár liðið frá því að afi minn og nafni, auk fjögurra annarra, var sýknaður af röngum dómi sem hann bar stærstan hluta ævi sinnar. Hvaða þýðingu hefur dagurinn – og hvaða þýðingu gæti hann haft – í samhengi þeirrar löngu sögu sem kennd er við hvörf Guðmundar og Geirfinns Einarssona? Punktur í dagatalinu hjálpar við að raungera atburð eða atburðarás í hugum þeirra sem minnast hans. Áhersla á einn dag greiðir jafnframt úr flókinni sögu og beinir athyglinni að einhverju einföldu. Með framvindu áranna skapast þannig náttúrlegt flæði þekkingar, skilningur fer stigvaxandi á sumu – vonandi því mikilvæga – á meðan annað gleymist. Dagatal þeirra okkar sem höfum persónulega tengingu við málið er nú þegar uppfullt af tímasetningum og tímaskeiðum, skurðpunktum sem við rifjum upp og speglum við líðandi stund, núverandi árferði. Við lifum að sjálfsögðu í þessari sögu á mismunandi hátt, en það þjónar okkur sjálfum verst, held ég, að forðast eða smætta ofbeldið sem hvílir í kjarna hennar: fullkomin aðför íslenska ríkisins gegn fullkomlega varnalausum ungmennum, sem ómögulega gátu framkallað atburðarásir tengdum hvörfum Guðmundar og Geirfinns, og skrifuðu því, niðurbrotin og nauðbeygð, undir falsskýrslur kúgara sinna. Í dag er eitt ár liðið frá því að þetta mál færðist frá embættismönnum dómskerfisins yfir á borð ríkisstjórnarinnar og inn í forsætisráðuneytið. Óháð því hversu ómerkilegur úrskurður Hæstaréttar var, og ófullægjandi aðdragandi hans, hefði mátt ætla að slíkt spor yrði til velfarnaðar fyrir alla málsaðila, enda dómskerfið sjálft sýnt dæmalausa tregðu til að fjalla um og gera upp eigin brot, og stundað þolendaskömmun og þöggun óslitið síðastliðin ár og áratugi. Í nýrri stöðu og á nýjum stað hlytum við að mæta öðru og örlátara viðmóti en kvíslar dómsvaldsins hafa sýnt okkur.Ef beðist er afsökunar Meðal þess sem við fjölskyldan gerðum á síðastliðnu ári var að kynna fyrir forsætisráðherra, Katrínu Jakobsdóttur, tillögur um aðgerðir, utan bótagreiðslna, sem ríkið gæti farið í til að sýna í verki vilja til að gera upp og minnast misbeitingar ríkisvalds og réttarspjalla í fortíð, til hagsbóta fyrir framtíðarkynslóðir. Höfðu forsætisráðherra og formaður nefndar um sáttaumleitanir, Kristrún Heimisdóttir, báðar gefið okkur tilefni til að trúa því að hlustað yrði á okkar hugmyndir. Tillögurnar okkar grundvallast á reynslu afa míns sem varnarlauss þolanda ríkisofbeldis og þeirri sannfæringu að hér á landi séu mun fleiri einstaklingar sem hafa verið barnir með sama ranglætisvendi og hann – ef til vill ekki jafn harkalega, en þeim vendi þarf að vísu ekki að beita af fyllstu hörku til að af hljótist varanlegt sár. Og auðvitað brýtur það manneskju niður að fá aldrei minnstu viðurkenningu fyrir þjáninguna, hvað þá afsökunarbeiðni. Það verður að rýmka heimildir til endurupptöku mála þar sem játningar voru gefnar í trássi við hlutlæg sönnunargögn eða þegar algjör skortur var á slíkum gögnum. Það þarf líka að auðvelda rannsóknarvinnu á réttarkerfinu fyrir og eftir tímabilið sem um ræðir, 8. áratug síðustu aldar, en öflun upplýsinga gengur ekki sem skyldi sökum manneklu og fjárskorts hjá Þjóðskjalasafni, sem á sínum tíma tók m.a. við óreiðukenndum bunkum frá sakadómi Reykjavíkur, þeirrar stofnunnar sem mest þarf á vandlegri sagnfræðirannsókn að halda. Þá starfar safnið við alltof þröngan lagaramma um afgreiðslu gagna úr sínum hirslum sem gagnast engum meira en sjálfum stofnunum réttarvörslukerfisins. Eins hefur alls ekki næg greining farið fram á vettvangi fræðanna um mótun og framfylgni þeirrar eftirlits- og refsistefnu sem íslenska ríkið rak í málefnum „erfiðra“ barna og unglinga á eftirstríðsárunum, en úr þessu mætti bæta, lögðum við til, með útdeilingu rannsóknarstyrkja sem miða að því