Hrun samfélags 21. október 2010 06:00 Samfélag okkar er í mikilli mótun. Ný samfélagsgerð er ekki í augsýn. Löngu fyrir hrun mátti greina anga verðandi stakkaskipta. Flest bendir til að við lifum hrunadans samfélags jöfnuðar og samheldni, sem eldri kynslóð Íslendinga þekkti. Hugarfar það sem leiddi til hrunsins náði tökum á þjóðinni án mikillar viðspyrnu. Einkenni þess hugarfars er ekki eingöngu græðgi og þjóðremba, heldur er siðferðisleg hnignun áberandi meðal þjóðfélagshópa. Þessi hnignun hefur birst okkur í ýmsum myndum. Óþokkaskap í slagsmálum, hömluleysi í kynferðismálum og ofbeldi á götum og í heimahúsum, glæpsamlegar viðskiptafléttur bankamanna, fláráðir viðskiptajöfrar að koma ránsfé í skjól; og svo allir litlu svikahrapparnir sem vinna svart eða svíkja undan skatti. Allt eru þetta birtingarmyndir siðleysis. Skyldi þessi hegðun vera afrakstur uppeldis eða afleiðing lélegrar tónlistar eða glæpamyndaáhorfs? Íslenskt samfélag hefur tekið á sig tvær ásjónur: aðra félagslega, hina andfélagslega. Hópar hafa sagt skilið við borgaralegt samfélag. Þetta kann líka að vera afleiðing þess að bilið milli ríkra og fátækra breikkar og menningarlæsi fer hrakandi. Hávaðasöm mótmæli og illindi á götum úti eru daglegt brauð. Kannski þarna sé á ferð ótti við að verða undir í þeim félagslegu átökum sem munu fylgja í eftirleik hrunsins?Frjálshyggja eða lýðræðiÞjóðfélagsbreytingar eiga oftast rætur sínar að rekja til ríkjandi efnahagskerfis. Við búum við markaðskerfi. Það byggir á eigingirni og þarfnast einstaklingsfrelsis. Hugmynd frelsisins og hugmynd lýðræðisins stangast á. Frelsið er megininntak frjálshyggjunnar, meðan hugmynd lýðræðisins byggir á jöfnuði. Því frjálsara sem eitt samfélag er, þeim mun meiri hætta er búin almennu sammæli í þjóðfélaginu, en á því hvílir lýðræðislegt og siðað samfélag. Stundum er talað um límið í samfélaginu, sem gerir okkur kleift að sammælast um mikilvæg mál. Við sem fædd erum um miðja sl. öld vorum alin upp við sterkar félagslegar hreyfingar, s.s. stríðandi verkalýðshreyfingu og samvinnuhreyfingu. Hvert okkar var hluti af heild. Samfélagsleg áhrif trúarinnar voru einnig mikil. Þrátt fyrir margvísleg félagsleg átök skapaði þetta mikla samhyggju í íslenskt þjóðfélag, án þess að úr yrði frelsissvipting. Félagshreyfingar voru andsvar fólks við fátækt og misskiptingu.Þetta var líka mótleikur við einstaklingshyggju. Nú er lítið eftir af þeim félagsmálahreyfingum sem settu svip sinn á öldina. Samvinnuhreyfingin er liðin undir lok og veitir ekkert andóf á markaði. Verkalýðshreyfingin endurómar boðskap markaðarins. Þar er engin barátta, ekkert andóf, bara verðkannanir og hagreikningar. Um samfélagslegan sáttmála Þjóðkirkjunnar ræði ég ekki, læt mér nægja að vitna í síðustu útvarpsmessu, þar sem beðið var um álver í Jesú nafni!Samfélagslegt markaðskerfiÞegar Þjóðverjar endurreistu hagkerfi sitt eftir seinna stríðið þekktu þeir mótsetningu frelsis og lýðræðis. Þeir reyndu að sætta frelsið og lýðræðið með gildum velsæmis og umhyggju. Úr þessu varð það sem þeir nefndu samfélaglegt markaðskerfi eða „Soziale Marktwirtschaft". Merkilegasta hugmynd að baki því var að markaðsbúskapur hvíldi á forsendum, sem hann sjálfur væri ófær um að skapa. Sá sem starfar í anda hámörkunar hagnaðar og rekstrarlegrar hagræðingar er hagsýnn og klókur, en sú hegðun leiðir ekki af sér betra siðferði.Þvert á móti nýtir hann sér siðferði sem er til staðar í samfélaginu. Hann nýtir sér leikreglur heiðarleika og trúnaðar og þess siðgæðis sem samfélagslegar dyggðir hafa skapað. Þessar forsendur eru ekki skapaðar af markaðnum, heldur eru þær til staðar svo markaðurinn geti þrifist. Markaðurinn er siðaspillir. Hann étur upp siðferðisforða þjóðfélagsins. Markaðurinn þarf á gráðugum, sjálfselskum einstaklingum að halda, ásamt agalausum og óseðjandi neytendum. Heilbrigt samfélag þarfnast hins vegar lítillátra samborgara sem eru hjálpfúsir og ánægðir með sitt.