Óásættanleg málsmeðferð Linda Íris Emilsdóttir og Katrín Oddsdóttir skrifa 4. júní 2025 08:45 Rétturinn til að mótmæla er verndaður af stjórnarskránni, þar sem mælt er fyrir um rétt manna til að safnast saman vopnlausir. Stjórnarskráin verndar einnig skoðana- og tjáningarfrelsi allra þeirra sem á Íslandi eru, enda er slíkt frelsi grundvallarstoð lýðræðisríkja. Þennan rétt nýttu tvær ungar konur sér dagana 4.-5. september 2023, er þær mótmæltu hvalveiðum með friðsamlegum hætti með því að klifra upp í möstur hvalveiðibáta Hvals hf. og dvelja þar í um sólarhring. Áður en fjölmiðlar komu á staðinn hafði lögregla fjarlægt bakpoka annarrar konunnar og þar með allar hennar vistir og lyf. Að sögn konunnar var talsverðu harðræði beitt af hálfu lögreglu við þá aðgerð. Er konurnar komu niður úr möstrunum voru þær handteknar og færðar á lögreglustöð þar sem af þeim voru teknar skýrslur, en að því loknu voru þær frjálsar ferða sinna – eða svo segir lögregla. Það sem tók við var hins vegar tæplega tveggja ára rannsókn lögreglu, þar sem mótmælendurnir höfðu réttarstöðu sakborninga í rannsókninni, þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir verjanda þeirra til þess að fá rannsókn málsins flýtt eða hana fellda niður. Nú nýlega var hins vegar komist að þeirri niðurstöðu að konurnar verða ákærðar og dregnar fyrir dóm vegna atvikanna sem áttu sér stað fyrir hartnær tveimur árum. Þær eru ákærðar fyrir að brjótast „niður í skip” sem þær gerðu augljóslega ekki. Einnig eru konurnar ákærðar fyrir að brjóta gegn lögum um siglingaröryggi, en þó liggur fyrir að umrædd skip áttu aldrei að sigla úr höfn, á meðan á mótmælunum stóð. Að lokum eru þær ákærðar fyrir að hlýða ekki fyrirmælum lögreglu og brjóta þar með gegn 19. grein lögreglulaga. Umrædd grein er mjög gjarnan hluti af málum sem ratað hafa til dómstóla í tengslum við mótmæli. Greinin hljóðar svona: „19. gr. Skylda til að hlýða fyrirmælum lögreglu. Almenningi er skylt að hlýða fyrirmælum sem lögreglan gefur, svo sem vegna umferðarstjórnar eða til þess að halda uppi lögum og reglu á almannafæri." Að mati okkar er lagagreinin gölluð að því leiti að inn í fyrsta málslið vantar þá grundvallarforsendu að fyrirmæli lögreglu þurfi að vera „lögmæt“ til þess að borgurum beri fortakslaus skylda til að hlýða. Síðbúið réttlæti er óréttlæti. Á ensku er spakmæli sem segir „justice delayed is justice denied“. Það hefur talsvert sannleiksgildi og sú var raunin í tilfelli ungu kvennanna sem sættu lögreglurannsókn í um 20 mánuði áður en loks var afráðið að ákæra þær fyrir að klifra upp í möstrin. Það að hafa réttarstöðu sakbornings í slíkri rannsókn er mjög þungbært og felur í sér skerðingu á ferðafrelsi einstaklinga. Óljóst er hvað var raunverulega verið að rannsaka í allan þennan tíma og hvaða hagsmunir voru þar undir, enda liggur fyrir að eigandi hvalveiðibátanna hefur lýst því yfir að mótmælin ollu engu tjóni. Þá er sérstaklega vísað til þess að á meðan mótmælum stóð var á helstu fréttamiðlum landsins bein útsending frá atburðum og því ætti að liggja nokkuð ljóst fyrir hvað þar fór fram – fyrir utan þá athafnir lögreglunnar sjálfrar er lögregluþjónar fóru upp í möstrin og höfðu afskipti af mótmælendum á meðan á mótmælunum stóð, en upptökur af þeim atvikum úr búkmyndavélum lögregluþjóna virðast að hluta til hafa glatast í fórum lögreglu. Þannig verður sakborningum ógerningur að sanna meint harðræði lögreglunnar en lögreglan byggir hins vegar á því að eiga gögn sem sýna meint lögbrot sakborninga og nota þau til að sanna ákæruatriði. Á morgun, 5. júní, tæpum tveimur árum eftir mótmælin, verður þingfest ákæra gegn konunum tveimur í Héraðsdómi Reykjavíkur. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem hvalveiðum Íslendinga er mótmælt með þessum hætti, en þó í fyrsta skipti sem ákæruvaldið gengur svo langt að ákæra fyrir það. Rétt er að geta þess að áður hefur nafntogaður Íslendingur framkvæmt nákvæmlega sömu aðgerð í því sama sjónarmiði og umræddar konur gerðu, þ.e. að vekja athygli á dýravelferðarsjónarmiðum sem eru fótum troðin við umræddar veiðar. Þessum manni var ekki gerð nokkurs konar refsing þrátt fyrir að lög hafi lítið breyst frá því umrætt atvik átti sér stað. Hvers vegna þessum konum var fyrst gert að búa við óvissu svo lengi um hverjar lyktir máls yrðu og svo með því að gefa út ákæru gegn þeim, þegar fordæmi eru ekki um slíkt er að öllu leyti óásættanlegt. Jafnræðisregla stjórnarskrár kveður á um að óheimilt sé að mismuna fólki og því vakna áleitnar spurningar þegar ákært er fyrir háttsemi sem áður ollu ekki slíkum aðgerðum af hálfu ríkisvaldsins. Það að klifra upp í möstrin tvö umræddan morgun er aðgerð sem flokkast undir borgaralega óhlýðni. Slíkar gjörðir hafa í gegnum tíðina verið mikilvægar í baráttu fyrir mannréttindum og náttúruvernd, en í þeim felst að um friðsamlega aðgerðir er að ræða þar sem umræddir borgarar taka þó ábyrgð á því að afleiðingar, á borð við ákærumeðferð, kunni að vera af gjörðum þeirra. Sú staða að mál sem er kyrfilega upplýst hvað málsatvik varði sitji á borði lögreglu í næstum tvö ár getur talist refsing í sjálfu sér. Það er tilfellið sem um ræðir hér enda hafa sakborningar orðið fyrir margvíslegum áhrifum af því að hafa yfir höfði sér umrædda ákærumeðferð í allan þennan tíma. Ekki hafa borist svör er skýra með fullnægjandi hætti hvers vegna málsmeðferð dróst svo mjög. Um leið og við förum að refsa fyrir tjáningu erum við komin út á hála braut kælingaráhrifa en án tjáningarfrelsis er lýðræði mikil hætta búin. Sem lögmenn gerum við alvarlega athugasemd við framgöngu lögreglu og ákæruvalds í máli þessu þar sem við teljum að hinar mikilvægu grundvallarreglur um meðalhóf, málhraða og jafnræði hafi lotið í lægra haldi fyrir refsistefnu sem vegur stjórnarskrárvörðu tjáningarfrelsi, og þar með að grunnstoð réttarríkisins. Íslenska réttarríkið getur betur en þetta. Höfundar eru lögmenn. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hvalveiðar Mest lesið Ertu nú alveg viss um að hafa læst hurðinni? Sanna Magdalena Mörtudóttir Skoðun Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson Skoðun Ómeðvituð vörn í orðræðu – þegar vald ver sjálft sig Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald Skoðun Verðmætatap auðlindagjaldanna – Hverra og hvernig? Haukur V. Alfreðsson Skoðun Málþóf á kostnað ungs fólks Lísa Margrét Gunnarsdóttir Skoðun Úrsúla og öryggismálin - Stöndum gegn vígvæðingu Guttormur Þorsteinsson Skoðun Verið öll hjartanlega velkomin á Unglingalandsmót á Egilsstöðum Jónína Brynjólfsdóttir Skoðun Sanngirni að brenna 230 milljarða króna? Björn Leví Gunnarsson Skoðun Í nafni „sanngirni“ brenndi ríkisstjórn 230 milljörðum – lífeyrir landsmanna fór á bálið Elliði Vignisson Skoðun Skoðun Skoðun 48 daga blekking: Loforð sem leiðir til lögbrota? Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald skrifar Skoðun Málþóf á kostnað ungs fólks Lísa Margrét Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson skrifar Skoðun Ómeðvituð vörn í orðræðu – þegar vald ver sjálft sig Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Við krefjumst sanngirni og aðgerð strax Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Verið öll hjartanlega velkomin á Unglingalandsmót á Egilsstöðum Jónína Brynjólfsdóttir skrifar Skoðun Úrsúla og öryggismálin - Stöndum gegn vígvæðingu Guttormur Þorsteinsson skrifar Skoðun Verðmætatap auðlindagjaldanna – Hverra og hvernig? Haukur V. Alfreðsson skrifar Skoðun Ertu nú alveg viss um að hafa læst hurðinni? Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Sanngirni að brenna 230 milljarða króna? Björn Leví Gunnarsson skrifar Skoðun Strandveiðar eru ekki sóun Örn Pálsson skrifar Skoðun „Ísland mun taka þátt í þvingunaraðgerðum gegn Ísrael náist samstaða fleiri ríkja“ Einar Ólafsson skrifar Skoðun SFS skuldar Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Hvar er hjálpin sem okkur var lofað? Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Áform um fleiri strandveiðidaga: Áhættusöm ákvörðun Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Í nafni „sanngirni“ brenndi ríkisstjórn 230 milljörðum – lífeyrir landsmanna fór á bálið Elliði Vignisson skrifar Skoðun Flugnám - Fjórði hluti: Hlutverk Reykjavíkurflugvallar í flugnámi Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Slítum stjórnmálasambandi við Ísrael! Ólafur Ingólfsson skrifar Skoðun Aukið við sóun með einhverjum ráðum Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Kæru valkyrjur, hatrið sigraði líklega í þetta skiptið Arnar Laxdal skrifar Skoðun Vönduð vinnubrögð - alltaf! Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórnin stóð af sér áhlaup sérhagsmuna Ásthildur Lóa Þórsdóttir skrifar Skoðun Stjórnmál sem virka og lýðræði sem kemst ekki fyrir í umslagi Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Þversögn Íslands í Palestínumálinu: Um fullveldi, samsekt og réttarríkið Gína Júlía Waltersdóttir skrifar Skoðun Tvöföld bið eftir geislameðferð er of löng Katrín Sigurðardóttir skrifar Skoðun Fröken þjóðarmorð: Þér er ekki boðið! Linda Ósk Árnadóttir,Yousef Ingi Tamimi skrifar Skoðun Linsa Lífsins Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun „Að skrifa söguna“ Var of mikið undir hjá kvennalandsliðinu? Viðar Halldórsson skrifar Skoðun Gervigreind í skólum: Tækifæri til byltingar eða hætta á nýjum ójöfnuði? Sigvaldi Einarsson skrifar Sjá meira
Rétturinn til að mótmæla er verndaður af stjórnarskránni, þar sem mælt er fyrir um rétt manna til að safnast saman vopnlausir. Stjórnarskráin verndar einnig skoðana- og tjáningarfrelsi allra þeirra sem á Íslandi eru, enda er slíkt frelsi grundvallarstoð lýðræðisríkja. Þennan rétt nýttu tvær ungar konur sér dagana 4.