að kortleggja þá sögu. Okkur fjölskyldunni finnst eðlilegt að líta til framtíðar við uppgjör fortíðar. Við höfum lagt til að grunnskólanemar á unglingastigi verði kynntir fyrir réttindum sem þau hafa gagnvart ríkisvaldinu og hverskyns saksóknum sem þau kunna að þurfa að verjast á lífsleiðinni. Framhaldskólanemar ættu að fá að öðlast grunnþekkingu á stofnunum réttarvörslukerfisins, sem beinast lægi við að fræðast um einmitt í gegnum sögu Guðmundar- og Geirfinnsmála. Ríkið mætti svo bjóða núverandi starfsmönnum kerfisins upp á reglubundin námskeið um helstu ástæður fyrir og afleiðingum – bæði samfélagslegum og persónulegum – sem hljótast af ranglátum málsmeðferðum og röngum dómum. Tvö markmið, nátengd og samofin, liggja hér að baki: í fyrsta lagi að afhjúpa og leiðrétta brot gegn ungu fólki í fortíðinni og síðan koma nýjum kynslóðum Íslendinga í sterkari stöðu til að skilja sinn rétt og sína sögu. Slík markmið ætti ekki að draga í sundur ef hámarka á árangurinn. Þessar tillögur teygðust víðar en hægt er að fara yfir hér, en ætla ég að nefna eitt atriði í viðbót sem vel hefði komið til greina af okkar hálfu: að tiltekinn dagur yrði eyrnamerktur til minningar um þolendur ofríkis hins opinbera, þar sem ríkisstarfsmenn yrðu hvattir til þess að horfa, hlusta, og veita verðskuldaða athygli því sem þau vildu kannski síst eyða tíma sínum í. Slíku frumkvæði hefði mátt pakka inn sem sársaukafullri en þarfri sjálfskoðun í boði þeirra hugrökku pólitíkusa sem sitja í núverandi ríkisstjórn. Hugsa ég að dagurinn í dag, þegar gamla dómnum var loksins hnekkt, hefði vel komið til greina hvað þetta varðar: sjáið, hefði verið hægt að segja, leitin að réttlæti endaði í sátt.Falsuppgjör Það sem við höfum hins vegar horft upp á eru aðgerðir huglausra pólitíkusa, með Katrínu Jakobsdóttur í fararbroddi, til þess að losna við þetta mál sem fyrst og á sem fyrirferðaminnstan máta, sama hvaða brögðum þyrfti til þess að beita. Sem aldrei fyrr keppist yfirstjórn landsins við að breiða þagnarhulu yfir ofbeldið og glæpina sem ríkið ber ábyrgð á. En tilraun rangnefndrar sáttanefndar ríkisstjórnarinnar um skjóta heildarlokun mislukkaðist ekki síst, langar mig að fullyrða, vegna samheldni og samhugar í hópi okkar fyrrum dómþolanna og fjölskyldna þeirra. Við stóðum í lappirnar; sáttanefndin var lögð niður. Nú hafa andstæðingar réttlætisins loksins verið afhjúpaðir sem slíkir. Ekkert er lengur að marka yfirhylmingu og afneitun forsætisráðherra í fjölmiðlum á því sem raunverulega hefur verið í gangi síðastliðið ár. Hvað varðar hið stærra kerfislæga samhengi þessarar margslungnu sögu getum við því sagst vera reynslunni ríkari. Við höfum fengið betri skilning á djúpstæðri tilhneigingu stjórnmála-, embættis-, fjölmiðla-, lögmanna og annars áhrifafólks í samfélaginu að vilja smætta, þagga og líta undan þegar valdamiklir einstaklingar og opinberar stofnanir eru í stöðu gerandans. Engu máli virðist skipta hvort fólk komi úr röðum réttarvörslukerfisins, úr ráðuneytunum eða stjórnmálaflokkunum. Það hentar augljóslega engum að sýsla með ríkisofbeldi í okkar litla og lagskipta samfélagi.Dagurinn sem hefði getað orðið Það ætti ekki að vera neitt vafaatriði að þungi og þýðing þessarar sögu gera hana að kandídat einhvers sem minnast mætti með sérstökum, eyrnamerktum degi. En þessi tiltekni dagur, 27. september, verður úr þessu aldrei meira en punktur í okkar dagatali um uppgjörið sem hefði getað orðið. Kerfisþjónkun ríkisstjórnarinnar – ef ekki einfaldlega skortur ráðherra á samúð með þolendum ríkisofbeldis – hefur gert það að verkum að við erum mun lengra frá því að geta talað um réttlæti fyrir þolendur en við vorum fyrir nákvæmlega ári síðan. Frá mínum bæjardyrum séð hefur Katrín Jakobsdóttir þó enn færi á að opna eyrun og lofa því að þær tillögur sem ég nefni hér að ofan muni rata í réttan farveg. Þá væri gott að vita um afstöðu hennar til framkominnar þingsályktunartillögu um stofnun rannsóknarnefndar. Vonandi heyrum við frá forsætisráðherra sem fyrst um þessi efni. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundar- og Geirfinnsmálin Tryggvi Rúnar Brynjarsson Mest lesið Satt og logið Bryndís Schram Skoðun Svik við þjóðina Alfreð Sturla Böðvarsson Skoðun Innivist er mikilvægasti þátturinn við hönnun íbúða! Ásta Logadóttir Skoðun Brautryðjandinn Baldur Þóra Björk Smith Skoðun Þegar þú ert báknið Gabríel Ingimarsson Skoðun Framtíð innri markaðarins Gunnar Bragi Sveinsson Skoðun Framsókn leggst ekki í duftið Guðmundur Birkir Þorkelsson Skoðun Að bjarga sex lífum á mínútu í hálfa öld Birna Þórarinsdóttir Skoðun Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir Skoðun Að dreyma um alheim góðvildar Valerio Gargiulo Skoðun Skoðun Skoðun Framtíð innri markaðarins Gunnar Bragi Sveinsson skrifar Skoðun Satt og logið Bryndís Schram skrifar Skoðun Alþjóðlegi leiðsöguhundadagurinn Sigþór U. Hallfreðsson skrifar Skoðun Framsókn leggst ekki í duftið Guðmundur Birkir Þorkelsson skrifar Skoðun Að dreyma um alheim góðvildar Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Að bjarga sex lífum á mínútu í hálfa öld Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Þegar þú ert báknið Gabríel Ingimarsson skrifar Skoðun Svik við þjóðina Alfreð Sturla Böðvarsson skrifar Skoðun Innivist er mikilvægasti þátturinn við hönnun íbúða! Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Brautryðjandinn Baldur Þóra Björk Smith skrifar Skoðun Katrín og Gunnar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ótímabundin leyfi, ótímabundið náttúruníð Elvar Örn Friðriksson skrifar Skoðun Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar Skoðun Er stóraukin lýðræðisþátttaka ekki verðlaunaefni? Einar Freyr Elínarson skrifar Skoðun Árangur gegn verðbólgu Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir skrifar Skoðun Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir skrifar Skoðun Hvar er híbýlaauður? Anna María Bogadóttir skrifar Skoðun Áhugaverðir tímar kalla á áhugaverðan forseta Cody Alexander Skahan skrifar Skoðun Biskup í tengslum Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun Guðrún biskup – til heilla fyrir okkur öll! Arndís Steinþórsdóttir,Glóey Helgudótir Finnsdóttir skrifar Skoðun Dýravelferðarmartröð af áður óþekktri stærð Benedikta Guðrún Svavarsdóttir skrifar Skoðun Uppskera að vori Lilja Dögg Alfreðsdóttir skrifar Skoðun Er menning stórmál? Ingibjörg Ösp Stefánsdóttir skrifar Skoðun Það vantar vanan og áreiðanlegan mann í verkið Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Leikskólamál eru forgangsmál Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir,Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Himinhátt innanlandsflug Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hefur allt sem þarf Vilborg Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Af hverju að gera rekstraráætlun? Karl Sólnes Jónsson skrifar Skoðun Norskur skammtímagróði Gunnlaugur Stefánsson skrifar Skoðun Æpandi vanþekking Hjálmar Jónsson skrifar Sjá meira
Í dag er eitt ár liðið frá því að afi minn og nafni, auk fjögurra annarra, var sýknaður af röngum dómi sem hann bar stærstan hluta ævi sinnar. Hvaða þýðingu hefur dagurinn – og hvaða þýðingu gæti hann haft – í samhengi þeirrar löngu sögu sem kennd er við hvörf Guðmundar og Geirfinns Einarssona? Punktur í dagatalinu hjálpar við að raungera atburð eða atburðarás í hugum þeirra sem minnast hans. Áhersla á einn dag greiðir jafnframt úr flókinni sögu og beinir athyglinni að einhverju einföldu. Með framvindu áranna skapast þannig náttúrlegt flæði þekkingar, skilningur fer stigvaxandi á sumu – vonandi því mikilvæga – á meðan annað gleymist. Dagatal þeirra okkar sem höfum persónulega tengingu við málið er nú þegar uppfullt af tímasetningum og tímaskeiðum, skurðpunktum sem við rifjum upp og speglum við líðandi stund, núverandi árferði. Við lifum að sjálfsögðu í þessari sögu á mismunandi hátt, en það þjónar okkur sjálfum verst, held ég, að forðast eða smætta ofbeldið sem hvílir í kjarna hennar: fullkomin aðför íslenska ríkisins gegn fullkomlega varnalausum ungmennum, sem ómögulega gátu framkallað atburðarásir tengdum hvörfum Guðmundar og Geirfinns, og skrifuðu því, niðurbrotin og nauðbeygð, undir falsskýrslur kúgara sinna. Í dag er eitt ár liðið frá því að þetta mál færðist frá embættismönnum dómskerfisins yfir á borð ríkisstjórnarinnar og inn í forsætisráðuneytið. Óháð því hversu ómerkilegur úrskurður Hæstaréttar var, og ófullægjandi aðdragandi hans, hefði mátt ætla að slíkt spor yrði til velfarnaðar fyrir alla málsaðila, enda dómskerfið sjálft sýnt dæmalausa tregðu til að fjalla um og gera upp eigin brot, og stundað þolendaskömmun og þöggun óslitið síðastliðin ár og áratugi. Í nýrri stöðu og á nýjum stað hlytum við að mæta öðru og örlátara viðmóti en kvíslar dómsvaldsins hafa sýnt okkur.Ef beðist er afsökunar Meðal þess sem við fjölskyldan gerðum á síðastliðnu ári var að kynna fyrir forsætisráðherra, Katrínu Jakobsdóttur, tillögur um aðgerðir, utan bótagreiðslna, sem ríkið gæti farið í til að sýna í verki vilja til að gera upp og minnast misbeitingar ríkisvalds og réttarspjalla í fortíð, til hagsbóta fyrir framtíðarkynslóðir. Höfðu forsætisráðherra og formaður nefndar um sáttaumleitanir, Kristrún Heimisdóttir, báðar gefið okkur tilefni til að trúa því að hlustað yrði á okkar hugmyndir. Tillögurnar okkar grundvallast á reynslu afa míns sem varnarlauss þolanda ríkisofbeldis og þeirri sannfæringu að hér á landi séu mun fleiri einstaklingar sem hafa verið barnir með sama ranglætisvendi og hann – ef til vill ekki jafn harkalega, en þeim vendi þarf að vísu ekki að beita af fyllstu hörku til að af hljótist varanlegt sár. Og auðvitað brýtur það manneskju niður að fá aldrei minnstu viðurkenningu fyrir þjáninguna, hvað þá afsökunarbeiðni. Það verður að rýmka heimildir til endurupptöku mála þar sem játningar voru gefnar í trássi við hlutlæg sönnunargögn eða þegar algjör skortur var á slíkum gögnum. Það þarf líka að auðvelda rannsóknarvinnu á réttarkerfinu fyrir og eftir tímabilið sem um ræðir, 8. áratug síðustu aldar, en öflun upplýsinga gengur ekki sem skyldi sökum manneklu og fjárskorts hjá Þjóðskjalasafni, sem á sínum tíma tók m.a. við óreiðukenndum bunkum frá sakadómi Reykjavíkur, þeirrar stofnunnar sem mest þarf á vandlegri sagnfræðirannsókn að halda. Þá starfar safnið við alltof þröngan lagaramma um afgreiðslu gagna úr sínum hirslum sem gagnast engum meira en sjálfum stofnunum réttarvörslukerfisins. Eins hefur alls ekki næg greining farið fram á vettvangi fræðanna um mótun og framfylgni þeirrar eftirlits- og refsistefnu sem íslenska ríkið rak í málefnum „erfiðra“ barna og unglinga á eftirstríðsárunum, en úr þessu mætti bæta, lögðum við til, með útdeilingu rannsóknarstyrkja sem miða að því að kortleggja þá sögu. Okkur fjölskyldunni finnst eðlilegt að líta til framtíðar við uppgjör fortíðar. Við höfum lagt til að grunnskólanemar á unglingastigi verði kynntir fyrir réttindum sem þau hafa gagnvart ríkisvaldinu og hverskyns saksóknum sem þau kunna að þurfa að verjast á lífsleiðinni. Framhaldskólanemar ættu að fá að öðlast grunnþekkingu á stofnunum réttarvörslukerfisins, sem beinast lægi við að fræðast um einmitt í gegnum sögu Guðmundar- og Geirfinnsmála. Ríkið mætti svo bjóða núverandi starfsmönnum kerfisins upp á reglubundin námskeið um helstu ástæður fyrir og afleiðingum – bæði samfélagslegum og persónulegum – sem hljótast af ranglátum málsmeðferðum og röngum dómum. Tvö markmið, nátengd og samofin, liggja hér að baki: í fyrsta lagi að afhjúpa og leiðrétta brot gegn ungu fólki í fortíðinni og síðan koma nýjum kynslóðum Íslendinga í sterkari stöðu til að skilja sinn rétt og sína sögu. Slík markmið ætti ekki að draga í sundur ef hámarka á árangurinn. Þessar tillögur teygðust víðar en hægt er að fara yfir hér, en ætla ég að nefna eitt atriði í viðbót sem vel hefði komið til greina af okkar hálfu: að tiltekinn dagur yrði eyrnamerktur til minningar um þolendur ofríkis hins opinbera, þar sem ríkisstarfsmenn yrðu hvattir til þess að horfa, hlusta, og veita verðskuldaða athygli því sem þau vildu kannski síst eyða tíma sínum í. Slíku frumkvæði hefði mátt pakka inn sem sársaukafullri en þarfri sjálfskoðun í boði þeirra hugrökku pólitíkusa sem sitja í núverandi ríkisstjórn. Hugsa ég að dagurinn í dag, þegar gamla dómnum var loksins hnekkt, hefði vel komið til greina hvað þetta varðar: sjáið, hefði verið hægt að segja, leitin að réttlæti endaði í sátt.Falsuppgjör Það sem við höfum hins vegar horft upp á eru aðgerðir huglausra pólitíkusa, með Katrínu Jakobsdóttur í fararbroddi, til þess að losna við þetta mál sem fyrst og á sem fyrirferðaminnstan máta, sama hvaða brögðum þyrfti til þess að beita. Sem aldrei fyrr keppist yfirstjórn landsins við að breiða þagnarhulu yfir ofbeldið og glæpina sem ríkið ber ábyrgð á. En tilraun rangnefndrar sáttanefndar ríkisstjórnarinnar um skjóta heildarlokun mislukkaðist ekki síst, langar mig að fullyrða, vegna samheldni og samhugar í hópi okkar fyrrum dómþolanna og fjölskyldna þeirra. Við stóðum í lappirnar; sáttanefndin var lögð niður. Nú hafa andstæðingar réttlætisins loksins verið afhjúpaðir sem slíkir. Ekkert er lengur að marka yfirhylmingu og afneitun forsætisráðherra í fjölmiðlum á því sem raunverulega hefur verið í gangi síðastliðið ár. Hvað varðar hið stærra kerfislæga samhengi þessarar margslungnu sögu getum við því sagst vera reynslunni ríkari. Við höfum fengið betri skilning á djúpstæðri tilhneigingu stjórnmála-, embættis-, fjölmiðla-, lögmanna og annars áhrifafólks í samfélaginu að vilja smætta, þagga og líta undan þegar valdamiklir einstaklingar og opinberar stofnanir eru í stöðu gerandans. Engu máli virðist skipta hvort fólk komi úr röðum réttarvörslukerfisins, úr ráðuneytunum eða stjórnmálaflokkunum. Það hentar augljóslega engum að sýsla með ríkisofbeldi í okkar litla og lagskipta samfélagi.Dagurinn sem hefði getað orðið Það ætti ekki að vera neitt vafaatriði að þungi og þýðing þessarar sögu gera hana að kandídat einhvers sem minnast mætti með sérstökum, eyrnamerktum degi. En þessi tiltekni dagur, 27. september, verður úr þessu aldrei meira en punktur í okkar dagatali um uppgjörið sem hefði getað orðið. Kerfisþjónkun ríkisstjórnarinnar – ef ekki einfaldlega skortur ráðherra á samúð með þolendum ríkisofbeldis – hefur gert það að verkum að við erum mun lengra frá því að geta talað um réttlæti fyrir þolendur en við vorum fyrir nákvæmlega ári síðan. Frá mínum bæjardyrum séð hefur Katrín Jakobsdóttir þó enn færi á að opna eyrun og lofa því að þær tillögur sem ég nefni hér að ofan muni rata í réttan farveg. Þá væri gott að vita um afstöðu hennar til framkominnar þingsályktunartillögu um stofnun rannsóknarnefndar. Vonandi heyrum við frá forsætisráðherra sem fyrst um þessi efni.
Skoðun Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar
Skoðun Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir skrifar
Skoðun Guðrún biskup – til heilla fyrir okkur öll! Arndís Steinþórsdóttir,Glóey Helgudótir Finnsdóttir skrifar