„Samfélagslegur markaðsbúskapur" takmarkaði völd fyrirtækjanna með öflugu samkeppniseftirliti og stjórnarsetu fulltrúa starfsmanna, svo og fullri skattlagningu útgreidds arðs. Stöðugleiki og samábyrgð í þýsku efnahagslífi eru arfleifð þessa og undirrót að velgengni Þjóðverja.Tilraunaríki frjálshyggjunnarVið Íslendingar tókum andstæðan pól í hæðina. Ísland var gert að tilraunastofu fyrir hreinræktaðan kapítalisma. Öllum höftum eða hindrunum á markaði var rutt úr vegi og dregið var úr eftirliti með starfsemi markaðarins. Bankar sáu um upplýsingar um stöðu þjóðarbúsins. Þessi makalausa tilraun leiddi til dýpsta hruns sem eitt samfélag hefur orðið fyrir um langt skeið. Arfleifð þessarar róttæku frjálshyggju er samanburðarhæf við gjaldþrot hagkerfis kommúnista. Afleiðingar hrunsins eiga eftir að vara í áratugi. Þeir sem innleiddu þetta kerfi bera mikla ábyrgð. Og hnattvæðing hagkerfisins heldur áfram.Veraldarvefurinn hefur gert alþjóðleg viðskipti afstrakt og ópersónuleg. Ábyrgðin er ógagnsæ. Fjármálaviðskiptin eru tímalaus. Hagkerfi heimsins vex og gerir út á áframhaldandi hagvöxt. Við eyðum sífellt meira af samfélagslegum auði. Við notum meira af auðlindum, spillum umhverfinu og gerum manneskjuna siðblindari - og þrátt fyrir þetta erum við ekkert ánægðari. Hvað nú? Óbreytt leiðarljós eða reynt að læra af reynslunni? Kannski þjóðin sé of lítil til að geta það? Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðanir Skoðun Mest lesið Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Sköpum störf við hæfi! Unnur Hrefna Jóhannsóttir skrifar Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán skrifar Skoðun Tikkað í skipulagsboxin Samúel Torfi Pétursson skrifar Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjúklingur settur í fangaklefa Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Opið bréf til fjármálaráðherra, Daða Más Kristóferssonar Íris Róbertsdóttir skrifar Skoðun Ég kalla hann Isildur; mentorinn minn er gervigreind Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Hvað er „furry“ annars? Jóhanna Jódís Antonsdóttir skrifar Skoðun Jafnaðarmennskan og verkalýðsbaráttan Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Hljóð og mynd íslenskra varna Arnór Sigurjónsson skrifar Skoðun Kveðjur úr Grafarvogi til þeirra sem kasta steinum úr glerhúsi Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Leiðsöguhundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Fimmtíu ár frá lokum Víetnamstríðsins Finnur Th. Eiríksson skrifar Sjá meira
Samfélag okkar er í mikilli mótun. Ný samfélagsgerð er ekki í augsýn. Löngu fyrir hrun mátti greina anga verðandi stakkaskipta. Flest bendir til að við lifum hrunadans samfélags jöfnuðar og samheldni, sem eldri kynslóð Íslendinga þekkti. Hugarfar það sem leiddi til hrunsins náði tökum á þjóðinni án mikillar viðspyrnu. Einkenni þess hugarfars er ekki eingöngu græðgi og þjóðremba, heldur er siðferðisleg hnignun áberandi meðal þjóðfélagshópa. Þessi hnignun hefur birst okkur í ýmsum myndum. Óþokkaskap í slagsmálum, hömluleysi í kynferðismálum og ofbeldi á götum og í heimahúsum, glæpsamlegar viðskiptafléttur bankamanna, fláráðir viðskiptajöfrar að koma ránsfé í skjól; og svo allir litlu svikahrapparnir sem vinna svart eða svíkja undan skatti. Allt eru þetta birtingarmyndir siðleysis. Skyldi þessi hegðun vera afrakstur uppeldis eða afleiðing lélegrar tónlistar eða glæpamyndaáhorfs? Íslenskt samfélag hefur tekið á sig tvær ásjónur: aðra félagslega, hina andfélagslega. Hópar hafa sagt skilið við borgaralegt samfélag. Þetta kann líka að vera afleiðing þess að bilið milli ríkra og fátækra breikkar og menningarlæsi fer hrakandi. Hávaðasöm mótmæli og illindi á götum úti eru daglegt brauð. Kannski þarna sé á ferð ótti við að verða undir í þeim félagslegu átökum sem munu fylgja í eftirleik hrunsins?Frjálshyggja eða lýðræðiÞjóðfélagsbreytingar eiga oftast rætur sínar að rekja til ríkjandi