-5. september 2023, er þær mótmæltu hvalveiðum með friðsamlegum hætti með því að klifra upp í möstur hvalveiðibáta Hvals hf. og dvelja þar í um sólarhring. Áður en fjölmiðlar komu á staðinn hafði lögregla fjarlægt bakpoka annarrar konunnar og þar með allar hennar vistir og lyf. Að sögn konunnar var talsverðu harðræði beitt af hálfu lögreglu við þá aðgerð. Er konurnar komu niður úr möstrunum voru þær handteknar og færðar á lögreglustöð þar sem af þeim voru teknar skýrslur, en að því loknu voru þær frjálsar ferða sinna – eða svo segir lögregla. Það sem tók við var hins vegar tæplega tveggja ára rannsókn lögreglu, þar sem mótmælendurnir höfðu réttarstöðu sakborninga í rannsókninni, þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir verjanda þeirra til þess að fá rannsókn málsins flýtt eða hana fellda niður. Nú nýlega var hins vegar komist að þeirri niðurstöðu að konurnar verða ákærðar og dregnar fyrir dóm vegna atvikanna sem áttu sér stað fyrir hartnær tveimur árum. Þær eru ákærðar fyrir að brjótast „niður í skip” sem þær gerðu augljóslega ekki. Einnig eru konurnar ákærðar fyrir að brjóta gegn lögum um siglingaröryggi, en þó liggur fyrir að umrædd skip áttu aldrei að sigla úr höfn, á meðan á mótmælunum stóð. Að lokum eru þær ákærðar fyrir að hlýða ekki fyrirmælum lögreglu og brjóta þar með gegn 19. grein lögreglulaga. Umrædd grein er mjög gjarnan hluti af málum sem ratað hafa til dómstóla í tengslum við mótmæli. Greinin hljóðar svona: „19. gr. Skylda til að hlýða fyrirmælum lögreglu. Almenningi er skylt að hlýða fyrirmælum sem lögreglan gefur, svo sem vegna umferðarstjórnar eða til þess að halda uppi lögum og reglu á almannafæri." Að mati okkar er lagagreinin gölluð að því leiti að inn í fyrsta málslið vantar þá grundvallarforsendu að fyrirmæli lögreglu þurfi að vera „lögmæt“ til þess að borgurum beri fortakslaus skylda til að hlýða. Síðbúið réttlæti er óréttlæti. Á ensku er spakmæli sem segir „justice delayed is justice denied“. Það hefur talsvert sannleiksgildi og sú var raunin í tilfelli ungu kvennanna sem sættu lögreglurannsókn í um 20 mánuði áður en loks var afráðið að ákæra þær fyrir að klifra upp í möstrin. Það að hafa réttarstöðu sakbornings í slíkri rannsókn er mjög þungbært og felur í sér skerðingu á ferðafrelsi einstaklinga. Óljóst er hvað var raunverulega verið að rannsaka í allan þennan tíma og hvaða hagsmunir voru þar undir, enda liggur fyrir að eigandi hvalveiðibátanna hefur lýst því yfir að mótmælin ollu engu tjóni. Þá er sérstaklega vísað til þess að á meðan mótmælum stóð var á helstu fréttamiðlum landsins bein útsending frá atburðum og því ætti að liggja nokkuð ljóst fyrir hvað þar fór fram – fyrir utan þá athafnir lögreglunnar sjálfrar er lögregluþjónar fóru upp í möstrin og höfðu afskipti af mótmælendum á meðan á mótmælunum stóð, en upptökur af þeim atvikum úr búkmyndavélum lögregluþjóna virðast að hluta til hafa glatast í fórum lögreglu. Þannig verður sakborningum ógerningur að sanna meint harðræði lögreglunnar en lögreglan byggir hins vegar á því að eiga gögn sem sýna meint lögbrot sakborninga og nota þau til að sanna ákæruatriði. Á morgun, 5. júní, tæpum tveimur árum eftir mótmælin, verður þingfest ákæra gegn konunum tveimur í Héraðsdómi Reykjavíkur. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem hvalveiðum Íslendinga er mótmælt með þessum hætti, en þó í fyrsta skipti sem ákæruvaldið gengur svo langt að ákæra fyrir það. Rétt er að geta þess að áður hefur nafntogaður Íslendingur framkvæmt nákvæmlega sömu aðgerð í því sama sjónarmiði og umræddar konur gerðu, þ.e. að vekja athygli á dýravelferðarsjónarmiðum sem eru fótum troðin við umræddar veiðar. Þessum manni var ekki gerð nokkurs konar refsing þrátt fyrir að lög hafi lítið breyst frá því umrætt atvik átti sér stað. Hvers vegna þessum konum var fyrst gert að búa við óvissu svo lengi um hverjar lyktir máls yrðu og svo með því að gefa út ákæru gegn þeim, þegar fordæmi eru ekki um slíkt er að öllu leyti óásættanlegt. Jafnræðisregla stjórnarskrár kveður á um að óheimilt sé að mismuna fólki og því vakna áleitnar spurningar þegar ákært er fyrir háttsemi sem áður ollu ekki slíkum aðgerðum af hálfu ríkisvaldsins. Það að klifra upp í möstrin tvö umræddan morgun er aðgerð sem flokkast undir borgaralega óhlýðni. Slíkar gjörðir hafa í gegnum tíðina verið mikilvægar í baráttu fyrir mannréttindum og náttúruvernd, en í þeim felst að um friðsamlega aðgerðir er að ræða þar sem umræddir borgarar taka þó ábyrgð á því að afleiðingar, á borð við ákærumeðferð, kunni að vera af gjörðum þeirra. Sú staða að mál sem er kyrfilega upplýst hvað málsatvik varði sitji á borði lögreglu í næstum tvö ár getur talist refsing í sjálfu sér. Það er tilfellið sem um ræðir hér enda hafa sakborningar orðið fyrir margvíslegum áhrifum af því að hafa yfir höfði sér umrædda ákærumeðferð í allan þennan tíma. Ekki hafa borist svör er skýra með fullnægjandi hætti hvers vegna málsmeðferð dróst svo mjög. Um leið og við förum að refsa fyrir tjáningu erum við komin út á hála braut kælingaráhrifa en án tjáningarfrelsis er lýðræði mikil hætta búin. Sem lögmenn gerum við alvarlega athugasemd við framgöngu lögreglu og ákæruvalds í máli þessu þar sem við teljum að hinar mikilvægu grundvallarreglur um meðalhóf, málhraða og jafnræði hafi lotið í lægra haldi fyrir refsistefnu sem vegur stjórnarskrárvörðu tjáningarfrelsi, og þar með að grunnstoð réttarríkisins. Íslenska réttarríkið getur betur en þetta. Höfundar eru lögmenn.
Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson Skoðun
Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald Skoðun
Í nafni „sanngirni“ brenndi ríkisstjórn 230 milljörðum – lífeyrir landsmanna fór á bálið Elliði Vignisson Skoðun
Skoðun Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald skrifar
Skoðun Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson skrifar
Skoðun Verið öll hjartanlega velkomin á Unglingalandsmót á Egilsstöðum Jónína Brynjólfsdóttir skrifar
Skoðun „Ísland mun taka þátt í þvingunaraðgerðum gegn Ísrael náist samstaða fleiri ríkja“ Einar Ólafsson skrifar
Skoðun Í nafni „sanngirni“ brenndi ríkisstjórn 230 milljörðum – lífeyrir landsmanna fór á bálið Elliði Vignisson skrifar
Skoðun Flugnám - Fjórði hluti: Hlutverk Reykjavíkurflugvallar í flugnámi Matthías Arngrímsson skrifar
Skoðun Stjórnmál sem virka og lýðræði sem kemst ekki fyrir í umslagi Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Þversögn Íslands í Palestínumálinu: Um fullveldi, samsekt og réttarríkið Gína Júlía Waltersdóttir skrifar
Skoðun Gervigreind í skólum: Tækifæri til byltingar eða hætta á nýjum ójöfnuði? Sigvaldi Einarsson skrifar
Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson Skoðun
Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald Skoðun
Í nafni „sanngirni“ brenndi ríkisstjórn 230 milljörðum – lífeyrir landsmanna fór á bálið Elliði Vignisson Skoðun