efnahagskerfis. Við búum við markaðskerfi. Það byggir á eigingirni og þarfnast einstaklingsfrelsis. Hugmynd frelsisins og hugmynd lýðræðisins stangast á. Frelsið er megininntak frjálshyggjunnar, meðan hugmynd lýðræðisins byggir á jöfnuði. Því frjálsara sem eitt samfélag er, þeim mun meiri hætta er búin almennu sammæli í þjóðfélaginu, en á því hvílir lýðræðislegt og siðað samfélag. Stundum er talað um límið í samfélaginu, sem gerir okkur kleift að sammælast um mikilvæg mál. Við sem fædd erum um miðja sl. öld vorum alin upp við sterkar félagslegar hreyfingar, s.s. stríðandi verkalýðshreyfingu og samvinnuhreyfingu. Hvert okkar var hluti af heild. Samfélagsleg áhrif trúarinnar voru einnig mikil. Þrátt fyrir margvísleg félagsleg átök skapaði þetta mikla samhyggju í íslenskt þjóðfélag, án þess að úr yrði frelsissvipting. Félagshreyfingar voru andsvar fólks við fátækt og misskiptingu.Þetta var líka mótleikur við einstaklingshyggju. Nú er lítið eftir af þeim félagsmálahreyfingum sem settu svip sinn á öldina. Samvinnuhreyfingin er liðin undir lok og veitir ekkert andóf á markaði. Verkalýðshreyfingin endurómar boðskap markaðarins. Þar er engin barátta, ekkert andóf, bara verðkannanir og hagreikningar. Um samfélagslegan sáttmála Þjóðkirkjunnar ræði ég ekki, læt mér nægja að vitna í síðustu útvarpsmessu, þar sem beðið var um álver í Jesú nafni!Samfélagslegt markaðskerfiÞegar Þjóðverjar endurreistu hagkerfi sitt eftir seinna stríðið þekktu þeir mótsetningu frelsis og lýðræðis. Þeir reyndu að sætta frelsið og lýðræðið með gildum velsæmis og umhyggju. Úr þessu varð það sem þeir nefndu samfélaglegt markaðskerfi eða „Soziale Marktwirtschaft". Merkilegasta hugmynd að baki því var að markaðsbúskapur hvíldi á forsendum, sem hann sjálfur væri ófær um að skapa. Sá sem starfar í anda hámörkunar hagnaðar og rekstrarlegrar hagræðingar er hagsýnn og klókur, en sú hegðun leiðir ekki af sér betra siðferði.Þvert á móti nýtir hann sér siðferði sem er til staðar í samfélaginu. Hann nýtir sér leikreglur heiðarleika og trúnaðar og þess siðgæðis sem samfélagslegar dyggðir hafa skapað. Þessar forsendur eru ekki skapaðar af markaðnum, heldur eru þær til staðar svo markaðurinn geti þrifist. Markaðurinn er siðaspillir. Hann étur upp siðferðisforða þjóðfélagsins. Markaðurinn þarf á gráðugum, sjálfselskum einstaklingum að halda, ásamt agalausum og óseðjandi neytendum. Heilbrigt samfélag þarfnast hins vegar lítillátra samborgara sem eru hjálpfúsir og ánægðir með sitt.„Samfélagslegur markaðsbúskapur" takmarkaði völd fyrirtækjanna með öflugu samkeppniseftirliti og stjórnarsetu fulltrúa starfsmanna, svo og fullri skattlagningu útgreidds arðs. Stöðugleiki og samábyrgð í þýsku efnahagslífi eru arfleifð þessa og undirrót að velgengni Þjóðverja.Tilraunaríki frjálshyggjunnarVið Íslendingar tókum andstæðan pól í hæðina. Ísland var gert að tilraunastofu fyrir hreinræktaðan kapítalisma. Öllum höftum eða hindrunum á markaði var rutt úr vegi og dregið var úr eftirliti með starfsemi markaðarins. Bankar sáu um upplýsingar um stöðu þjóðarbúsins. Þessi makalausa tilraun leiddi til dýpsta hruns sem eitt samfélag hefur orðið fyrir um langt skeið. Arfleifð þessarar róttæku frjálshyggju er samanburðarhæf við gjaldþrot hagkerfis kommúnista. Afleiðingar hrunsins eiga eftir að vara í áratugi. Þeir sem innleiddu þetta kerfi bera mikla ábyrgð. Og hnattvæðing hagkerfisins heldur áfram.Veraldarvefurinn hefur gert alþjóðleg viðskipti afstrakt og ópersónuleg. Ábyrgðin er ógagnsæ. Fjármálaviðskiptin eru tímalaus. Hagkerfi heimsins vex og gerir út á áframhaldandi hagvöxt. Við eyðum sífellt meira af samfélagslegum auði. Við notum meira af auðlindum, spillum umhverfinu og gerum manneskjuna siðblindari - og þrátt fyrir þetta erum við ekkert ánægðari. Hvað nú? Óbreytt leiðarljós eða reynt að læra af reynslunni? Kannski þjóðin sé of lítil til að geta það?
Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar